آتشکده / اصفهان / نیایشگاه

آتشکده اصفهان

دانستنی ها

اطلس تاریخی ایران

آتش اردشیر

برج گبران

زروان اردشیر

شهر اردشیر

سبعه سیاره

قلعه آتشکوه

نیایشگاه

هفت خانه

1932 میلادی

کارکرد سياسي، اجتماعي و اقتصادي آتشکده ها در عصر ساساني

فرهنگنامه ها

آبادیس

دهخدا

تارنماها

اطلس تاریخی ایران

ایرانشهرپدیا

تور مجازی

دایره المعارف بزرگ اسلامی

پژوهش‌های ایرانی

بناهای خورشیدی

جهانگیر اوشیدری

چارتاقی: تعریف، انواع و پراکندگی

دانشنامه ایران / آتشگاه

دانشنامه ایران / آتش بهرام

دانشنامه ایران / آتش‌پرستی

عکس های همشهری

فهرست آتشکده های ایران

نگارستان

نور، آتش، آتشکده در آیین زرتشت

نورلیب

نورمگز

ویکی پدیا

ویکی واند

کتاب ها

آتش در خاور نزدیک باستان: ابعاد زبان‌شناسی، باستان‌شناسی، فنی و ادبی مقالات همایش استراسبورگ 9 و 10 ژوئن 1972

آتشکده آذرگشنسب

آتشگاه اصفهان

ایزدان خفته و آتشکده‌های خاموش نور اهورا در سه آتشکده مقدس

بناهای چهارتاقی در ایران

بن‌مایه‌های اساطیری هفت عبادتگاه ایرانی

چهارتاقی‌های ایران

حدیث خدمت: گزارش عملکرد چهار ساله شهرداری اصفهان (85 – 82)

دایره‌المعارف عکس ایران: آتشکده‌های ایران (آتشگاه، آدریان، الوگاه، چارتاقی، خروج‌گاه، درمهر، وراخانه) (جلد 8)

سیری اجمالی بر: بخشی از فعالیتهای دولت خدمتگذار دراستان اصفهان 1363

فرهنگ‌نامه بناهای دینی پیش از اسلام ایران

معماری و هندسه نیایشگاه‌های ساسانی

نور، آتش، آتشکده در آیین زرتشت

پایان نامه ها

آتش در اساطیر و ادیان

آنالیز عنصری ملات دوره ساسانی در ساختار معماری آتشکده تخت سلیمان و مقایسه آن با سازه های ساسانی فارس (کاخ اردشیر، سروستان و قلعه دختر)

آتشکده فیروزآباد، معنا و مکان (بررسی معماری آتشکده یا کاخ فیروزآباد و جایگاه آن در آغاز دوره ساسانی)

بررسی پیدایش مساجد اولیه در ایران از صدراسلام تاقرن سوم هجری قمری

بررسی نگرش مورخان اسلامی در مورد آثار و ابنیه ایران باستان

پژوهشی بر آثار زرتشتیان در یزد

تحلیل مردم شناختی کارکردهای آتشکده های عهد ساسانی (مطالعه موردی : آتشکده آذر گشنسب ، آذربرزین مهر و آذر فرنبغ )

تداوم سیر تحول و تکوین سازمان فضایی ـ کالبدی آتشکده به مسجد در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی ایران

طرح استحکام بخشی چهارطاقی نطنز با رویکرد دست یابی به طرح اولیه گنبد

طرح مرمت آتشکده رحمت آباد کرمان

طرح مرمت و احیاء آتشکده شیرکوه نائین(خلاصه پایان نامه)

طرح مرمت بنای معروف به آتشکده آذرخش (دارابگرد)

مطالعه ریخت شناسی و ساختار شناسی آجرهای آتشکده آذرگشنسب مجموعه ثبت جهانی تخت سلیمان

مطالعه و نقد آگاهی‌های متن‌های اسلامی دربار? دین زرتشت از آغاز تا پایان قرن پنجم ه.ق.

