مجموعه شاه عباسی فرح ‌آباد







طرح مقر تابستانی شاهان صفوی در فرح آباد در کنار دریای خزر هنوز قابل شناسائی است و به‌ خوبی از روی باقی‌مانده‌های حصار و یا حیاطی که اطراف آن اطاق‌هائی وجود داشته می‌توان طرح اولیه کاخ را در نظر مجسم کرد.
از تمام این بنای سلطنتی آنچه بهتر و سالم‌تر باقی مانده، مسجد آن است که در فضائی مربع شکل که طول هر ضلع آن 50/62 متر است بنا شده است و از لحاظ این که یک مسجد وابسته به کاخ است اثری با ارزش محسوب می‌شود (۲۰).
اندیشه پیوند دادن و یگانگی حکومت و مذهب توانسته در ایجاد این بنا مؤثر باشد. شاه عباس که خود را رهبر مذهب تشیع می‌دانست هنگام ساختمان کاخ فرح آباد کوشش کرده پیوند مذهب و تاج و تخت را با ایجاد کاخ و مسجد مربوط به آن اثبات کند و مسجد را به‌عنوان عبادتگاه درباریان بشناساند.
به راحتی می‌توان تصور کرد که شاه عباس در محراب این مسجد می‌نشسته و با حضار در مورد مسائل مذهبی گفتگو می‌کرده.
در فاصله شاهراه اصفهان به فرح آباد و اشرف (بهشهر) تاکنون شش کاخ که به فرمان شاه عباس ساخته شده مورد شناسائی قرار گرفته است.
این كاخ‌ها در حقیقت مجموعه‌ای از اطاق‌های کوچک و بزرگ هستند

مسجد به فرمان شاه عباس اول احداث شده است. در بنا کتیبه‌ی تاریخ داری دیده نشده است.
مؤلف عالم آرای عباسی به احداث عمارات فرح‌آباد در سال 1025 هجری.ق اشاره کرده و نوشته است که نام قدیم فرح‌آباد طاهان بود و چون شاه عباس آن نقطه را مناسب ایجاد شهر دید، دستور داد در آنجا دولت‌خانه و عمارت عالیه و نیز بازار و حمام و مسجد و کاروانسرا بسازند و خود آن خطه را فرح‌آباد نامید. در سفرنامه مازندران و استرآباد آمده است که فرح‌آباد در سال 1020 هجری.ق به فرمان شاه عباس ساخته شد. به نوشته منوچهر ستوده، فریزر در سال 1822 م/ 1300 هجری.ق از فرح‌آباد دیدن کرده و در سفرنامه خود آورده است که شهر فرح‌آباد رو به خرابی رفته و اکنون دهکده کوچکی است که بی‌توجهی و رطوبت زیاد و رشد گیاهان عمارات آن را از بین برده است. او، در ضمن توصیفی مفصل از بنای مسجد، افزوده است که تمام قسمت‌های بنا از آجر و ساروج ساخته و آجرها با آهک بندکشی شده است، امّا طاق‌ها در چند نقطه فرو ریخته و قسمت‌های دیگر، به جز گنبد، در حال خرابی است. ستوده نیز در توصیف این مسجد آورده است که بناهای ضلع شمالی بیشتر به کاروانسرا  شباهت دارد و احتمالاً این قسمت محل استراحت مسافران نیز بوده است.
شهر فرح‌آباد در دوره شاه عباس با هدف تبدیل آن به تفریحگاه توسعه یافت. بدین منظور، عمارت گوناگونی احداث شد و مردم، از اقوام و مذاهب مختلف، به آنجا کوچ داده شدند. سرانجام شهر در حمله قزاق‌ها در قرن هفدهم میلادی / یازدهم قمری ویران و به آتش کشیده شد. لیکن باید بی‌توجهی پادشاه و بازگشت مردم به دیار خود را علل اصلی رونق نیافتن مجدد شهر دانست. از این پس و در گذر زمان، رطوبت زیاد و باران‌های سیل آسا و رسوبات سیلابی و زلزله صدمات فراوانی به ابنیه وارد کرد. عمارات فرح‌آباد یکبار در دوره زندیان به امر کریم‌خان و به دست محمد خان سوادکوهی تجدید بنا شد. در سال 1353 شمسی،بنای مسجد را اداره حفاظت آثار باستانی تعمیر و مرمت کرد. در این مرمت با رسوبات سیلابی از بنا پاک و سقف بعضی از قسمت‌های شیب‌دار شد. با آغاز مجدد تعمیرات در سال 1360 ش، سقف قسمت شرقی شبستان مرمت و برای اکثر رواق‌ها سقف شیب‌دار ساخته شد. امروز سقف ایوان‌های شمالی و جنوبی و سردر فرو ریخته است. کاشی‌های نقش دار به دست آمده از مسجد نشانه آن است که نماهای صحن و سردر بنا کاشی‌کاری بوده است و با توجه به نقشه‌های بنا، به نظر می‌رسد که گنبدخانه مسجد پوشش دوم داشته که یا ساخت آن ناتمام مانده یا آن که تخریب شده است.




مطالب مرتبط