آرامگاه حمدالله مستوفی

مستوفی:(مُ تَ) [ ع . ] (اِفا.) 1 – حساب دار، دفتردار خزانه . 2 – تمام فراگیرنده .

حمدالله مستوفی:خواجه احمدبن ابی بکر قزوینی . یکی از مشاهیر مورخان است . در تاریخ 730 هَ . ق . بنام وزیر غیاث الدین بنی رشیدالدین صاحب «جامع التواریخ » تاریخ معتبری بعنوان «تاریخ گزیده » نگاشت مشتمل بر احوال ملوک قدیمه ٔ ایران و از تاریخ دولتهای اسلامی که در عصر خلفای عباسی در ایران حکمرانی داشتند. و نیز یازده سال بعد از اتمام آن یک اثر معتبر دیگر مشتمل بر جغرافیا و هیأت بوجود آورد و در سال 750 هَ . ق . درگذشت . برادرش فخرالدین فتح اﷲمستوفی هم یکی از مشاهیر بود. (قاموس الاعلام ).

مکان

فاصله

ویکی‌پدیا

قزوین

اطلس تاریخی

تارنماهای وابسته:

آبادیس

دانشنامه جهان اسلام

دانشنامه ایران زمین

ویکی نور

میراث فرهنگی قزوین

فیلم

کتاب‌های وابسته:

تاریخ گزیده

ظفرنامه

نزهت القلوب

معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان / دونالد نیوتون ویلبر / عبدالله فریار

اخبار وابسته:

حمدالله مستوفی و تقاویم رایج و نارایج در ایران قرن هشتم

نگینی بر تاریخ قزوین

شاعر و مورخ

فراخوان مقاله

وزیر نویسنده

بزرگداشت حمدالله مستوفی

**شجره نسب حمدالله مستوفی از کتاب نزهه القلوب**

گزیده‌ی کتاب:

تاریخ مغول / عباس اقبال آشتیانی

حمدالله مستوفی: متوفا در حدود 750 هجری… از خاندان قدیم مستوفیان قزوینی است که نسب خود را به حر بن یزید ریاحی می‌رساندند ولی از خیلی قدیم در قزوین ساکن شده و قبول مشاغل دیوانی نموده بودند. از آن جمله … جد دوم حمدالله و دو پسرعم او … برادر حمدالله که از کتّاب و شعرای عهد اولجایتو و ابوسعید بوده و در دیوان مشاغلی داشته است.

حمدالله مستوفی که در 680 در قزوین متولد شده از خواص و کتّاب زبردست خواجه رشیدالدین فضل الله بود که …حکومت ابهر و زنجان و طارم را در عهده حمدالله گذاشت…بعد از قتل خواجه رشید الدین، حمدالله به حکم سابقه خدمتگزاری نسبت به خاندان رشیدی در سلک ملازمان پسرش خواجه غیاث الدین محمد داخل گردید…از جوانی شوقی مفرط به تحصیل اطلاعات تاریخی و مباحثه با فضلا داشته…و در دستگاه خواجه رشیدالدین که مرکز اجتماع این جماعت بوده از مصاحبت ایشان تمتع بسیار برمی‌گرفته …

تاریخ گزیده: خلاصه تاریخ عمومی عالم است و از بدو خلقت تا ایام وزارت خواجه غیاث الدین محمد رشیدی است. و در حقیقت منتخبی است از جامع التواریخ رشیدی با اطلاعاتی که حمدالله از کتب مورخین دیگر التفاط نموده و بر آخر آن دو فصل، یکی در تاریخ علما و ائمه و فضلا و شعرای عرب و عجم، دیگری در تاریخ و جغرافیا و بزرگان شهر قزوین وطن خود افزوده …

ظفرنامه:منظومه بزرگی ست به وزن متقارب در 75000 بیت در تاریخ ایران از ابتدای اسلام تا عهد مولف و آن را در سال 735 یعنی 5 سال بعد از اتمام تاریخ گزیده به انجام رسانیده. ایام استیلای عرب ، دوره سلطنت های سلاطین ایران و دوره حکومت مغولی و ایلخانان… ظفرنامه از نمونه‌های متوسط شعرفارسی است و چون ناظم آن، مورخ بوده و در ضبط وقایع و نام اشخاص و بلاد دقت داشته و از بزرگان مغولی و ایرانی آنها را تحقیق می‌کرده برای فهم وقایع تاریخی مخصوصاً دوره مغولی از منابع مهمه است و املاء و تلفظ بسیاری از اعلام مغولی را ،چون به قید نظم مقید کرده، … به خوبی می‌توان به دست آورد.