مکان یابی باستان شناسی آتشکده های ساسانی بنا بر متون تاریخی و جغرافیایی سده سوم تا نهم هجری

مقاله ها

آتشکده های روشن، یادآور تسامح اسلام و مسلمانان با اهل کتاب

آتشگاه اصفهان

آتشگاه اصفهان

آتشگاه اصفهان

بازسازی آتشگاه اصفهان بر اساس منابع و متون اسلامی

فهرست کتابهائی که درباره اصفهان نوشته شده

کوه آتشگاه اصفهان

نگاهی به آتشگاه سپاهان و پژوهش در یافتن شکل راستین آتشکده

فیلم ها

یافته های آپارات

یافته های گوگل

یافته های یوتوب

اخبار

خبربان

مهرنیوز

میراث آریا

همشهری

عکس قدیمی

آرامگاه در گستره فرهنگ ایرانی / مهدی غروی

حمزه در کتاب اصفهان چنین آرد که این کوه را که اکنون آتشگاه خوانند از جمله بیوتات عبادت بوده در عهد طهمورث و آن را مینودز خوانده‌اند و بتان نهاده بودندی بسیار چنان‌که از جمله شهرهای مشرق آن‌جا آمدندی به حج کردند تا روزگا گشتاسف و اسفندیار به فرمان پدر آن را از بتان خالی کرد و آتشگاه کرد و هم بر آن بماند تا شاه اسکندر آن را خراب کرد و چنان آورده‌اند که طهمورث آن‌جا نهاده است.

بناهای چهارتاقی در ایران / عباس نامجو

اما شکل پنجم را می‌توان آتشکده‌هایی با پلان متنوع نامید به همین لحاظ آن‌ها را نمی‌توان دسته‌بندی کرد همین تنوع موجب شده است در آتشکده بودن تعدادی از آن‌ها تردید داشت نمونه‌هایی چهارتاقی‌های مرسوم کاملاً تفاوت دارد یا پلان هشت‌ضلعی در هرضلع یک ورودی کار گذاشته شده است،که با نمونه‌های چهارتاقی‌های مرسوم کاملاً تفاوت دارد یا بنا‌هایی بر فراز بلندی‌ها با اتاق‌های متعدد و دالان‌هایی با سقف‌های گهواره‌ای شکل،یا بناهایی با اتاق‌ها،راهروها،و حیاط و دیوار عظیم. از این دسته آتشکده‌ها می‌توان از آتشکده اصفهان (معروف به آتشگاه)،شهرستانک،تخت رستم،تخت کیکاووس و زندان هارون یاد کرد.

آثار ایران / جلد دوم / جزوه اول / اصفهان / علی پاشا صالح

در مغرب اصفهان سر راه نجف آباد ابتدا خانقاه شیخ عبدالقاسم دیده می‌شود که ذکر آن گذشت. پس از آن دهکده کرلادان است که منار جنبان معروف در آنجا واقع گشته و این دو مناره بر فراز ایوان مقبره شیخ عبدالله ‌بن‌ محمد ‌بن ‌محمود بن سقلابی که در سال 716 هجری فوت نموده ساخته شده است. دو میل دورتر از آن جاده از پای تپه مخروطی شکلی می‌گذرد که خیلی سراشیب است و آن را آتشگاه می‌نامند.

در قسمت بالای این تپه ویرانه‌های ابنیه چندی است که بر روی یکدیگر ساخته بوده‌اند و برخی از آنها به طور واضح متعلق به دوره اسلام و برخی دیگر به طور یقین مربوط به پیش از اسلام می‌باشد. پاره دیوارها از خشت‌های پهن و ضخیمی درست شده است که هر طبقه آنها به وسیله نی از طبقه دیگر جدا می‌باشد.

ساختمان کوچک آجری که بر قله تپه واقع گردیده و طاق‌های شکسته در بر دارد مطمئناً مربوط به دوره اسلام است.

بناهای دوره اسلامی از آغاز تا 1218 شمسی / پاسکال کوست / آتوسا مهرتاش

در زبان فارسی به پرستشگاه آتش که زرتشتیان ایران برای انحام مراسم مدهبی می‌ساخته‌اند آتشخانه یا آتشگاه می‌گویند. در تصویر 40 آتشگاه مخروبه‌ای در غرب اصفهان واقع بر صخره‌ای بلند و منفرد دیده می‌شود که برای رسید به آن بایستی از شیب‌های ملایمی که آسانترین آن‌ها در سمت شرق است گذر کرد. در اینجا خرابه ها به نظر جدید می‌آیند با این همه قطعاتی از دیوار‌های چیده شده از خشت های خام بزرگ با ملات کاهگل مانند آنچه در خرابه‌های بابل یافت می‌شود پیدا کرده‌ایم.

