تاریخ / سلسله های ایرانی / گذشته

قراقویونلو

ویکی پدیا

اطلس تاریخی ایران

تارنماهای وابسته:

کتاب‌های وابسته:

اخبار وابسته:

گزیده‌ی کتاب:

ایرانیان (دوران باستان تا دورهی معاصر)/ محمد علی همایون کاتوزیان / حسین شهیدی

طوایف ترکمن و ظهور صفویان ترکمن

دو طایفه قرہ قویونلو (گوسفند سیاه) و آق قویونلو (گوسفند سفید) نخست پس از سرنگونی امپراطوری ایلخانی در غرب ایران، عراق و آناتولی سربلند کردند. قره قویونلوها، که تا زمان شکست از آق قویونلو، در اواخر قرن هشتم هجری قمری، طایفه مهم‌تری به حساب می‌‌آمدند، نخست از باج گزاران مغول‌های آل جلایر بودند. اما در اوایل قرن نهم هجری/ پانزدهم میلادی طایفه قره قویونلو اربابان پیشین خود را که رو به ضعف گذاشته بودند شکست دادند. آق قویونلوها با تیمور صلح کردند، اما قرہ قویونلوها با او جنگیدند و شکست خوردند، اگرچه نابود نشدند. شاهرخ رهبر طایفه قره قویونلو، جهانشاه، را در سال ۸۲۳ ه. ق شکست داد، اما او را به حکومت غرب و شمال غرب گمارد. پس از مرگ شاهرخ، جهانشاه اعلام استقلال کرد و بخت قره قویونلوها را به بالاترین مرحله رساند. در این حال آق قویونلوها، با رهبری پرتوان اوزون حسن، از تازه‌ترین دوره جنگ داخلی سنتی خود بیرون آمده بودند و جهانشاه و سلطان ابوسعید تیموری را در اواخر ۸۶۴ ه. ق / ۱۴۶۰ م شکست دادند. امپراتوری آق قویونلو مدتی به مناطق مرکزی ایران، خراسان و بخش‌هایی از ماوراء النهر که هنوز در دست تیموریان بود گسترش پیدا کرد. در همین حال، ازبکان در ماوراء النهر به نیرویی در حال رشد تبدیل شده و مداخله در امور خراسان را آغاز کرده بودند.

آق قویونلوها پس از مرگ رهبر بزرگشان اوزون حسن با تهدید فزاینده ی صفویان روبه رو شدند و دیری نپایید که صفویان آنان را شکست دادند و جایشان را گرفتند. صفویان از تبار شیخ صفی الدین اردبیلی، از رهبران سنیان اهل تصوف، و احتمالا از تبار قوم کرد، بودند، اگرچه در اواخر قرن هشتم قمری جنبش صفوی قدرت سیاسی دنیوی به دست آورده و ماهیتی بی تردید ترکمن داشت. به علت تبلیغات رهبران صفویان، قرن‌ها چنین تصورمی‌ رفت که شیخ صفی شیعه و از تبار امام هفتم شیعیان، امام موسی کاظم (ع)، بوده است. اما تاریخ پژوه ایرانی قرن بیستم، احمد کسروی، نشان داد که هر دو ادعا نادرست بوده است. از شرح احوالی که از شیخ صفی باقی مانده این برمی آید که او از رهبران با نفوذ تصوف بوده و تصور می‌رفته که کارهای خارق‌العاده ای از او سر زده است.

پس از شیخ صفی بر دایره طریقت صفوی و دارایی و اموال آنان افزوده شد، اما این جنبش به مدت تقریبا یک قرن ماهیتی اساسا صوفی داشت. در قرن هشتم، چهارمین رهبر فرقه شیخ ابراهیم،در گذشته و برادرش، جعفر – نه پسرش جنید و به نقلی نوه صفی‌الدین چنان که صفویان در تبلیغات خود ادعا کردند – به جای او نشست. اختلاف جنید با عمویش جعفر به تبعید از اردبیل انجامید. جنید در آناتولی و سوریه پیروانی گرد آورد که او را مانند حضرت علی صاحب کرامت می‌دانستند. به این ترتیب جنید جنبشی افراطی به راه انداخت و با اوزون حسن رهبر آق قویونلوها، که با خواهر او ازدواج کرده بود متحد شد. جنید برای نشان دادن ایمان مذهبی خود به جنگ مسیحیان قفقاز رفت، اما در راه با شیروانشاه مسلمان برخورد کرد و در ۸۶۰ ه. ق در جنگ با او کشته شد.

پسر جنید، حیدر، نیز مانند پدر به جنگ مسیحیان قفقاز رفت و در سر راه در جنگ با شیروان شاه، پسر شیروانشاهی که با جنید جنگیده بود، کشته شد. اما این شیروانشاه از يعقوب، رهبر آق قویونلوها و جانشین اوزون حسن، که از افزایش هواداران حیدر نگران شده بود، کمک گرفته بود. حیدر نه تنها برادر زاده اوزون حسن و بزرگ شده دربار او بود، بلکه با یکی از دختران او که مادری بیزانسی داشت نیز ازدواج کرده بود. بنابراین پسر حیدر، شاه اسماعیل اول (حکومت: ۹۰۵ – ۹۳۰ ه. ق)، با رشته‌های گوناگون با آق قویونلوها ارتباط داشت و مادربزرگ او نیز از مردم بیزانس بود. تصور می‌رود کلاه دوازده ترک سرخ رنگ مخصوص صفویان را حیدر باب کرده باشد. پیروان او که این کلاه را به سر داشتند به ترکی قزلباش یا «سرخ سر» نام گرفتند. پسر بزرگ حیدر، سلطان علی، به جای او به رهبری جنبش رسید و سرانجام در سال ۸۹۹ ه. ق به دست آق قویونلوها کشته شد. جای سلطان علی را پسر هفت ساله اش اسماعیل گرفت. اسماعیل به گیلان پناه برد و از آموزگاران شیعه درس گرفت. به این ترتیب اسماعیل احتمالا نخستین رهبر صفوی است که با فرهنگ شیعه به طور کلی آشنا شد، اگرچه هم خود اسماعیل و هم پیروانش او را نه صرفا یک رهبر شیعه، که بیشتر در جایگاهی نزدیک به خدامی‌دیدند. در سال ۹۰۴ ه.ق، جنگاور دوازده ساله برای جنگ با شیروان شاه، دشمن پدرش، لشکر کشید و سپس تبریز را تسخیر کرد. آق قویونلوها یک بار دیگر در جنگ داخلی گرفتار شده بودند. اسماعیل در سال ۹۰۶ ه.ق آنان را در دشت شارور، یکی از مناطق نخجوان، شکست داد و به عنوان نخستین پادشاه ایران از زمان حمله اعراب به تخت نشست.

گزیده‌ی مقاله:

پایان نامه‌های وابسته:

مقاله‌های وابسته:

مطالب مرتبط