سامانیان

ویکی پدیا

اطلس تاریخی ایران

تارنماهای وابسته:

کتاب‌های وابسته:

اخبار وابسته:

_{خشونت سیاسی}
_{ناصر فکوهی}

دسترسی

Block Title

_{سامانیان}

بیشتر

سامانیان (۸۱۹ تا ۹۹۹ میلادی) بر خلاف صفاریان، ریشه اشرافی داشتند و سامان خدات مؤسس خاندان آن‌ها از دهقانان بلخ و زردشتی مذهب بود اما سپس به اسلام در آمد(۲۹). سامانیان که خود را به سلسله ساسانی منسوب کردند در ابتدا تنها نمایندگان خلیفه در فرغانه و بخشی از ماوراءالنهر بودند، اما پس از آن که توانستند صفاریان را شکست دهند، خلیفه به عنوان پاداش، حاکمیت خراسان را به آن‌ها داد و به این ترتیب آن‌ها توانستند خود را به عنوان یک سلسله ایرانی سنی‌مذهب و مستقل مطرح کنند و خلائی که با از میان رفتن قدرت طاهری در شرق به وجود آمده بود را پر کنند. آن‌ها با مرکزیت دادن به شهر بخارا از آن یک مرکز فرهنگی برای نوزایی فرهنگ ایرانی به وجود آوردند و با وجود آن که خود سنی مذهب بودند، با بردباری زیادی نسبت به مذاهب و عقاید دیگر رفتار می‌کردند. سامانیان توانستند قدرت نظامی خود را در شرق ایران گسترش دهند. آن‌ها تلاش کردند شمال را نیز زیر سلطه خود درآورند اما در این کار چندان موفق نبودند. سامانیان در طول حکومت خود، به ویژه از دوران حکومت نوح بن منصور در ۹۷۶ میلادی، با شورش‌های نظامی اشراف و بزرگان روبه رو شدند. اصرار سامانیان به تربیت و استفاده گسترده از قدرت غلامان ترک در امور نظامی همان گونه که خواهیم دید سرانجام قدرت آن‌ها را با شکست روبه رو ساخت.

کمتر

گزیده‌ی کتاب:

تاریخ کمبریج / جلد پنجم / از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان /جی آ بویل / حسن انوشه

میهن اصلی سامانیان به درستی روشن نیست، برخی منابع می‌گویند که سامانیان از سامان، روستایی نزدیک سمرقند گرفته شده و منابعی دیگر نیز ادعا می‌کنند که این نام مأخوذ از اسم دهی در اطراف بلخ یا ترمذ است؛ چون در منابع به نظر می‌آید که ظهور نخستین دودمان سامانی در خراسان بوده است نه ماوراءالنهر از این رو حدس اخیر بیشتر محتمل می‌نماید. در برخی منابع سامانیان مدعی شده‌اند که نسبشان به خاندان اشرافی بهرام چوبین در دوره ساسانی می‌رسد، در صورتی که مؤلفی ادعا می‌کند که سامانیان اصل و نسبی ترک داشتند و به قبیله اغز متعلق بودند که البته بسیار بعید است. گمان می‌رود که این نظر کوشش تازه‌ای است که آنها را به هپتالیان یا نژاد ترک نسبت دهند. اما همه روایات مربوط به خاستگاه دودمان سامانی می‌گویند که سامان، جد دودمان مزبور بر دست اسدبن‌عبدالله‌القسری (یا القشیری)، والی خراسان (9-105 ق/7-723 م) اسلام آورد، و به واسطه آن فرزند خود را اسد نام گذاشت.

حدود سال 204 ق/819 م چهار پسر اسد هر یک به حکومت شهری گماشته شدند. نوح حکومت سمرقند یافت، احمد فرغانه، یحیی شاش و الیاس هرات.

در ماوراءالنهر، نوح، والی خراسان (227 ق/2-841 م) به هنگام مرگ، یحیی و احمد، دو تن از برادران نوح را به حکومت سمرقند گماشت؛ اما احمد (در گذشته به سال 250 ق/5-864 م) بیش از برادرش (متوفی به سال 241 ق/855) زیست و قدرت را به دو پسرش نصر در سمرقند و یعقوب در شاش انتقال داد، که زمانی دراز بر آن شهر حکمروایی کرد. دقیقاً نمی‌دانیم میان یحیی و احمد چه گذشت و چرا اعقاب احمد جانشین فرزندان یحیی شدند.

