صفاریان

ویکی پدیا

اطلس تاریخی ایران

تارنماهای وابسته:

کتاب‌های وابسته:

اخبار وابسته:

_{خشونت سیاسی}
_{ناصر فکوهی}

دسترسی

Block Title

_{صفاریان}

بیشتر

صفاریان (۸۶۷ تا ۱۴۹۵ میلادی) یک سلسله دیگر ایرانی را بر پا کردند(۲۸). این سلسله که در راس آن فردی از طبقات پایین اجتماعی به نام یعقوب لیث قرار داشت، در سیستان ظاهر شد. سیستان به دلیل دور بودنش از مرکز خلافت و اقلیم نامساعد و سخت آن همواره محلی برای تنش‌ها و شورش‌های اجتماعی بر ضد خلفا به حساب می‌آمد. جنبش صفاریان در چارچوب دو گروه از این جنبش‌ها قرار می‌گرفت: نخست در چارچوب عیاران یعنی جنگجویانی که بر پایه سنت‌های جوانمردی و کمک به مردم نیازمند، نظامی مستقل را در سیستان تشکیل داده بودند و زیر رهبری رؤسای خود که به آن‌ها سرهنگ می‌گفتند در جنگ‌های مختلف شرکت می‌کردند. و سپس در چارچوب حرکت خوارج یعنی مخالفان تندرو خلافت که در سیستان نفوذ زیادی داشتند. یعقوب خود سنی مذهب بود اما گرایش سختی به ملی گرایی و احتمالا حتی گرایش شعوبی داشت. صفاریان بر خلاف طاهریان حکومت خود را از خلفا دریافت نکرده بودند و به دلیل پیوند و نزدیکی زیادی که با طبقات پایین داشتند، در رفتارهای خشونت‌آمیز خود گرایشی ضد اشرافی از خود نشان می‌دادند که آن‌ها را رو در روی دو قدرت طاهری وسامانی قرار می‌داد. از این رو همین قدرتها نیز بودند که به شدت در برابر صفاریان ایستادند و در حالی که دستگاه خلافت وجود آن‌ها را به عنوان حاکمان سیستان و فارس به ناچار به رسمیت شناخت، سامانیان اجازه ندادند که توسعه قلمرو آن‌ها به خراسان کشیده شود و امیر اسماعیل بن احمد سامانی، عمرولیث را در سال ۹۰۰ میلادی شکست داد و اسیر کرد. پس از این شکست صفاریان در حد حاکمان محلی باقی ماندند و به دلیل پیوندهایی که با مردم داشتند توانستند خود را حفظ کنند و زیر سلطه غزنویان و سپس مغول‌ها تا اواخر قرن ۱۵ میلادی باقی بمانند.

کمتر

گزیده‌ی کتاب:

تاریخ کمبریج / جلد پنجم / از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان /جی آ بویل / حسن انوشه

اهمیت امرای نخستین صفاری در تاریخ خلافت نسبت به مدت فرمانروایی آنها نامتناسب بوده است، زیرا عصر درخشش قدرت دولت صفاری از پنجاه سال فراتر نرفت. صفاریان مدت‌های دراز پس از این به نشان دادن دلیری پای فشردند، اما به ندرت توانستند در بیرون مرزهای ولایت بومیشان سیستان قدرتی کسب کنند. اهمیت امرای نخستین صفاری تشکیل امپراتوری پهناور اما مستعجلی در مشرق عالم اسلام بود، که از بامیان و کابل در مشرق تا اهواز و اصفهان در مغرب امتداد داشت. صفاریان نخستین شکاف عظیم را در تمامیت قلمرو عباسی ایجاد کردند. طاهریان از میان ملازمان نظامی و اداری خلفا برخاسته بودند. امرای طاهری همانند ولات عباسی موافق خلفا و نهاد دینی مذهب سنت بودند. اما یعقوب‌بن‌لیث قدرتش در سیستان را به ارث یا از طریق وابستگی اداری به دست نیاورد. تصرف نواحی شرقی و جنوبی ایران به دست یعقوب، انتقال آرام قدرت نبود، بلکه بیشتر تحمیل رژیمی از طریق اشغال نظامی به شمار می‌آمد. بنابراین، رژیم مزبور تا زمانی پایید که امرای صفاری قدرت آن را داشتند که قلمرو خود را در برابر رقبایشان نگه دارند. هنگامی که خلفا کشورگشایی‌های یعقوب و عمرو را تأیید کردند – عمل تأیید از دیدگاه خلافت به منزله اعطای حکومت بود – تأییدشان از سر اکراه بود؛ از این رو چون رقبایی نظیر رافع‌بن‌هرثمه‌الیساری و اسماعیل‌بن‌احمد سر برآوردند که می‌توانستند در برابر صفاریان درایستند، خلفا بی‌درنگ منشور حکومت صفاریان را پس گرفتند. در واقع این سامانیان ماوراءالنهر بودند که سرانجام با غلبه بر عمروبن‌لیث خراسان را از کف صفاریان بیرون کردند، و عاقبت جانشینان ضعیف‌تر عمرو دست نشانده آنها گردیدند.