پرستشگاه زرتشتیان / رشید شهمردان

آتشگاه اصفهان در شش کیلومتری اصفهان بالای یک کوه مخروطی‌شکل خرابه آتشگاه بسیار قدیم موجود است. برای رفتن به آتشگاه باید به دور کوه پیچیده بالا رفت در وسط راه خرابه‌های اطاق‌ها و ساختمان چندی دیده می‌‎شود که گویا انبار و محل سکونت موبدان و آذربانان و خدام آتشگاه بوده.

خود آتشکاه بر سر کوه واقع است. ارتفاع آن 13 فوت و عرض آن ۱۵ فوت و هشت‌ضلعی است خشت‌های بسیار بزرک خام که در خرابه‌های ری دیده می‌شود در این‌جا به کار رفته است. آتشکاه گنبد داشته اینک خراب شده است ولی چهار دیوار آن باقی است. زیر خرابه‌های آتشگاه خاکستر یافت می‌شود . و آن‌چه را که جهانگردان مغرب و جغرافی نویسان مشرقی در مورد این آتشگاه نوشته اند در پائین می‌آوریم .

تاورنیه Tavernier که بین سال‌های 1663 و 1638 میلادی چندین بار ایران رفته آن را قلعه می‌خواند می‌نویسد « سمت جنوب اصفهان قریب ۵ میل دور کوه بلندی است و بر قله آن خرابه قلعه قدیمی دیده می‌شود . هنگام پیکار اسکندر با ارتش ایران در دشت اطراف دارا در آن قلعه ناظر جریان جنگ بود، در پهلوی کوه چشمه آبی است گوارا که مردم اطراف به کار می‌برند.»

دالیه دسلاندیس Daulier Deslandes (1665 میلادی) هنگام ذکر گبرآباد اصفهان از این کوه نام می برد.

شاردین Chardin (1666-67) میلادی در شرح محل سکونت گبران که شاه عباس برای ساختمان قصر شاهی مساكن اطراف را صاف نمود از آن کوه بنام برج گبران ذکر می‌کنند .

بل Bell (۱۷۱۵میلادی) همان داستان دارا و پیکار اسكندر را نقل می‌نماید.

کرپورتر Ker Porter (1821 میلادی) پس از توصیف موقیعت کوه می‌نویسد: اما این آتشکوه تپه ساختگی و نزدیک به محله گبران مقیم شهر می‌باشد و بدون شک همان مکانی را نشیمن خود قرار داده‌اند که نیاکان باستانی شان نخستین بار کنار زاینده رود را آباد ساخته و بر بالای بلندی عبادتگاه خود را بنا نموده بودند، کرپورتر در مورد ساختگی کوه در اشتباه واقع شده. کوه صخره سنگ مستحکمی است.

سر ویلیام اونلی (۱۸۱۳میلادی) می‌نویسد « از جلفا آن طرف پل تپه از دور دیده می‌شود و بالای آن خرابه است که می‌گویند آتشکده بوده لاجرم آن را کوه آتشكده یا آتشگاه می‌نامند.

اوشر Usshrr (1865میلادی) مختصراً از کوه و خشت‌های بزرگ آن که در خرابه‌ها دیده می‌شود صحبت کرده می‌گوید که معروف است این آتشکده را اردشیر یا دارا ساخته‌اند .

لرد کرزن (۱۸۹۲میلادی) می‌نویسد «بر قله یک صخره دور افتاده خرابه‌هایی از خشت خام موجود است، آن را آتشگاه می‌نامند. می‌گویند ساخته اردشیر دراز دست است. یحتمل خبر سنتی درست باشد ولی خرابه‌ها چندان کهنه نیست. »

جغرافی نویسان شرقی در قرن نهم و دهم میلاد قدمت آتشگاه را هزار سال، بالا می‌برند و آن را آتشكده مارابن یا مارس می‌خوانند و این نام دهی بوده در حوالی اصفهان.

