قلعه فلک ‌الافلاک

معماری ایرانی / کریم پیرنیا / غلامحسین معماریان

باید قلعۀ فلک‌الافلاک در خرم‌آباد را نیز یادآور شویم که بخش‌های بسیار کهن آن از میان رفته است. چون از این دژ همواره بهره‌گیری می‌کردند، باروی آن دستکاری شده است.
زمانی همچون پایگاهی نظامی به کار می‌رفته و نزدیکی‌های سال 1300 تغییراتی در آن داده شده است.
در این تغییرات، کار شگفتی انجام گرفته و در باروهای آن، پنجره درآورده‌اند، در حالی که باروی دژ هیچ‌گاه نمی‌تواند به بیرون پنجره داشته باشد.
تنها در بروار یا بالاخانه روی سردر، روزنی هست و دیگر دیوارها همه بسته‌اند. این دژ هم روی پستی و بلندی زمین ساخته شده است و چاه آبی دارد که آب آن از چشمه‌های پای دژ به دست می‌آمده است.
نیز دو بارو و دو میان‌سرا دارد. با افسوس باید گفت این دژ آن‌چنان دگرگون شده که بازشناسی آن دشوار شده است.

گزیده‌ی کتاب:

قلاع و استحکامات نظامی

کاظم ملازاده / مریم محمدی

این بنا بر روی تپه ای طبیعی و مرتفع در مرکز شهر خرم آباد و مجاور رودخانه خرم آباد واقع شده و از قلاع مهم تاریخی و آباد کشور به شمار می آید. بنای اولیه قلعه منسوب به دوره ساسانی است و احتمال داده می شود همان دژ شاپورخواست باشد. در سده‌های نخستین دوره اسلامی، این قلعه بازسازی شده و به عنوان مقر حکمرانی آل حسنویه و در قرون بعدی به عنوان یکی از مقرهای اصلی اتابکان لر، مورد استفاده قرار گرفته است. از دوره صفویه به بعد این قلعه با اهداف نظامی مورد استفاده قرار گرفته و چندین بار بازسازی و تعمیر شده است. بنای کنونی قلعه حامل بازسازی و تعمیراتی است که در دوره صفویه و به ویژه قاجاریه بر روی آن صورت گرفته است (نقشه و تصاویرش ۱۰-۳۰۸)
قلعه فلک الافلاک در گذشته ۱۲ برج دفاعی داشته که در بازسازی های دوره قاجار به ۸ برج تقلیل پیدا کرده است. امروزه خیابان غربی قلعه هنوز به نام دوازده برجی مشهور است.
ژاک دمورگان سرپرست هیأت حفاری شوش در دوره قاجار و سالهای ۹۱-۱۸۸۹ میلادی، از این قلعه عکسی گرفته که آن را به صورت نیمه ویران نشان می دهد و ظاهراً مدتی بعد از این تاریخ است که قلعه بازسازی و مورد استفاده مجدد قرار میگیرد
فلک الافلاک نامی است که ظاهرا در دوره قاجار به این بنا داده شده است و قبل از آن قلعه به نام های دز شاپورخواست، «دز بر» و «قلعه خرم آباد»، معروف بوده است. این قلعه در اوایل دوره پهلوی در اختیار ارتش قرار داشت و مدتی نیز به عنوان زندان از آن استفاده میشد و در اواخر این دوره در اختیار اداره فرهنگ و هنر وقت قرار گرفت و در سالهای بعد به موزه باستان شناسی و مردم شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیا، و در کل به یک مجموعه فرهنگی تغییر کاربری داده شد. قلعه فلک الافلاک در جریان جنگ و حملات رژیم بعثی متحمل خساراتی شد که متعاقبا توسط سازمان میراث فرهنگی تعمیر و مرمت گردید.
