ایرانیــــــــــــادبود

برترگزیده‌ تاریخ معماری ایرانزمین

آهک

گزیده‌ی کتاب:
فرهنگ مهرازی / علی محمد رنجبر کرمانی / ندا رفیع زاده / بیژن سرشکی
گردی است سفید رنگ و مکنده آب که از پخته شدن سنگ ویژه‌ای به نام سنگ آهک به دست می‌آید. آهک یکی از ساختمایه‌های کلسیم دار است که در ساختمان سازی به گونه‌های فراوان به کار رفته و می‌رود. در ساختمان سازی از آهک برای ساخت ملات بهره برده می‌شود. چون آهک زنده می‌تواند در فلزات کار شده در ساختمان خورندگی و پوسیدگی پدید آورد، کم کم بهره گیری از آن کاهش پیدا کرده است. امروزه در کمتر ساختمانی از آهک بهره گیری می‌شود. گرچه در راهسازی هم کاربرد دارد.
پیشینه: پختن آهک را یونانیان از ایرانیان و رومی‌ها از یونانیان فراگرفتند. زیرا کهن‌ترین اندود آهکی در ایران یافت شده است. چینی‌ها نیز پختن سنگ آهک را می‌دانستند و در ساختن برج‌های دیوار چین که نزدیک به 2200 سال پیش ساخته شده از اندود آهک بهره گرفته‌اند. ولی اندودهای آهکی ایران بسیار پیش از آن زمان‌هاست».
یکی از ملات‌های نام‌آور که با آهک ساخته می‌شده، ساروج بوده که از آمیزش آهک و خاک رس و خاکستر به دست می‌آمده و کاربرد فراوانی در مهرازی کهن ایران داشته است.
گزیده‌ی کتاب:
تاریخ مهندسی در ایران / مهدی فرشاد
تالیف از بویر / ولف / کرجی
شناخت و استفاده از آهک و شفته آهک در ایران از سه هزار سال قبل آغاز شده است. گورهای چمباتمه‌ای که در ناحیه حسنلو کشف شده دارای سه متر عمق بوده که از شفتته آهک پر شده بوده است. تاریخ این تمدن هزاره‌های هفتم و هشتم قبل از میلاد دانسته شده است.
پختن آهک در قدیم در کوره‌هایی صورت می‌گرفته است که در آن با ساختن طاقی از سنگ آهک محفظه‌ای در زیر کوره ایجاد می‌کردند و روی این طاق را تا سر کوره پر از سنگ آهک  می‌نمودند.
از قرار معلوم کاربرد ملات آهک در ایران از زمان ساسانیان آغاز گشته است. در ساختمان‌های اولیه این سلسله مربوط به زمان اردشیر ساسانی (24 – 224 میلادی) آهک خالی به عنوان ملات مصرف می‌شد. از زمان شاپور اول تغییراتی در تکنیک و در سبک ساختمانی پدید آمد و از آن به بعد ملات ماسه و آهک کاربرد فراوانی یافت. برخی را نظر بر آن است که این تغییر با شکست والرین رومی به دست شاپور اول اصل گشت. پس از پیروزی شاپور اسیران رومی که به ایران آورده شده بودند تکنیک رومی و مصالح رومی را که ماسه آهک جزء آن بود در ساختن ساختمان‌هایی مثل شهر شاپور (بیشاپور) در جنوب فارس به کار بردند.
آهک آبی
ایرانیان باستان با (گل آهک، مارن) که شامل آهک و خاک رس بوده ملاتی تهیه می‌کرده‌اند که آهک آبی نام داشته است این ملات در ساختمان‌های بندری و دریایی مصرف می‌شده است. آهک آبی در کناره‌های شمالی خلیج فارس به نام ساروج مصرف می‌شده است. آهک آبی در ساختمان‌های قدیمی بوشهر و بندر لنگه به کار رفته است و آثاری از آن ساختمان‌ها هنوز هم برجا است.
ملات ساروج
