بادگیر
آشنایی با معماری اسلامی ایران
کریم پیرنیا / غلامحسین معماریان
ایرانیان که در خاستگاه و خانمان نخستین خود چشمه سارهای پاک و رودهای تیز و هوای خوش و کشتزارهای زیبا داشتند، چون به ایرانشهر رسیدند رخت افکندند و کوشیدند تا هرچه را در خاستگاه خود داشتند، در میهن تازه خود نیز پدید آورند.آب‌های پاک را از دل کوهسارهای پر برف گرد آوردند و با کهریز و کنال به دشت‌های فراخ آوردند و در پیرامون خانه‌های خود باغ‌های زیبایی به نام پردیس ساختند که به گونه فرداش و فردوس و پارادی و پرآدیز در زبان‌های مردم همسایه و خویشاوندان و بیگانگان دور و نزدیک درآمده. بادهای خوش مزداد داده را نیز رها نکردند و همچنان که به یاری کهریز آب‌های پاک را به دست کشاندند هوای خوش را نیز با به کار گرفتن واتغربه خانه آوردند. بادگیر از روزگاران دور در ایران زمین به کار گرفته شده و از نام‌های باستانی و گوناگون آن مانند واتغر و بادهنج و باتخان و خیشود و خیش خان برمی‌آید که پدیده‌ای تازه نیست و اکنون هم که وسایل مجهز و کامل تهویه مطبوع به کمک ماشین و برق به انواع مختلف در دسترس همگان قرار گرفته می‌بینیم که اصول ساختمان آنها بر پایه کار بادگیر و خیش نهاده است. بادگیر انواع گوناگون دارد و بر وضع اقلیمی و جهت باد به هیئت‌های مختلف در سرتاسر ایران ساخته شده و زیباتر و پرکارتر و درست‌تر آنها در پیرامون دشت‌های خشک و سوزان به ویژه در شهرهای کاشان و یزد و بم و جهرم و طبس و کرانه‌های خلیج فارس و اروند رود نهاده است. بادگیر باتوجه به جهت وزش باد گاهی زمینۀ چهار گوش و هشت گوش و بیشتر زمینه مستطیل دارد و گاهی هم در کرانه‌های دریا تنها به صورت هواکشی در عکس جهت وزش باد دریا بر فراز ساختمان‌ها به چشم می‌خورد و چون توضیح انواع آن بی کمک نقشه و طرح مسیر نیست، با نشان دادن چند طرح و عکس طرز کار هریک تشریح می‌شود:
1 – بادگیرهای چهارگوش و هشت گوش مناسب مناطقی است که جهت وزش بادهای مطبوع متنوع است و به خصوص در فصل گرما گاهی از شمال به جنوب و گاهی از شرق به مغرب باد خوش می‌وزد.
2 – بادگیرهای مستطیل در مناطقی ساخته می‌شود که جهت وزش باد در تابستان از یکسو معمولاً از شمال شرق به جنوب غرب است و به همین جهت سطح نمای بزرگ بادگیر را درست مواجه با آن می‌سازند.
3 – در آبادی‌های کنار و درون کویر برای پرهیز از گزند گردبادها و طوفان‌های سنگین بادگیر را فقط مواجه با یک جهت یعنی شمال شرق می‌سازندو جبهه‌های دیگر آن را می‌بندند. این گونه بادگیرها بیشتر شبیه به خرطومی است که رو به جهت وزش نسیم کوهستان دارد، و برای راندن و پاییدن در برابر گردباد، بام آن به صورت خرپشته ساخته شده است.