نزهت القلوب: کتابی است در جغرافیا دارای مقدمه‌ای در باب انسان و حیوانات و نباتات و جمادات و افلاک و آخرین تالیف حمدالله است که در تاریخ 740 نگاشته شده است. این کتاب معتبر علاوه بر انشاء روان در باب ایران و احوال ممالک مجاور آن مقارن نیمه هشتم هجری حاوی اطلاعات نفیسی است.

گزیده‌ی کتاب:

معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان / دونالد نیوتون ویلبر / عبدالله فریار

قزوین / مقبره حمدالله مستوفی / در حدود ۱۳۴۰ / شماره 96

شرح مختصر: این بنا که در محله سمت شرقی قزوین واقع است، در محل به مقبره حمدالله مستوفی معروف است. در صورت و آثار ملی ایران، برج آن به دوره مغول نسبت داده شده است. در این ساختمان هیچگونه مدرک كتبی مبنی بر اینکه این بنا مقبره حمداله مستوفی باشد، وجود ندارد. مستوفی از نویسندگان دیوانیان مهم زمان آخرین پادشاه سلسله ایلخانی و از اهالی قزوین بود که در سال ۱۳۴۰ م. وفات یافت. در ۱۹۳۵ شهرداری قزوین ناحیه دور این ساختمان را صاف و دیواری دور آن کشید و در ورودی برای آن ساخت و در خود ساختمان نیز تعمیراتی به عمل آورده.

نقشه ساختمان در سطح خارجی مربع است. چندمتر بالاتر از سطح زمین بنا به هشت‌گوش تبدیل می‌شود و استوانه بلند در قسمت بالا قرنیس دوطبقه مقرنس کاری شده دارد. زیر ناحیه قرنیس حاشیه افقی است که در اصل برای کتیبه تخصیص داده شده بوده است.

سقف ساختمان مخروطی است آجرکاری بنا معمولی است و بندهای افقی باریک و بندهای عمودی عریض دارد. بسیاری از بندهای عمودی باطرح‌های آهکی تزیین گردیده است و در سر سردر برج اثر تزیین گچبری دیده می شود .بنا از لحاظ نقشه و خصوصیات ساختمانی و تزیینی با تاریخ در حدود ۱۳۴۰ م. تطبیق می کند. شکل قسمت خارجی بنا شبیه ساختمانی است در قریه ابهر ، که مجاور قزوین است، و از سال ۱۴۰۰ م. جدیدتر نیست و همچنین به یک سلسله برجهای قرن پانزدهم در سواحل بحر خزر شباهت دارد. معلوم نیست که ساختمان قزوین نمونه قدیم‌تر ابنیه مشابه با همزمان با آنها باشد.

هویت: «آثار ملی ایران، شماره ۰۳۳۲ نقش: تصویر ۱۱۹۵ یادداشت: بازدید در دسامبر ۱۹۳۴ واکتبر ۱۹۳۶.

گزیده‌ی کتاب:

آثار ایران / آندره گدار / یدا گدار / ماکسیم سیرو و دیگران / ابوالحسن سروقد مقدم

… این بود خلاصه‌ای از چگونگی تحول بناهای گنبدی – چه از داخل و چه از خارج – ایران در طول قرون و اعصار. اما در عصر سلجوقیان و نیز در عصر مغول و پس از آن، به ویژه در مازندران و گیلان، همچنین در آذربایجان و منطقه قم، شیوه مسقف کردن عمارت‌ها با گنبدی به شکل مخروط یا هرم معمول و رایج شد.

بعضی از این بناها مانند گنبد سرخ در مراغه و …. امامزاده زین العابدین در ساری … و جز اینها … سکوی چهارضلعی زیربنا را به طبقه‌ای هشت گوشه تغییر داده‌اند که به کمک نیم‌هرم‌های زوایا بر طرحی از مربع نهاده شده است و بر فراز گنبدهای خود سرپوشی گذاشته‌اند به شکل هرمی هشت‌وجهی.

