ابداع معماری؛ از غار تا شهر
راپاپوت آموس

گاه نگاری غار-دژ اسپهبدان بر اساس؛ پیشینه، وجوه تسمیه و دگرگونی های کاربری
توفیق سامان / فیروزمندی شیره جین بهمن / مرتضایی محمد

ساختار منحصربه فردی که به آن خواهیم پرداخت, دژی به نام «الطاق(/تاق)», از عهد باستانی ایران است, که به سبب مهابت ساختار منحصر به فردش و جایگاه حصین غیرقابل دسترسش, نقشی کلیدی در رخدادهای سرنوشت ساز تبرستان داشت. چهره هایی نام آور از «منوچهر پیشدادی» تا «مازیار قارن» آخرین اسپهبد تبرستان, در این دژ, ماوا گزیده و این ساختار به سبب پیشینه ی دور و درازش دارای نام های گوناگون و وجوه تسمیه بسیار هست؛ اما در باب کاربری آن مجهولات بسیار وجود دارد و پرسش اصلی این است, که چگونه می توان با بررسی وجوه تسمیه ی متفاوت این سازه, به گوناگونی کاربری آن در ادوار کهن دست یافت؟ باید توجه داشت, وجوه تسمیه ی متعدد, صرف نظر از آن که حکایت از تراوشات ذهن و باورهای نادرست ناشی از ناآگاهی عوام از اسرار و کیفیت این ساختار شگفت دارد؛ در نگاهی دیگر, با قدمت دور و دراز آن پیوند دارد و به تعبیر دیگر بازتاب پیشینه ی کاربری این ساختار در گذر روزگاران می تواند باشد و این فرضیه ی اصلی پژوهش است. بنابراین در این جستار, هدف آن ا ست برای نخستین بار به واکاوی تغییرات کالبدی و کاربری «غار-دژ اسپهبدان», برپایه ی وجوه تسمیه و سیر تطور و تکامل این ساختار, گوناگونی و کاربری آن از بدو پیدایش غار تا آخرین مرحله ی حیات تاریخی اش بپردازیم. روش پژوهش, مبتنی بر شیوه ی تاریخی-تحلیلی و با رویکرد مطالعات کتابخانه ای شامل بهره گیری از مستندات تاریخی و دانش ریشه شناسی واژگان (/اتیمولوژی) و پژوهش میدانی باستان شناختی و جغرافیای تاریخی, با رهیافت تحلیلی خواهد بود. در بررسی وجوه تسمیه ی غار-دژ اسپهبدان, پیوند میان برخی از این نام ها و دگرگونی های کالبدی و کاربری این ساختار شناسایی شد و شواهدی از بهره گیری بشر عهد پارینه سنگی از این مکان تا پرستش گاه مهری, گوردخمه, خزانه و دژ, به دست آمد, بررسی و شناسانده شد و از این پس به استناد مستندات ارایه شده, باید آن را با نام حقیقی اش, «غار-دژ اسپهبدان» نامید.

کمتر