4 – در خوزستان و کرانه‌های خلیج فارس بادگیر به صورت هواکشی خرطوم مانند بر بام ساختمان و پشت به دریا ساخته شده تا به یاری بادهای نسبتاً ملایمی که از روی دریای پر جزرومد برمی‌خیزد و از پنجره‌های کوهستان نزدیک به زمین به درون خانه می‌آید هوای گرم و تموس و گرفته را براند. همین تعبیه در خارج از ایران و در کرانه‌های جنوبی دریای روم نیز معمول بوده که معمولاً دیوار مشبکی در پیش خانه‌ها می‌ساخته‌اند تا باد دریا در راه وزش خود هوای درون خانه را به کام کشد و هوایی تازه جایگزین آن سازد. در بعضی از شهرها مانند تهران و کاشان بادگیر مضاعف در طرفین شاه نشین‌ها ساخته می‌شده است در این گونه بادگیرها میله نخستین کار بادگیر، و میله دومی کار هواکش را انجام می‌دهد. طرز کار بادگیر اصولاً بر این پایه نهاده شده که از وزش باد برای کشاندن هوای خوش به درون ساختمان و از عکس‌العمل نیروی آن یعنی مکش برای راندن هوای گرم و آلوده استفاده شود. شاید این توضیح لازم نباشد که چون باد به مانع یا دیواره پره‌های درونی بادگیر برخورد ناچار به فرود آمدن می‌شود ولی عرض این نکته لازم است که شکاف‌های دیگر بادگیر که پشت به جهت وزش باد دارند هوای آلوده و گرم را به دست باد می‌سپارند و کار هواکش و دستگاه مکنده را انجام می‌دهند هواکش‌های کرنه‌های خلیج فارس و همچنین دیواره‌های مشبک در پیش بناهای سواحل جنوبی مدیترانه نیز عیناً همین عمل را انجام می‌دهند. کار بادگیر به خصوص در شهرهای گرم مرکزی و پیرامون کویر به قدری اساسی و از روی حساب بوده که به جرات می‌توان ادعا کرد علم و فن امروز هم، با همه پیشرفت و توسعه‌ای که دارد نتوانسته وسیله‌ای بهتر جایگزین آن سازد. نگارنده خود از کودکی به یاد دارد که بادگیر هشت باغ دولت‌آباد یزد، فرش نمدین سنگینی را گسترده بود لوله کرد و به درون خود کشیده. تا کسی چندی، زیرا این بادگیرها در روزهای سوزان و گداخته تابستان ننشیند، امتیاز این وسیلۀ فنی بسیار پرداخته را، در نمی‌یابد. در اینجا لازم است به جز بادگیر از وسیله خنک کننده دیگری به نام خیش و خیشخان نیز نام برد، که از روزگاران باستان در ایران مورد استفاده بوده و به کشورهای همسایه و حتی اقلیم‌های دور دست رفته است، و حتی کولر امروزی چیزی جز همان خیش نیست که وزش باد آن مصنوعی و به کمک برق ایجاد می‌شود. خیشخان، کلبه یا دارآفرین بوده است که پیرامون آن را با حصیر یا سفال یا بوته‌های خارآ دور می‌پوشاندند و بر آن آب می‌پاشیدند تا بر اثر وزش باد هوای خنک را به درون بکشاند. (اینجا نمی‌تواند افسوس خود را پنهان کند در کشوری که خود بهترین وسایل تهویه را با نام‌های گوناگون داشته وسایل جدید را تحفه فرنگ بداند و نام‌های بیگانه آنها را بی‌درنگ بپذیرد و به جای بادگیر و خیش و خیشور و ماسوره و هواکپ واژه‌های ارکاندیش و کولر و اتیلاتور و امثال آن به کار برد).
فرهنگ مهرازی ایران
بیژن رفیعی سرشکی / ندا رفیع زاده / علی محمد رنجبر کرمانی
بادگیر
1 – دهانه‌ای ساخته شده بر بام برای راهیابی نسیم به درون. از بادگیر در خانه، مسجد، آب انبارو… دیگر جایگاه‌های همگانی بهره‌گیری می‌شود. در شهرهای گرم و خشک میانی (مرکزی) و گرم و نمناک (مرطوب) نیمروزی (جنوبی) ایران، بادگیر یکی از اندام‌های بنیادی ساختمان است.
2 – ساختمان یا اتاغ رو به باد.
