مدرسه آقا بزرگ

سیر تحول معماری ایران / غلامحسین نعیما

این مسجد و مدرسه را حاج محمدتقی‌بن‌خانبان برای اقامه نماز جماعت و درس و بحث حاج مهدی نراقی دوم، ملقب به «آقا بزرگ» ساخت در کتیبه‌های بنا، خطاطان آنها، اسدالله و محمدحسن و حسین، معرفی شده‌اند و نام استاد حسین و استاد باقر بر در ورودی دیده می‌شود. و معمار این بنا حاج شعبانعلی پشت مشهدی کاشانی است.
مؤلف آثار تاریخی طهران درباره‌ی این بنا نوشته که جهت مسجد نسبت به قبله آن را از مساجد دیگر متمایز ساخته است، چون محور اصلی حیاط آن در جهت قبله نیست و محراب در گوشه جنوب غربی واقع شده است.
با توجه به کتیبه‌های بنا و تاریخ 1260 هجری.ق در پایان وقفنامه، می‌توان تاریخ احداث بنا را به دوران محمدشاه قاجار و سال‌های اول سلطنت ناصرالدین شاه نسبت داد. فضای گنبدخانه در ابتدا از چهار طرف با فضای باز در ارتباط بود. بعدها ملامحمدعلی، فرزند آقا بزرگ شبستان زمستانی وسیعی در سمت غربی گنبدخانه احداث کرد و تزئینات بنا نیز تکمیل شد. شبستان تحتانی مدرسه را حاج شعبانعلی پشت مشهدی (معمار مسجد) چندین سال پیش از بنای مسجد و مدرسه ساخته است. این بنا را بارها مرمت کرده‌اند، ولی وضع آن تغییر اساسی نکرده است. دو بالاخانه‌ها مجاور ایوان جنوبی و چهار بالاخانه جبهه شمالی بنا ارسی‌های مشبک چوبی داشته که موریانه‌ها آن را از بین برده‌اند، امروزه جای ارسی‌ها به صورت درگاه‌های هلالی شکل نماسازی شده است. همچنین در دهه‌های اخیر، برای محکم کردن و تعویض کاشی نماها و مناره‌ها و تعویض در و پنجره‌های چوبی حجره‌های مدرسه و شبستان مجاور گنبدخانه اقداماتی شده است.
محراب مجاور گنبدخانه کتیبه‌های متعددی به تاریخ‌های 1260 و 1264 هجری.ق دارد. و در بناء تاریخ 1260 هجری.ق در سردر بناء وجود دارد، در آرامگاه خاندان نراقی که در ضلع شمالی قرار دارد سنگ مزار ملامحمدعلی مجتهد نراقی، فرزند آقا بزرگ مورخ به سال 1285 هجری.ق دارد.
مسجد و مدرسه آقا بزرگ از لحاظ شیوه‌ی معماری و ساختمانی بی‌نهایت ارزنده می‌باشد، گنبد عظیم و دو مناره کاشی آن در حال حاضر بلندترین ابنیه‌ی تاریخی کاشان است، در سردر مدرسه کتیبه‌ای است که «حسرت» نام شاعر سردر ورودی کاشی به خط نستعلیق خوانده می‌شود و مورخ به سال 1268 هجری.ق است.
ساختمان گنبد بزرگ آجری و شبستان‌های زمستانی و سرپوشیده آن در طبقه‌ی دوم بنا واقع شده است، صحن مدرسه زیبا و دارای حجراتی می‌باشد. در چهار بدنه مدرسه کلیه پشت بغل‌های آن مزین به کاشی‌کاری است.
ساخت این مسجد و مدرسه با انطباق با شرایط اقلیمی شهر کاشان صورت گرفته است. بدین ترتیب که مدرسه در گودال باغچه قرار دارد و صحن حیاط با درختان آن اکوسیستمی جهت خنک شدن فضای مدرسه به وجود آورده است و در سطح و در همکف مسجد قرار دارد که فضاهای زیر گنبدخانه به صورت مشبک است و صحن جبهه‌های شبستان تابستانی مسجد از جهات مختلف باز است.

گزیده‌ی کتاب:

معماری ایرانی / کریم پیرنیا / غلامحسین معماریان

در مدرسۀ آقابزرگ حجره‌ها در یک گودال باغچه در گرداگرد میان‌سرا هستند.
روی بام‌ها، صحن و بخش عمومی مدرسه است.
گنبدخانۀ آن برخلاف همۀ گنبدخانه‌های دیگر روی ستاوند و جِرز ساخته شده و گرداگرد آن باز است.
در پشت گنبد یک میان‌سرا و گودال باغچۀ دوم هست.
شبستانی بزرگ پس از هشتی پایین‌تر از همکف قرار دارد.
این شبستان با بادگیر خنک می‌شده است.
از بام آن که یک مهتابی است در شب‌های تابستان و روزهای زمستان بهره‌گیری می‌کردند.

پایان نامه های وابسته:

مقاله های وابسته:

مدرسه آقا بزرگ

مطالب مرتبط

آتشکده آتشکوه

آتشکده اصفهان

آتشکده نطنز