با فرو ریختن اقتدار ولات طاهری خراسان و پیروزی‌های یعقوب‌بن‌لیث، نصربن‌ احمد در معنی خود را فرمانروای مستقل ماوراءالنهر یافت و بخارا تختگاه وی بود. نصر با فرستادن برادرش اسماعیل به بخارا که با خلأ حاصل از سقوط طاهریان گرفتار هرج و مرج شده بود، به تحکیم قدرت خویش پرداخت. از آنجا که افواج خوارزمی بر شهر می‌تاختند و غارتش می‌کردند از این رو اهل بخارا از همان ابتدا از اسماعیل به عنوان بازگرداننده نظم استقبال کردند. اما دیری نگذشت که عدم توافق بر سر تعیین مالیات سبب گردید که میان اسماعیل و برادرش نصر اختلاف بروز کرد. اسماعیل در جنگ با برادر پیروز گردید، اما به سمرقند انتقال نکرد و بخارا را مرکز جدید دولت سامانی نمود.

در سال 261 ق/875 م که خلیفه در مخالفت با ادعاهای یعقوب‌بن‌لیث‌صفاری، منشور حکومت تمام ماوراءالنهر را برای نصربن‌احمد فرستاد، دولت سامانی از سوی خلافت بغداد به رسمیت شناخته شد. حتی پس از پیروزی هنوز در نظر خلیفه نصر فرمانروای قانونی ماوراءالنهر بود نه اسماعیل. و اسماعیل خود قانونی بودن حکومت برادر را تا مرگ نصر در جمادی‌الاول 279 ق/ اوت 829 م رعایت کرد.

در همان هنگام یعقوب‌بن‌لیث نیز درگذشت و برادرش عمرو بر جایش نشست که خود را وارث طاهریان و در نتیجه فرمانروای بر حق ماوراءالنهر و خراسان و دیگر بلاد ایران می‌دانست، عمرو خلیفه را واداشت تا منشور حکومت ماوراءالنهر به وی فرستد، و خلیفه نیز احتمالاً به بوی آنکه صفاریان و سامانیان یکدیگر را از پای درمی‌آورند به درخواست عمرو تن داد، در جنگی که متعاقب آن میان عمرو و اسماعیل در گرفت. امیر سامانی بر عمرو فایق آمد.

اسماعیل قلمرو سامانی را از هر سو گسترش داد. وی در سال 280 ق/893 م به شمال ماوراءالنهر لشکر کشید و شهر طراز را فتح کرد، و بنا بر مشهور کلیسای نسطوری شهر را به مسجد جامع مبدل نمود، و غنایم بسیار از آنجا آورد. منابع از این لشکرکشی به اختلاف سخن می‌گویند، اما همه آنها در پیروزی اسماعیل اتفاق دارند. اگر چند این لشکرکشی و سفر جنگی سال 291 ق/903 م چندان بر وسعت قلمرو سامانی نیفزود، اما دست کم مرزهای آن دولت را از خطر تاخت و تازهای کفار ترک رهانید، موجب گردید تا مبلغان مسلمان در دشت‌های آسیای میانه به ترویج آیین اسلام بپردازند.

چون پس از شکست عمرو، خلیفه منشور حکومت طبرستان و نیز خراسان، ری و اصفهان برای اسماعیل فرستاد، او نیز در صدد برآمد که این نواحی را به قلمرو خویش ملحق کند. در سال 287 ق/900 م به رغم کوشش‌های رسول‌محمدبن ‌زید، فرمانروای واقعی طبرستان و گرگان در بازداشتن اسماعیل از لشکرکشی به قلمرو فرمانروای علوی، امیر سامانی سپاهی به طبرستان فرستاد. اسماعیل در این نبرد فایق آمد و فرمانروای طبرستان را بشکست و بکشت. اما سردار سپاه اسماعیل بر وی خروج کرد و در سال بعد اسماعیل به تن خویش آهنگ طبرستان نمود. محمدبن‌هارون سردار گردنکش به دیلم گریخت و اسماعیل بار دیگر حکومت سامانی را بر گرگان و طبرستان پا برجا کرد. ری و تمام خراسان به فرمان اسماعیل گردن نهادند، اما سیستان و اصفهان مستقل باقی ماندند. بنابراین ماوراءالنهر با پایتختش بخارا همچنان قلب قلمرو اسماعیل بود.

اسماعیل بیمار شد و بیماریش دراز کشید، تا آنکه عاقبت در صفر 259 ق/ نوامبر 907 م درگذشت. روز دقیق مرگ او را منابع به اختلاف ذکر می‌کنند. با مرگ اسماعیل پسرش احمد به امارت نشست. احمد در ابتدای امارت خویش قصد تصرف سیستان کرد که در آن ایام در دست امیری صفاری بود. در سال 298 ق/ 911 م بیشتر قسمت‌های ولایت مزبور به حکومت سامانی گردن نهاد. اما ولایت طبرستان با شورشی به رهبری داعی‌الکبیر که شیعه زیدی بود از زیر نفوذ دولت سامانی بیرون آمد. پیش از آنکه احمد به خاموش کردن آتش انقلاب طبرستان و گرگان که ولایت اخیر نیز سر به شورش برداشته بود اقدامی کند، بر دست تنی چند از غلامانش کشته شد. غلامان در نزدیک بخارا به سراپرده امیر درآمدند و در خواب سر از تنش برداشتند.