ملات ساروج در ایران باستان کاربرد فراوان داشته و احتمالاً در همین سرزمین نیز کاربرد آن آغاز گشته است. این ملات کند گیر از اختلاط آهک شکفته، خاکستر، ماسه و پشم و آب تهیه می‌شده است. ساروج به علت قابلیت آب بندی از در آب انبارها برای اندود دیواره مخزن و هرگونه آب بندی دیگر به کار می‌رفته است.
گزیده‌ی کتاب:
مصالح شناسی سنتی / حسین زمرشیدی
 آهک فراورده‌ای است که پیش از پیدایش تاریخ، برای بشر شناخته شده است. گفته می‌شود انسان‌هایی که به صورت چادرنشینی روزگار می‌گذرانیده‌اند، برای پختن غذا زمین را کنده و اجاق می‌ساختند. مسلما در این حالت سنگهای آهکی در اثر حرارت پخته شده، از سنگ به آهک نشکفته تبدیل شده است. پس از کوچ کردن افراد بر اثر بارندگی آهک‌ها پخته شده به صورت شکفته در آمده در اثر شسته شدن آنها به وسیله باران و پر شدن اجاقها از خاک و شن اطراف آهک ترکیبی سخت به دست آمده است. پس از بازگشت چادرنشینها به محل سابق و جستجو برای زندگی در مکان‌های قبلی متوجه این پدیده شده‌اند. از آنجایی که انسان همواره جستجوگر بوده است، به این دگرگونی و پخته شدن سنگ آهک پی برد. پس از تکامل زندگی، برای ساختن سرپناه و بالاخره خانه‌های مسکونی از این ملات به عنوان مواد چسبنده و مقاوم به ویژه در مقابل رطوبت استفاده فراوان شد.
در کاوشهای باستان شناسی انجام شده در نوشیجان از توابع همدان که متعلق به هزاره سوم قبل از میلاد می‌باشد، در قسمتهایی از دژ مشکوفه کاربرد ملات آهکی دیده شده است.
آهک دارای انواع دیگری نیز می‌باشد که یکی از آنها آهک مرجانی که از رسوبات جانوران دریایی و از جابجا شدن دریا به دست می‌آید. از این ملات در بناهای باستانی و در کنار دریا و سکوها و بالاخره فانوس‌های دریایی نیز استفاده شده است. کاربرد این ملات را می‌توان در قطعات سنگی به کار رفته در بناهای باستانی بندر سیراف، بندر گناوه و بندر بوشهر که برخی از آنها از آثار دوران ساسانی است، جستجو کرد.
گفته می‌شود روش پختن آهک را یونانیها از ایرانیان و رومیان از یونانی‌ها آموختند. همزمان مصریان با داشتن سنگ آهک بناهای خود را از ملات گچ ساخته‌اند. چینی‌ها در ساختن برجهای دیواری که در ۲۰۰ سال قبل از میلاد بنا شده، ملات آهکی را به کار برده‌اند. اما همان طوری که اشاره شد مصرف آهک در بناهای ایران، قدمتی بیشتر از زمان‌های ذکر شده دارد.
مصرف آهک.
ملات آهکی در پی‌سازی و کرسی چینی و دیوارسازی در بناهای قدیمی به کار رفته است. از وجود ملات‌های آهکی برای ساختمان پل‌های سنگی بر روی رودخانه‌ها و در بعضی موارد برای استفاده در سدهای آجری و بالاخره در ساختمان بناها و مجاری و منابع آب و همچنین در آب انبارها و بسیاری دیگر از بناها استفاده شده است. امروزه نیز آهک یکی از مصالح مفید و مؤثر در ساختمان می‌باشد.
انواع آهک. آهک انواع مختلفی دارد که از این جمله می‌توان به انواع ذیل اشاره کرد:
 ۱- آهک مرجانی. این سنگ از فسیل مرجان‌های دریایی از کف دریا به دست می‌آید.