بناهای دیگر نظیر مقبره مورخ بزرگ حمدالله مستوفی در قزوین از طرح مربع به طرحی هشت‌گوشه گذر کرده و سپس به طرح مدور دست یافته‌اند و بر این بنای استوانه‌ای که لبه بالای آن آذین شده بامی به شکل مخروط نهاده شده است. باز هم بناهایی دیگر چون مقبره نصرالحق در آمل به صورت مکعبی تا زیر گنبد ادامه دارند. گنبدی که به شکل هرمی است چهاروجهی.

بناهای هشت ضلعی معمولا با بامی هرمی شکل دارای هشت وجه مسقف شده اند، بامی که مستقیماً روی قرنیز کم و بیش با عظمت لبه نهاده شده یا بر فراز طبقه هشت‌ضلعی کوچکی که کمی عقب‌تر از لبه بنا احداث شده، برپا گردیده است. از بناهای نوع اولی می‌توان از مقبره یوسف ابن کثیر در نخجوان، امامزاده محمد طاهر واقع در نزدیکی بابل، امامزاده ابوجواب در بابلسر و ….و از بناهای گونه دوم می‌توان به امامزاده عباس واقع در نزدیکی ساری اشاره کرد.

با این همه شماری از مقابر هشت‌گوشه قم … و نیز مقابر مشهور اطراف دروازه کاشان بام‌هایی دارند 16 وجهی که بر طبقات کوچک 16 ضلعی نهاده شده‌اند.

مقابری که به شکل منشورهای 10 وجهی هستند نظیر … گنبد کبود در مراغه با پوششی به شکل هرم 10 وجهی مسقف شده‌اند.

بناهای دیگر به شکل برج های استوانه ای که تعدادشان بیشتر است بام‌هایی دارند مخروطی که بر قرنیزی آذین شده استواراند. از جمله این بناها می‌توان از برج‌های لاجیم، رسکت، رادکان غربی، پیرعلمدار، چهل دختران دامغان، امامزاده یخیی در ساری و جز اینها.

ظفرنامه

نظومه ظفرنامه اثر ‘حمدالله مستوفی ‘(تالیف حدود ۷۳۵ه.ق) متضمن سه بخش اساسی است که در مجلد اول آن سرآغاز دین اسلام و شرح احوال و سوانح زندگانی پیامبر اکرم (ص) ـ همراه با غزوات و سرایای آن حضرت ـ بازگو شده است .بدین ترتیب بخش نخست ظفرنامه متضمن بیست و پنج هزار بیت است که در دو مجلد به چاپ رسیده است .در تصحیح ظفرنامه در این کتاب عمدتا از دو نسخه موزه بریتانیا (مورخ ۸۰۷هجری) و دو نسخه موزه آثار اسلامی و ترک (استانبول, تاریخ کتابت ۸۰۸و ۸۳۸ه.ق) استفاده شده است .مقدمه کتاب شرح مفصلی است از زندگی و آثار حمدالله مستوفی, معرفی نسخه‌ها و شیوه تصحیح کتاب .در انتهای کتاب فهرست آیات و احادیث نبوی, فهرست اعلام, فهرست اشعار فارسی و عربی و فهرست کتاب‌ها درج گردیده است .

دسترسی

تاریخ گزیده

تاریخ گزیده کتابی تاریخی به فارسی نوشته حمدالله مستوفی، دربردارنده تاریخ عمومی جهان از آغاز آفرینش تا زمان نوشتن آن است که در ۷۳۰ به نام غیاث الدین محمد، پسر خواجه رشیدالدین فضل‌الله تألیف شده است. نثر تاریخ گزیده، برخلاف نثر متکلف و مصنوع تاریخ وصاف و تاریخ جهانگشای، بسیار روان است. اهمیت تاریخ گزیده در اطلاعات آن از تاریخ دوران نویسنده (دوره مغول) است. در این کتاب نام افراد و شعرای همدوران نویسنده که بیشتر نامشان در تذکره‌ها نیست یاد شده است.