مسعودی (متوفی 336 هجری) در مورد آتشگاه اصفهان آن را یکی از هفت پیکرکده می‌داند که برای کواکب هفتگانه ساخته بوده‌اند. می‌نویسد: « دومین آنها بر قله کوه مارس (مارابن) نزدیک اصفهان است. در آیا پیکر گذاشته بودند تا آن‌که گشتاسب شاه دین مجوس پذیرفت و آن‌ها را بیرون ریخت و به آتشکده تبدیل ساخت. سه فرسنگ از اصفهان دور است و هنوز هم در نظر مردم عزیز و گرامی است. بیان سعودی ثبوتی است که در زمان او آتشگاه آباد بوده و قدمت آن را به پیش از زمان زرتشت می‌رساند.

بنا بر این نظر جاکسن ممکن است که قدمت آتشگاه لااقل به عهد ساسانیان بلکه بالاتر برسد.

صاحب برهان قاطع نیز قول مسعودی را در زیر واژه مارش چنین بیان می‌کنند « بر وزن آتش نام یکی از بت‌خانه‌های قدیم است که در سه فرسنگی اصفهان بر سر کوهی ساخته بودند و آن از جمله هفت خانه است که به نام سبعه سیاره کرده بودند و گشتاسب بت‌های آن بتخانه را بر طرف کرده آتشکده ساخت.

ابن رستاح (حدود 339 هجری) می‌نویسد « مارابن نزدیکی شهر جی واقع است و آن میدان بازی پادشاهان پیشین بود. می‌گویند کیکاوس آن‌جا می‌زیست و آن را آباد و خرم ساخت به فرمان او قلعه باشکوه و استواری بر قله کوه آنجا بنا گردید و چندان بلند بود که تمام زاینده رود چشم انداز آن بود و دورنمای شهر بالای آن پدیدار. اما چون بهمن بن اسپندیار به پادشاهی رسید آن را ویران ساخت و آتش را بر قله آن جای داد که تا امروز فروزان است و در پائین آن قلعه دیگر بساخت .

حمزه اصفهانی (متوفی ۱۳۵۰) رابطه آتشگاه را به اردشیر درازدست نسبت می‌دهد. در مورد بهمن یا اردشیر درازدست چنین می‌نویسد « در یک روز سه آتشکده را در اصفهان تقدیس کرد. نخستین در شرق و دومی در غرب و سومی در وسط بود. اولی نزدیکی قلعه ماربن ( ماربن مارس) واقع بود و نامش آتش شهر اردشیر . شهر در اینجا به معنى بلوک و اردشیر نام بهمن است. دومی آتش زروان اردشیر نام داشت که در بخش دراک یا برکه واقع بود و سومی را نام آتش اردشیر که در بخش اردستان قرار داشت.»

و صاحب مجمل التواریخ والقصص همین قول را تکرار می‌کند می‌نویسد «بهمن پور اسفند یار سه آتش به یک روز اندر اصفهان نصب کرد یکی به وقت آفتاب بر آمدن و دیگر به قطب رسیدن و سه دیگر به وقت غروب و آن را بناها برآورد و هیربدان را بدان گماشت، اول را نام شهر اردشیر، اندر جانب قلعه مارفان ، دوم را نام وزوار زروان اردشیر اندر دیه دراک از روستای برخوار: سیم را نام مهر اردشیر، اندر دیهی اردستان».

مفضل بن سید المفرخی صاحب رساله محاسن اصفهان مؤلفه (322 هجری) قدمت آتشگاه را زمان ساسانیان می‌رساند و آن را به پیروز پسر یزدگرد نسبت می‌دهد و ساختمان آن را از آذر شاپور کلانتر قریه مورستان از بلوک مارابن می‌داند. خلاصه قدمت این آتشگاه اصفهان خواه به زمان هخامنشیان برسد یا زمان ساسانیان همین قدر ثابت است که بسیار قدیم است و تا هزار سال پیش، ابن رستاح آتش آن را فروزان دیده است.

گفته صاحب تاریخ تبرستان این است بار در حدود سال 486هجری قمری ملاحد الموت قلعه آتشكوه یا آتشگاه اصفهان را به تصرف در آورده ، آن را پایگاه خود قرار داده بودند. سنجر برادر سلطان محمد آن را تسخیر و چند هزار اسمعیلیان را که در آن‌جا اقامت داشتند بکشت. ابن اسفندیار در جلد دوم صفحه 33 تاریخ تبرستان چنین آورده است« چون سلطنت بر سلطان محمد ملکشاه مستقیم شد و سنجر برادر او بود از یک مادر و پدر ، او را به خراسان فرستاد و جهاد ملاحده بر دست گرفت و اول قلعه آتشکوه بر در شهر اصفهان مستخلص کرد و چند هزار ملحد را بکشت و هر جا که ملحدی بود و قلعه داشت مسخر کرد.»

