باغ





کاخ قصرشیرین که گویا بزرگ‌ترین گنبد دورۀ ساسانی را داشته است دارای حیاط‌های تودرتو بوده و کل بنا همانند تخت جمشید بر صفه‌ای بنا شده است. برخی معتقدند که ظاهراً تمام این بنا در وسط باغ‌های عظیمی با چشم‌انداز طبیعی برپا شده بود و حیاط‌های تودرتو در سبکی از باغ سازی ایرانی که بیشتر در باغ مقبره به کار می‌رفته استقرار یافته است. …. طاق‌بستان کرمانشاه نیز در اصل یک پردیس و شکارگاه سلطنتی است که خسرو پرویز ساخت. در اینجا نقش آناهیتا و عنصر آب و نیز درخت مقدس مهم می‌نمایند، چنان که معبد آناهیتا نیز در آنجا قرار داشته است. هرچند که طراحی طاق‌بستان یک پردیس است ولی نقش برجسته آن یک شکارگاه سلطنتی را معرفی می‌کند…در دوره ساسانیان ساخت کاخ‌ها در کنار چشمه‌ها، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها به دلیل بنای معابد آناهیتا در آنجا گسترش یافت. کاخ اردشیر یکم در شهر گور (فیروزآباد)، معبد، کاخ‌ها و شهر بیشاپور در تنگۀ چوگان، طاق‌بستان در کرمانشاه، آتشکدۀ آذرگشنسب در تخت سلیمان (شیز) و… از نمونه آثار به شمار می‌روند. رسمیت یافتن دین زردشتی و تدوین مبانی اعتقادی در احترام به چهار عنصر آب، باد، خاک و آتش (نور) و ارتباط هنر باغ آرایی با این چهار عنصر، تردیدی در باغ آرایی در مکان‌های مقدسی که البته چشمه، دریاچه و رودخانه‌ای داشته باشند، نمی‌گذارند.
در اکثر شهرهای ایران در دورۀ صفویه، کار باغ سازی در مساحت‌های وسیع و هماهنگ با بافت و شبکۀ شهر اهمیت فراوان داشت. در این دوره باغ‌هایی در نهایت زیبایی و شکوه پدید آمد که شماری از آنها به همان صورت و برخی با تغییراتی همچنان برجای مانده است. برخی از مشهورترین باغ‌های آن دوره عبارتند از باغ‌ هزار جریب، باغ چهلستون، باغ آیینه خانه و باغ هشت بهشت اصفهان، باغ فین کاشان، چهلستون و باغ شاه اشرف، باغ جهان‌نمای فرح‌آباد و باغ شاه بار فروش در شمال ایران.یکی از اقدامات دورۀ صفوی احداث خیابان چهارباغ بوده است. این خیابان برای اولین بار طرح نوینی از ساخت فضای طبیعی برای گردش و تفرج را به نمایش گذاشت. منظور از احداث چهارباغ این نبوده که به عنوان یکی از خیابان‌های شهر مورد استفاده واقع شود، بلکه خیابان مزبور چون در خارج از منطقۀ پرجمعیت واقع بوده حالت یک تفرجگاه و گردشگاه را داشته است. در اطراف این تفرجگاه هشت ردیف درخت تبریزی و چنار و در میان آنها بوته‌های گل سرخ و یاس پرگل کاشته شد. در سطح خیابان نیز استخرها و فواره‌هایی دیده می‌شود که همه دارای طرح‌های ویژه‌ای بود.


 کتاب «مفاتیح الارزاق» دایره المعارف مصور کشاورزی و علم زراعت و اصول باغ سازیِ عصر قاجار است که در سال ۱۲۷۰ ه.ق، توسط یکی از مستوفیان ایالت فارس به نام «محمد یوسف نوری»، به رشته تحریر درآمده است. موضوع کتاب صرفاً به جنبه های باغبانی و اصول طراحی باغ محدود نمی شود و بخش قابل توجهی از کتاب به فرهنگ عامه و باورهای عامیانه و خرافه ها در باب گیاهان و درختان اختصاص دارد. یوسف نوری در این کتاب به ارائه و معرفی پلان و نحوه کاشت و آرایش گیاهان برای یک باغ می پردازد که این الگوی باغ سازی به نوعی آرکی تایپ بسیاری از باغ های عصر قاجار محسوب می شود و در مقایسه با باغ های پیش از این دوره، و همچنین سایر منابع تاریخی که درباره باغ نوشته شده اند، چون «آثار و احیاء» و «ارشادالزراعه»، خبر از تفاوت های قابل توجهی در نظام کاشت و فضاسازی این پدیده می دهد. شیوه طراحی پلان باغی که یوسف نوری ارائه داده است چندین نکته را در بطن خویش به همراه دارد که در تحولات باغ سازی این برهه تاریخی حائز اهمیت است و می تواند بر مطالعات باغ در عصر قاجار مسیری تازه بگشاید. در این مقاله به بررسی اصول طراحی باغ به روایت این کتاب پرداخته شده است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان از تحول پلان بندی باغ، و تغییر اولویت های باغ سازی دارد؛ ازجمله این تغییرات می توان به فضابندی باغ، سازمان دهی کرت ها، سلسله مراتب، محورها و جوی های آب، هم نشینی گیاهان و درختان، و حتی منابع و متون مورد استناد برای باغ اشاره کرد.
باغ شمال تبریز، یکی از ابنیه مهم دوره صفوی و به خصوص دوره قاجار است. این عمارت در دوران بعد، به خصوص زمان پهلوی اول، به دلیل عدم رسیدگی، به کل تخریب شد و در حال حاضر به جز اسم، چیزی از آن باقی نمانده است. هدف اصلی مقاله، بازسازی نقشه ای از باغ شمال براساس اسناد و مدارک موجود در دوره قاجار می باشد. متون تاریخی و نقشه های ترسیم شده از شهر در دوره قاجار حایز اهمیت است. از بین نقشه های موجود (نقشه روسی، نقشه دارالسلطنه قراجه داغی، نقشه دارالسلطنه اسدالله خان مراغه ای)، نقشه دارالسلطنه قراجه داغی به علت دقت ترسیم و اطلاعات به کار رفته درآن، به عنوان مبنای بازسازی نقشه ی باغ شمال قرارگرفته است. در این راستا نقشه ترسیم شده باغ شمال در نقشه دارالسلطنه قراجه داغی، به وسیله عکس ها، متون و کروکی های موجود، بازخوانی شده است. آنچه از متون یاد شده استنباط می شود، این است که طرح باغ شمال در یک دوره مشخص و با طرحی از پیش اندیشیده شده شکل گرفته است و جزو باغ های سکونتگاهی- حکومتی بود. طرح هندسه باغ شمال بر اساس محور طولی و قرینه سازی در دو سوی محور میانی طرح ریزی شده بود و در میان شبکه باغچه های گوناگون مستطیل و مربع شکل، کوشکی بزرگ با استخری زیبا قرار داشت.

مطالب مرتبط