دسترسی

تاریخ گزیده

نزهةالقلوب کتابی دانشنامه‌گونه از حمدالله مستوفی است. وی این کتاب را در سال ۷۴۰ قمری نگاشته و بنیادش را بر یک فاتحه، سه مقاله و یک خاتمه نهاده‌است.
كتاب با يادآورى شروع شده كه به اهميت كتاب و چگونگى جمع‌آورى آن شروع شده، سپس به پيش‌گفتار مى‌پردازد كه حاوى ترجمه مقدمه لسترانج بر چاپ اروپا، شرح زندگانى مؤلف، مقدمه كتاب نزهة القلوب و فهرست كتاب مى‌باشد و در ادامه وارد متن كتاب مى‌شود.
كه از مقاله سوم شروع شده و آن را به چهار بخش تقسيم كرده است:
قسم اول، در ذكر حرمين شريفين و مسجدالاقصى، بيشتر غرض از تألیف اين كتاب شرح احوال ايران است؛ اما چون افضل بقاع جهان و قبله اهل ايمانست از باب تيمن و تبرّك شروع كتاب با اين امور باشد.
قسم دوم، در شرح احوال ايران زمين كه شامل مطلعى در شرح تقسيم و طول و عرض و حدود اقاصى و قبله بلاد ايران زمين است و مقصدى در در ذكر ولايات و بلاد ايران و چگونگى آب و هوا و بنياد عمارات و وصف ساكنان ولايات؛ شامل بيست باب و مخلصى در پنج فصل در ضبط طرق و انهار و عيون و اشجار و جبال.
در پايان دو فهرست مفصل از نام‌هاى كسان و كتاب‌ها و سوره‌ها و فهرست نام‌هاى جاى‌ها ذكر شده است.

دسترسی

پایان نامه های وابسته:

حمدالله مستوفی و شیوه تاریخ‌نگاری وی

صلاح الدین رحیمی

حمدالله مستوفی(680-750ق.) از مورخان و نویسندگان ایران در سده هشتم قمری، و یکی از افراد خاندان مستوفیان قزوین است که مدت ها متصدی حکومت آن شهر بودند، از مستوفی در تاریخ و ادب فارسی دو کتاب معتبر باقی مانده است؛ تاریخ گزیده که تاریخ عمومی از آغاز تا سال 730ق. است، این اثر گویا خلاصه و تقلیدی از کتاب جامع التواریخ خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی می باشد و دارای اطلاعات ارزنده‌ای درباره حکومت های محلی تابع ایلخانان می باشد. ظفرنامه نیز اثری منظوم از مستوفی است، که به پیروی از شاهنامه فردوسی سروده شده است، و تاریخ اسلام را در 75000 بیت به نظم درآورده است. در این پژوهش سعی شده است تا با بیان ارزش های سیاسی و اجتماعی و ادبی این آثار و همچنین بررسی تاثیرات سیاسی و اجتماعی دوران ایلخانان بر مستوفی، شیوه تاریخ نگاری این نویسنده مورد بررسی قرار گیرد.

شاهنامه سرایی در عصر ایلخانی با تکیه بر ظفرنامه حمدالله مستوفی

علی شهزادی

با گسست حاصل ازیورش مغولان به ایران در616ه.ق جامعه ی ایرانی به دنبال هموارکردن مسیربرون رفت وعبور ازبحران,سیاست همسان سازی اشرافیت ایلی قوم غالب را با تمدن برخاسته ازخود در پیش گرفت ازین رهگذرکارآمدی اقشاردیوان سالار,پویایی کارکردهای فرهنگی عناصر ایرانی,ضرورت ایجاب عدل بااصلاحات غازان ودرنهایت تمرکزنسبی قدرت ,همگرایی انگاره های هویتی با اندیشه ی ایرانشهری را در پی داشت که این مهم در آثاراندیشمندان آگاه زمانه چون خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی وشاهنامه های منظوم ازجمله مهمترین آنها ظفرنامه حمدالله مستوفی نمود یافت.به هرروی مساله هویت درپرتوتقلید ظفرنامه از شاهنامه فردوسی, محورقراردادن ایران دررویدادهای تاریخی ومعرفی ایلخانان به عنوان اعضایی ازبدنه ادوارحاکمیتی ایران است .همچنانکه انطباق ایشان با پادشاهان باستانی ایران ازین منظرقابل فهم وارزیابی است.بنابراین مستوفی بحران مغول در اندیشه وویرانی حیات مادی ومعنوی را نوعی حرکت موج تورانی دانسته است که پیدایش عصری نورادرتاریخ ایران رقم زدند. ازسویی دو وجه سلبی چون تحمل کشتار و تخریب و وحشت و دیگری ثبوتی یا ایجابی چون ایجاد امنیت و ثبات نسبی که با زوال نهاد های سیاسی مانند خلافت عباسی و اسماعیلیه نزاری صورت گرفت از اجزا و وجوه تحقیق حاضر می باشد. دراین قلمرو زمینه های دگرگونی های سیاسی – اجتماعی عصر ایلخانان پدید آمد که در شاهنامه سرایی عصر مسلمانی ایلخانان و به خصوص ظفرنامه مستوفی تاثیرگذارد. ازین رهگذرتبیین این زمینه هامحور این تحقیق است که با دستاورد روشن کردن وجود هویت ایرانی در عصرحاکمیت ایلخانان، نشان دادن نسبت میان فلسفه ی سیاسی و مطالعات تاریخی با به کارگیری رهیافت میان رشته ای سامان می یابد.