یعقوب‌بن‌لیث از طریق پیوستن به دسته‌های عیار به شهرت رسید. وی در یکی از روستاهای سیستان تولد یافت و در ابتدا به کارپست رویگری (به عربی صفار که نام دودمان یعقوب از آن گرفته شد) می‌پرداخت. او و سه برادرش عمرو، طاهر و علی آرمان‌های نظامی در سر داشتند. یعقوب به دسته عیاران صالح‌بن‌نضر یا نصر که در سال 238 ق/852 م اهل بیت وی را به امیری پذیرفتند پیوست. قصد صالح تسخیر تمام سیستان بود، و در سال 239 ق/854 م ابراهیم‌بن‌حصین والی طاهری را از آنجا بیرون راند. با اخراج ابراهیم خواه‌ناخواه تمام سلطه مستقیم خلافت بر سیستان خاتمه یافت. وی در این کشاکش‌ها به قدرت و اعتبار نزدیک می‌شد، زیرا در سال 247 ق/861 م یعقوب خود درهم را برانداخت و بر جای وی امیر سیستان شد.

سال‌های نخست عمارت یعقوب وقف تقویت موقع خویش در داخل ولایت گردید.

یکی از مهم‌ترین جنبه‌ها سیاست دولت صفاری توسعه قلمرو آن دولت در مشرق افغانستان بود، که در نشر اسلام در افغانستان و مرزهای هند تا مدت‌های دراز پس از سقوط دولت صفاری اهمیت بسیار داشت. نخستین والیان عرب سیستان گه‌گاه تا غزنه و کابل رخنه می‌کردند، اما این کروفرها بیشتر به منظور گرفتن برده و غنایم بوده است. اما امرای محلی این نواحی، خصوصاً دودمان زنبیل که بر زمین داور و زابلستان فرمان می‌راندند و احتمالاً عقبه هپتالیان جنوبی یا سلطان‌نشین خیونی زابل بودند، در برابر این دست‌اندازی‌ها سخت درایستادند. این دودمان زنبیل بارها شکست‌های خرد کننده بر سپاه مسلمانان وارد آوردند. دودمان مزبور با کابل شاهان سلسله ترکشاهی اتصال داشتند. در این ایام تمام دره رود کابل پاسدار فرهنگ و دین عالم ایران بود، چنانکه البته در سده‌های دور، در روزگار شکوفایی تمدن بودایی گندهارا (قندهار) پاسدار فرهنگ و دین بودایی بوده است.

فعالیت‌های جنگی در ثغور دور دست عالم اسلام به واسطه توجه صفاریان در فرستادن هدایایی از میان غنایم برای عباسیان، تحسین همگان را در سراسر سرزمین‌های مرکزی خلافت برانگیخت. یعقوب پنجاه بت سیمین و زرین که از کابل آورده بود سوی خلیفه فرستاد که به مکه بفرستد. عمروبن‌لیث تا سکاوند دره لوگر میان غزنه و کابل که گویند زیارتگاه هندوان بوده است لشکر کشید. در سال 283 ق/896 م که عمرو هدایایی از غنایم زمین داور و مرزهای هند برای خلیفه فرستاد، شوری در بغداد برانگیخت.

ضعف قدرت طاهریان روز به روز آشکارتر می‌گردید. در مرزهای غربی قلمرو طاهری، نهضت شیعیان زیدی طبرستان به رهبری حسن‌بن‌زید قدرت آنها را تهدید می‌کرد. یعقوب پس از پیروزی‌هایش در هرات، فارس و مشرق افغانستان دریافت که آنقدر نیرومند شده است که مستقیماً با امیر طاهری درآویزد. محمدبن‌ طاهر با پناه دادن عبدالله‌السجری یا عبدالله‌بن‌محمدبن‌صالح که از خشم یعقوب به نیشابور گریخته بود بهانه به دست وی داد.

عباسیان نمی‌توانستند برانداختن طاهریان از حکومت خراسان را نادیده بگیرند، زیرا طاهریان در مقام دارندگان پشت در پشت شرطگی و حکومت بغداد در پایتخت خلافت نفوذ زیادی داشتند. یعقوب در نامه‌ای به اسارت گرفتن محمدبن طاهر را به معتمد خبر داد و به عنوان اقدامی در جهت جلب خاطر خلیفه سر عبدالرحمن خارجی را نزد او فرستاد.

عمروبن‌لیث در دهه پایانی سده نهم میلادی/ دهه هشتم قرن سوم هجری در اوج قدرت بود. رافع در سال 273 ق/886 م به ماوراءالنهر رفت تا اسماعیل‌بن‌احمد را بر ضد برادرش امیر نصر یاری دهد. چون معتضد خلیفه شد کوشید تا خطر ضمنی جبال را که موقع مسلط رافع در ری ایجاد کرده بود از آن ناحیه دور سازد. از این رو تولیت خراسان به عمرو واگذاشت و از بغداد برای وی عهد و لوا فرستاد. عمرو برای آگاه کردن مردم از التفات خلیفه به او سه روز آن لوا را در خانه خویش به نیشابور نصب کرد.

خود بزرگ بینی عمرو اسباب سقوط وی را فراهم آورد. وی نیز به تبع از اسلاف طاهری خود در دل کرده بود که سرزمین‌های ماورای جیحون را به قلمرو خویش بیفزاید. در نیشابور محمدبن‌عمروالخوارزمی نامی نزد عمرو آمد و به وی اظهار بندگی کرد؛ و امیر صفاری او را به سپاه یاری داد تا خوارزم را به نام صفاریان ضبط کند.