۲- آهک آراگونیت. این سنگ در مجاورت چشمه‌های آب گرم آتشفشان یافت می‌شود که بر اثر جوشان بودن حجم آن سوراخ، سوراخ شده و پس از سرد شدن به صورت سنگ تراورتن در می‌آید که در ایران به آن سنگ مرمر می‌گویند.
٣- سنگ آهک سیلیس دار. این سنگ مخلوطی از سنگ آهک و ترکیبات سیلیس می‌باشد.
۴- سنگ آهک دراگونیت و تراورتن. این مصالح نیز به نام سنگ مرمر شناخته می‌شود.
۵- سنگ آهک دولومیتی. این سنگ آهک دارای انواع مختلف بوده و با ترکیبات شیمیایی به صورت‌های گوناگون پیدا می‌شود. وجود «گل گیوه» (گل سفید) نوعی دولومیت پلاستیکی است که معادن آن در کرمان و یزد می‌باشد. توجه: برخی از سنگهای آهکی صفحات پوششی را در کف پوشها، ازاره، پله‌ها، نماها به کار می‌برند و برخی از آن برای ملات پخته شده و مصرف می‌شوند.
۶- ترکيب گل‌آهک. این آهک از مخلوط خاک رس و گرد سنگ آهک به دست می‌آید و در بیشتر نقاط ایران یافت می‌شود. از این ترکیب جهت ساختن ساروج خمیر که در کنار سواحل خلیج فارس مورد توجه است، استفاده می‌شود. ترکیبات گل‌آهک در سیمان سازی نیز کاربرد مؤثر دارد.
۷- آهک آبی. این آهک از ترکیبات گل‌آهک پخته شده و آسیاب می‌گردد و سپس مصرف می‌شود. معمولا رنگ آن زرد و یا متمایل به زرد قهوه ای می‌باشد. چنانچه این ملات در مجاورت رطوبت گرم و یا زیر آب نگهداری شود، مقاومتش زیاده شده تا جایی که مقاومت فشاری آن به ۵۰ تا ۶۰ کیلوگرم در سانتیمتر مربع رسیده، به سرعت خودگیری خود را انجام می‌دهد. به علت اینکه سولفات‌ها و آب‌های دریایی که دارای ترکیبات خاص می‌باشند، در این ملات اثر ندارد. در ساختمانهای دریایی و بندرگاهها مصرف می‌شود.
به طور کلی آهکی که در ساختمان به کار می‌رود، به نامهای آهک سفید و آهک خاکستری معروف است. آهک سفید بیش از ۹۰ درصد آن کربنات کلسیم و آهک خاکستری دارای مقداری اکسید منگنز می‌باشد، و به همین سبب رنگ آن خاکستری است.
کوره آهک پزی سنتی
چیدن سنگ آهک با رعایت فضای خالی در پهلوی یکدیگر انجام می‌شود و پس از سوختن بوته‌ها، سنگ آهک به آهک پخته تبدیل می‌شود. در این روش ۵۰ درصد احتمال پخت ناقص سنگ آهک وجود دارد که پس از تخلیه کوره، سنگهای پخته نشده دوباره به کوره برده می‌شود و پس از حرارت مجدد کاملاً پخته می‌شود.
الف. کوره‌های چاهی در زمین حفر می‌شود. در این روش یک طبقه بوته چیده شده و یک طبقه سنگ آهک. چیدن سنگ آهک با رعایت فضای خالی در پهلوی یکدیگر انجام می‌شود و پس از سوختن بوته‌ها، سنگ آهک به آهک پخته تبدیل می‌شود. در این روش ۵۰ درصد احتمال پخت ناقص سنگ آهک وجود دارد که پس از تخلیه کوره، سنگهای پخته نشده دوباره به کوره برده می‌شود و پس از حرارت مجدد کاملاً پخته می‌شود.
ب. کوره‌های آزاد (حلقوی). در این حالت نیز بر روی کوره‌های آجرپزی سنگ‌های آهک چیده می‌شود که در این حالت نیز امکان پخت ناقص وجود دارد.
درجه حرارت لازم جهت پختن سنگ آهک ۹۰۰ درجه است و چنانچه حرارت بیش از حد مذکور باشد، آهک آب لازم را جهت فعل و انفعالات به سختی گرفته و در حالتی بسیار کندگیر مقاوم می‌شود.

مطالب مرتبط

  • آجر

  • چوب

  • خشت