وضعیت علوم انسانی غیراسلامی (تاریخ‌نگاری و جغرافی‌انگاری عصر ایلخانی)

نسرین تمهیدی

توجه به فراگیری علوم و گسترش آن از اسباب مهم در شکوفایی تمدن اسلامی است. و بحث عمده هر فرهنگ و تمدن محصول تفکّر و دستمایه علمی پیروان آن است که شجره علمی و هویّت معرفتی آنان را به نمایش می‌گذارد. با این وصف که هر چه این معرفت و تفکر سابقه کهن تری داشته باشد ریشه‌ها و لایه‌های آن بهتر قابل ترسیم است. مسلمانان از همان قرون نخست به علوم مختلفی از جمله دانش تاریخ و جغرافیا روی آوردند و با تألیف آثار باارزش و غنی سبب بالندگی تمدن اسلامی شدند. یکی از ادواری که این بالندگی به وجود آمد و تاریخ‌نگاری به اوج خود رسید عصر ایلخانان می‌باشد. با توجه به ضرورت مسأله و همچنین کمبود پژوهش در زمینه علوم، این تحقیق در پی پاسخگویی به این مسأله اساسی است که وضعیت علوم انسانی غیر اسلامی (تاریخ‌نگاری و جغرافیانگاری) و دانشمندان آن در عصر ایلخانان چگونه بوده است؟ و در این راستا به بررسی وضعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این عصر که بی‌شک تأثیر گذار در علوم تاریخ‌نگاری و جغرافیانگاری بوده، پرداخته شده است. با توجه به بررسی‌ها و کاوش‌های انجام شده در این زمینه این نتایج حاصل شد که تاریخ‌نگاری به اتفاق آراء محققان یکی از بزرگترین ویژگیهای ادبی و فرهنگی عهد ایلخانان ایران محسوب می‌شود و در هیچ دوره‌ای از ادوار ادبی ایران فن تاریخ‌نگاری تا این حد پیشرفت نکرده و آثاری به عظمت و اهمیت کتابهای تاریخی روزگار ایلخانان به وجود نیامده است. تاریخ‌نگاری در ایران در عصر ایلخانان تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله علاقمندی مغول‌ها به تاریخ و ثبت گزارش‌های تاریخی، وقوع حوادث بزرگ و مهم در این دوره و تمایل نویسندگان به ثبت این رویدادها به اوج شکوفایی خود رسید. در این دوره در زمانی کوتاه مورخان با نوآوری‌ها و ابتکارات خود از جمله: اندیشه تقدیرگرایی، تاریخ‌نگاری جهانی، توجه به هویت ایرانی ـ اسلامی، ابتکارات در قالب نظم، عظیم‌ترین و مهم‌ترین آثار تاریخی مانند تاریخ جهانگشای جوینی، جامع التواریخ رشیدی و تاریخ گزیده حمدالله مستوفی را به عالم ادبیات تقدیم کردند.در زمینه جغرافیانگاری ایلخانان برخلاف تاریخ‌نگاری پیشرفت چندانی نداشتند، اما بعد از حمله مغول با گسترش جغرافیای اقتصادی و سیاسی و همچنین حرکت از جغرافیای علمی ـ توصیفی به سمت جغرافیای تاریخی، جغرافیانگاری با روندی دیگری دنبال شد. تقویم البلدان ابوالفداء و نزهه القلوب حمدالله مستوفی از جمله کتبی هستند که در زمینه جغرافیانگاری در این عصر تألیف شده‌اند.