3 –…
پیشینه
تاریخچه موشکافانه (دقیق) آن روشن نیست. در شهرهای باستانی ایرانی مانند یزد و کاشان و میبُد و بندر لنگه و به گمان بسیار بندر باستانی سیراف… برپایه نیاز باشندگان (ساکنان) به هوارسانی، بادگیر بخش ارزنده ساختمان بوده است.
امروزه از دید چندی و چونی، بیشترین و شکوهمندترین بادگیرهای جهان در ایران می‌باشند. مانند بادگیر باغ دولت‌آباد یزد و بادگیر ساختمانی در ابرکوه (ابرقو) و بادگیر ساختمانی در سیرجان…
اندام‌ها
هر بادگیر دارای سه بخش است:
1 – دهانه درونی که از گوشه‌ای از آسمانه یا دیوار به درون و گاه به اتاغک زیر آن به نام “بادگیرخانه” راه می‌یابد.
2 – میله یا گذرگاه باد که تا بام کشیده شده است.
3 – دهانه بیرونی با اندامی بلند روی بام و رو به باد.
گونه‌ها
بادگیرها را می‌توان بسته به ریخت میله آن دسته‌بندی کرد:
1 – میله چهارپهلو (مربع).
2 – میله استوانه‌ای.
3 – میله هشت پهلو.
این سه گونه بیشتر در جاهایی یافت می‌شوند که در آنها بادهای سودمند از هر سو می‌وزد.
4 – میله چهارپهلوی راست (مستطیل)
این گونه بیشتر در جاهایی یافت می‌شود که در آنها بادهای سودمند تنها از یک سو می‌وزد. بر این پایه پهلو یا دهانه بزرگتر را رو به باد می‌سازند و پهلوهای دیگر بسته هستند.
بادگیرها بسته به شماره دهانه‌ها دسته بندی می‌شوند:
1 – بادگیرهای یک دهانه یا یک سویه (یا میله چهارپهلو راست): در سرزمین‌هایی که بیشتر در آنها گردباد و توفان می‌وزد این دهانه بیشتر رو به کوهستان و آپاختر خاوری (شمال شرقی) است. آسمانه دهانه را برای ایستادگی در برابر گردباد به گونه خرپشته می‌سازند.
در بندرعباس گاه کوشیده‌اند تا با کندن چاه آب در زیر این بادگیرهای مکنده، هوای خنک چاه را بلا بیاورند و درون ساختمان را خنک کنند.
2 – بادگیرهای چهاردهانه یا چهارسویه (با میله چهارپهلو یا هشت پهلو): در بسیاری از شهرهای کویری بادگیرهای چند دهانه یافت می‌شود. باد از هر سو که بوزد به درون کشانده می‌شود. در این بادگیرها گاه یک دهانه باد را به درون می‌مکد و دهانه دیگر باد را به بیرون می‌فرستد. در میناب و کِشم (قشم) نیز چند بادگیر چهاردهانه و هشت تَرک هست که چنین کار می‌کند.
3 – بادگیر دو دهانه و یا دو سویه (که کمتر ساخته شده است): در برخی شهرهای کویری ساختمان‌ها گاه دارای چند بادگیر هستند، در خانه‌ها در دو سوی تالار و در آب انبارها، پیرامون خزانه آن. در یزد آب انباری هست که شش بادگیر دارد. در این بادگیرها، یک یا دو میله باد را به درون می‌مکند و میله‌های دیگر هوا را به بیرون میفرستند. مهرازان به این گونه بادگیرها «بده و بستان» می‌گویند.
در برخی سرزمین‌ها که باد گاه نزدیک به زمین و گاه بالاتر می‌وزد از بادگیرهای دو اَشکوبه بهره می‌برند. این بادگیرها دارای دو دهانه یکی روی دیگری هستند. ساختمان میله آنها به گونه‌ای است که یک بادگیر در میان بادگیر بزرگتر جای گرفته و گذرگاه باد جدا دارند. هنگامی که باد نزدیک به زمین می‌وزد بادگیر پایین‌تر کار می‌کند و اگر باد بالاتر وزید از بادگیر بالاتر به درون راه می‌یابد.