نقشه قلعه فلک الافلاک با مساحتی در حدود ۵۳۰۰ متر مربع، متناسب با شکل تبه زیرین صورت گرفته و از نظم هندسی خاصی تبعیت نمیکنند (نقشه ش ۲۰۸) و تقریبا به صورت هشت ضلعی نامنظم است. بنا دارای حصاری است با هشت برج مستحکم و به ابعاد مختلف. بلندترین نقطه دیوار این قلعه از سطح زمین به 5/22 متر می‌رسد. ورودی بنا در جبهه شمالی و در بدنه برج جنوب غربی تعبیه شده است. عرض این ورودی ۲ / ۱۰ و ارتفاع آن ۲ متر است. این ورودی به یک راهرو سرپوشیده منتهی می‌شود. داخل برج سمت غربی ورودی، در اتاق و در شرق آن یک اتاق ساخته اند. راهرو مذکور با شیب ملایمی و پس از گردشی به سمت شرق به اولین صحن قلعه راه پیدا میکند. در گذشته قلعه تنها یک صحن وسیع داشته که با ساخت ردیفی متشکل از چند اتاق در میانه صحن اولیه، آن را به دو قسمت تقسیم کرده اند، و بدین ترتیب یک بخش بیرونی و یک بخش اندرونی شکل گرفته است.
صحن اول به ابعاد 22.5 ×31 متر در جهت شمالی – جنوبی کشیده شده و در پیرامون خود چند اتاق و یک زیرزمین دارد. در جهت شمال شرقی این صحن، راهروئی است که با هفت پله به محوطه ای می رسد که چاه قلعه در آن واقع است. عمق این چاه در حدود ۴۲ متر است و آب مورد نیاز ساکنین قلعه را تامین می کرده است. چاه دارای دهانه چهار گوش به ابعاد هر ضل75/2 متر است و دیواره آن در بالا با آجر کار شده است. این چاه به سرچشمه آب گلستان راه می یافته و در حال حاضر نیز قابل بهره برداری است. در گوشه جنوب شرقی صحن نیز راهروئی وجود دارد که به صحن دوم و اصلی قلعه راه می یابد. از داخل این راهرو دسترسی به سرویس بهداشتی و نیز پشت بام صورت میگیرد.
صحن اصلی قلعه ۲۱×۲۹ متر وسعت دارد و در پیرامون خود دارای ۱۶ اتاق و ۱۱ کفش کن (مابین اتاق ها) است. کف اتاق ها یک متر و نیم بلندتر از کف حیاط است. در قسمت جنوبی این صحن سه تالار به ابعاد 80/3× 80/10 متر و دو راهرو مابین آنها، هرکدام به عرض90/1 متر ساخته اند، در میانه اضلاع شمالی و جنوبی نیز تالار یا اتاق ستوندار بزرگی قرار گرفته و در اطراف آن نیز چند اتان و راهروی مستطیل شکلی وجود دارد. تالار ستوندار جنوبی از طریق یک فضای ایجاد شده در بدنه برج جنوبی قلعه، گسترش یافته است. نطر ستون های آجری این اتاق ها ۹۷×۹۷ سانتیمتر است، اتاق های این دو ضلع پنجره هایی به داخل و بیرون قلعه دارند.
فضاهای مختلف قلعه با پوشش های طاقی مسقف شده اند. این طاقها عموما به شکل نیم دایره و بعضاً جناغی هستند. نمای صحن با تزیینات کاشیکاری مزین شده است
مصالح مورد استفاده در بنای قلعه فلک الافلاک آجر، سنگ و ملات گچ و آهک است. بنای قبلی قلعه ظاهراً دارای بارویی دو لایه و خشتی با ۲ برج دفاعی بوده که بیشتر به سمت غرب گسترش داشته است. از بقایای برجهای دوازده گانه و باروی خشتی قبلی، بقایای دو برج در محوطه بیرونی و شمالغرب و جنوب شرق قلعه فعلی قابل مشاهده است.

پایان نامه های وابسته:

مقاله‌های وابسته:

قلعه فلک ‌الافلاک

مطالب مرتبط

ارگ بم

تخت بلقیس

قلعه