گنجینه آثار تاریخی اصفهان / لطف الله هنرفر

آتشگاه اصفهان

آثار برجای‌مانده روی قله‌ی کوه منفرد آتشگاه در مغرب اصفهان که مشرف به جاده اصفهان و نجف آباد است و از خشت‌های ضخیم که به وسیله‌ی ملاط رس و قطعات نی به یکدیگر متصل شده‌اند تشکیل شده و به احتمال قوی اساس و بنیاد یک معبد ایرانی ( آتشکده ) از دوره ساسانیان است که بعدا در دوره های اسلامی آثار دیگری بر آن افزوده شده و چون در معرض تاثیر عوامل جوی قرار داشته و هیچ‌گاه نسبت به تعمیر و ترمیم آن توجهی نبوده تدریجا در اثر فرسایش آب باران و تاثیرات سایر عوامل جوی روی به ویرانی و انهدام گذاشته است … نامگذاری این کوه به آتشگاه، که آثار برجای مانده‌ی قله آن امروز به تحقیق بر ما معلوم نیست در چه زمانی ساخته شده، خود دلیل روشنی است بر این که یقیناً روزگاری از کانون ساختمان های روی این کوه شراره‌های آتش جاویدانی شعله‌ور بوده و در محل ویرانه‌های برجای مانده‌ی فعلی که در آن روزگاران بنای مخصوص و جالبی بوده مراسمی مذهبی برگزار می شده است . خشت هایی که ویرانی‌های فعلی آتشکده را تشکیل می‌دهد به لحاظ اندازه بسیار قابل توجه است و شاید در سایر آثار باستانی کمتر از خشت خام بدین بزرگی دیده شود. خشت‌هایی که فعلا باقی مانده است به طول و عرض 40 سانتی متر و قطر 14 سانتی متر می باشد . محل امروزی آتشگاه در مغرب شهر اصفهان ناحیه ای از بلوک ماربین و مشرف به بستر رودخانه ی زاینده رود است …

ابن خردادبه می گوید در قریه مارابین قلعه‌ای از بناهای طهمورث موجود است و در آن آتشکده‌ای است و این قول حاکی از آن است که در زمان این مورخ هم این معبد خیلی قدیمی تصور می‌شده است. حمزه اصفهانی در ذکر پادشاهی کی‌اردشیر می‌نویسد که وی در اصفهان در یک روز سه آتشکده بنا کرد: آتشکده‌ی شهر اردشیر در جانب قلعه مارین ( این آتشکده با محل فعلی آتشگاه که در بلوک ماربین واقع است تطبیق می‌کند )، دوم ذروان‌اردشیر در قریه‌ی دارک از رستاق خوار ، سوم آتشکده مهر اردشیر در قریه اردستان. ابن حوقل از جغرافیا‌نویسان مشهور قرن چهارم هجری در وصف آتشگاه اصفهان در کتاب معروف خود ( صوره الارض ) چنین می نویسد: ماربین در مغرب اصفهان واقع شده. می‌گویند خراج آن یکصد هزار درهم است. یخ عمده شهر و اطراف آن از این بخش به دست می‌آید زیرا کارگران متخصص دارد… در این بخش تل بزرگی ست مانند کوه که بر روی آن قلعه‌ای بنا شده و بر آن آتشکده‌ای ست که می‌گویند آتش آن از آتش های ازلی قدیم است ( فیقال ان ناره من قدیم النیران الازلیه ) مراقبین این آتش و دربانان آن از زرتشتی‌های ( مجوس ) می‌باشند که همه ثروتمند و متمول‌اند زیرا که شراب می اندازند و آن را نگاه می‌دارند تا کهنه شود و چون شراب آنها خیلی خوب است از اطراف نزد آنها می‌آیند و از آن ها خریداری می‌کنند و درنتیجه سود سرشاری عاید آنها می‌گردد.

مافروخی مورخ اصفهانی قرن پنجم در رساله‌ی محاسن اصفهان در ذکر تفرجگاه های معروف اصفهان از ماربین و آتشگاه به شرح زیر نام می‌برد. نخست حصار ماربین که معروف است به آتشکده و الحق آیت یا نار کونی بردا و سلاما بر هر ورقی از ریاحین آن نزهتگاه مسطور: ماربینی که نسخه ی ارم است آفتاب اندرو درم درم است… در جای دیگر … از بنای آتشگاه به نام دز ماربین نام برده است و بانی آن را مهریزدان ملکی از ملوک طوایف ناحیه النجان اصفهان معرفی می‌کند و می‌نویسد: دز را بر بالای قلعه ماربین او بنیاد نهاد.

از مورخین و سیاحان غربی ویلیام جکسن در کتاب خود ” ایران در گذشته و حال” راجع به آتشگاه اصفهان چنین نوشته است: اعم از اینکه ما تاریخ اصل این معبد را از دوره هخامنشی بدانیم یا ساختمان های فعلی را از دوره‌ی ساسانی بپنداریم اطلاعات ما را در باره‌ی این معبد و محل آن حداقل تا پانزده قرن قبل از این پیش می‌برد. در عصر کنونی کافی است که بدانیم آتش مقدس برای قرنها بر آن محل روشن بوده و آینده قضاوت خواهد کرد که این معبد به کدامیک از مقدسات مذهب زرتشت مربوط بوده است.

معماری ایران دوره اسلامی / یوسف کیانی

بر اساس اسنادی سطحی این چهارتاق‌ها عمدتاً در نتیجه بحث‌های القاکننده مانند اظهار نظرهای دانشمندانی نظیر آندره گدار و ک.اردمان ویرانه‌های آتشکده‌های ساسانی است که تصور می‌رفت طرح آن یک پناهگاه چتر مانندی است برای آتش مقدس که از میان قوس‌های چهارگانه از مسافتی دور نمایان بوده است. با وجود انتقادات اولیه. نظریه گدار و اردمان به طور وسیعی پذیرفته شد اگر چه دانشمندانی مانند ف.ائلمان و ارنست هرتسفلد، او.مونوره دو ویلارد، وا.رویتر قبلاً تعریفات بسیار صحیح‌تر از بناهای آیین کهن ایران بدست داده بودند کندوکاو‌های باستان شناسی و تجویزات مذهبی و بناهای سنتی زردشتی همگی ثابت می‌کند که معابد کهن ایرانی جدا نسبت به فضای بیرون بسته بوده است. ابداً هیچ دلیلی برای آن نوع معبد چتر مانند باز، نوعی که به طور بسیار صریح اختراع مباحث هنری و تاریخی اوایل قرن بیستم است وجود ندارد.

به مجردی که شواهد معماری ویرانه‌های چهارتاق که خود ظاهراً ماده اصلی بد تعبیرشده‌ای برای آن حدسیات بوده‌اند، از نزدیک مورد مطالعه قرار گیرد نیز به صورت ادله‌ای علیه فرضیه معبد سایبان مانند در می‌آید. در میان آن‌ها چهار گروه مشخص می‌بینیم:

1 ـ بعضی نمونه‌ها در حقیقت سایبان‌های بازی است. در هر حال آن‌ها را می‌توان بدون استثنا به عنوان سایبان‌هایی بر روی قبور دوره اسلامی تشخیص داد مانند بنای معروف به چهارتاق در زگ بین میمند و جهرم یا چون بناهای اسلامی موسوم به کوشک، نظیر آن‌که آتشگاه اصفهان نامیده می‌شود و شاه ‌مرتضی ‌علی در شیراز و چهارتاق‌های دیگر مربوط به سایبان‌ها نوع متداول آرامگاه‌های مربع‌شکل گنبدداری است که به جای چهار قوس چهار درب دارد، نمونه آن عمارت معروف به آشپز‌خانه در پشت کاخ بزرگ فیروزآباد و بناهای بسیار دیگر. اکثریت ویرانه‌های چهارتاقی، در هر حال، فقط هسته‌های اصلی باقی مانده از بناهای بزرگ‌تری است که ملحقات اطراف آن‌ها خراب شده است.

نقاشی قدیمی

مطالب مرتبط