مسجد جامع اردستان

مکان

فاصله

ویکی پدیا

اردستان

ایرانشهرپدیا

اطلس تاریخی ایران

تارنماهای وابسته:

کتاب‌های وابسته:

اخبار وابسته:

گزیده‌ی کتاب:

معماری و تزئینات اسلامی / درک هیل / اولک گرابر / مهرداد وحدتی دانشمند

نقشه مسجد جامع اردستان تا حدودی مبتنی است بر یک ساختمان ستوندار که بخش کوچکی از آن باقیمانده اما بر طبق کتیبه‌ها بیشتر ساختمان در فاصله سال‌های 1158–1160 ساخته شده است.این بنا یکی از مهمترین نمونه‌های معماری سلجوقیان کبیر در مرکز ایران است.

گزیده‌ی کتاب:

گنج دانش جغرافیای تاریخی شهرهای ایران / محمد تقی خان حکیم / محمد علی صوتی / جمشید کیانفر

معجم ومراصد از قول استخری فرماید: شهری است میان کاشان و اصفهان واقع، بنای آن محکم و باروئی دارد. در هر مرحله قلعه و در هر قلعه آتشکده‌ای بود.
گویند انوشیروان عادل ملک دادگر در این شهر متولد شده و هنوز بناهای او در این شهر باقی است. بالجمله باغات بزرگ باصفا و رستاقات زیاد دارد و مردمش اهل علم و رای و طایفه‌ای از اهل علم منسوب به این شهر هستند. پارچه‌های بسیار خوب در این شهر نسج و به اطراف و بلاد بعیده می‌رست. تقویم البلدان فرموده: اسم این شهر را بکسرالف هم تلفظ نموده‌اند. نزهت‌القلوب فرماید: ولایتی است قرب پنجاه پارچه ده و در محصول شبیه به کاشان و در آنجا بهمن بن اسفندیار بنا کرده بود.

گزیده‌ی کتاب:

آثار ایران / آندره گدار / ماکسیم سیرو

کاشان، اردستان، نائین و یزد با فاصله کمی از یکدیگر در حاشیه‌ی کویر بزرگ مرکزی ایران قرار گرفته‌اند. از هریک از این شهرها شرح احوال مفصلی از پیشینیان به ‌دست ما رسیده به‌جز از اردستان، به‌ همین سبب در یکی از روزهای ماه ژوئن سال 1932 از نطنز به قصد این شهر، پا در اقیانوس آفتاب سوزان و سیال کویر نهادم.
وقتی که به مقصد رسیدم، این شهر را چون دشت وسیعی از خرابه‌ها و دیوارهای شکسته یافتم. در جای جای شهر پله‌های پهن آب انبارها مستقیم به‌ دل زمین فرو می‌رفت و از تاریکی درون آن صدایی شنیده‌می‌شد. اما روی زمین ذی‌روحی دیده نمی‌شد. هیچ‌کس در این خرابه‌های قهوه‌ای، تفته از هرم آفتاب داغ نبود، هیچ‌کس جز «دیوانه‌ای» چون من که از پشته‌ای به خرابه‌ای می‌رفتم و در میان این ویرانه‌ها می‌گشتم. سپس وقتی که از گرما از پای درآمدم و آفتاب چشمانم را خیره‌کرد، دریافتم که از گذشته‌های دور، در این دیار چیزی جز گرد و غبار برجای نمانده است و هنگامی که به تعجیل قصد بازگشت کردم تا هرچه زودتر به محل قابل زندگی، به نطنز خنک، جایی که در زیر درختان یک قهوه‌خانه، کوزه دوغ با عطر نعنا و ظرف یخ در انتظارم بود باز گردم به من بشارت دادند که در گوشه‌ی دیگر شهر مسجدی قدیمی وجود دارد. رفتم و دیدم که از منار این مسجد ویرانه دیگر چیز باقی نمانده، ایوان آن شکاف برداشته ولی هنوز بقابای تزئینات زیبای گچبری آن دیده‌می‌شود طرحی از آنها تهیه کردم (تصویر 141) و عکس‌هایی چند که ضمیمه‌ی این یادداشت شد.
از آن زمان به بعد چندین‌بار به دیدار مسجد جامع اردستان که یکی از جالب‌ترین بناهای تاریخی عصر سلجوقی ایران است رفته‌ام. اخیرا نیز، آنگاه که به قصد زواره که در حدود 10 کیلومتری جلوتر و در میان کویر قرار به راه افتادم از این مسجد دیدار مجددی داشتم. زواره دارای یکی از قدیمی‌ترین مناره‌های دارای تاریخ ایران و قدیمی‌ترین مسجد چهارایوانه‌ای است که تا کنون شناخته ‌شده‌ است.
کوشک گنبدی، یعنی وضعیت اولیه مسجد جامع اردستان که در طرح من (تصویر 141) به‌رنگ سیاه به نمایش درآمده متعلق به عصری است که هنوز دستورالعمل ساختمان مساجد چهار ایوانه پیدا نشده‌ بود. اگر نحوه معماری آن را با معماری دو گنبد مسجد جمعه‌ی اصفهان مقایسه کنیم، چنین می‌نماید که بنای آن کمی بعد از دوران سلطنت ملک‌شاه به انجام رسیده‌است. با این همه این عمارت که هسته‌ی مرکزی اولیه‌ی مسجد کنونی اردستان است، قدیمی‌ترین بخش این مسجد نیست، زیرا این بنا را بر محل قدیمی‌تری که ویران شده یا آن را به همین مناسبت خراب کرده‌اند برپا داشته‌اند. هنگامی که مسجد وسعت پیدا کرد تا به صورت مسجد چهار ایوانی کنونی درآید، آنچه از آن بنای قدیمی باقی‌مانده‌بود به بنای جدید ملحق شد. من این بقایا را در طرحی که تهیه کردم نشان داده‌ام. اینها چند ستون، جرز و سرطاق‌های رواق مسجدی هستند متعلق به قرن چهارم هجری که جز همین مختصر چیزی از آن باقی‌نمانده تا بتوان نقشه کلی آن را ترسیم کرد (تصاویر 186 تا 189) تنها مطلبی که پیرامون این مسجد قدیمی می‌توان گفت این است که مسجدی بوده از نوع مساجد عربی. بنابراین ما بار دیگر –مثل مسجد جمعه‌ی اصفهان- در مقابل مسجدی از نوع ایرانی قرارگرفته‌ایم که در محل و بربقایای مسجدی متعلق به عهد عباسیان بنا شده‌است و یک بار دیگر می‌بینیم چگونه ایرانیان قرن پنجم هجری طرح مساجد عربی را به‌دور انداختند. اینجاست که تاثیر عقایدی را که توسط فردوسی بیان شده در می‌یابیم و در مقابل او سر تعظیم فرود می‌آورم، عقایدی که به‌صورت کوششی پرشکوه در جهت تجدید حیات ایران در همه زمینه‌های هنری و فرهنگی متجلی شد.
برایم کاملا مسلم است که ابتدا در اردستان مسجدی با طرح و نقشه‌ی عربی وجود داشته که تمام یا قسمتی از آن به هنگام برپایی کوشک گنبدی خراب بوده یا تخریب شده‌است و موقعی که این مسجد – کوشک به مسجد چهار ایوانه تغییر شکل یافته از بقایای مسجد قبلی استفاده شده‌است. بنابراین آنچه از مسجد عربی باقیمانده چیزی جز مصالح ساختمانی آن نبوده‌است که چون در دسترس قرارداشته از آن دربنای کنونی استفاده کرده‌اند. ولی این مصالح ساختمانی به هیچ روی ما را به نقشه‌ی مسجد قدیم و نیز جدید رهنمون نیست.
مسجد جامع در واقع کوشکی بوده جدا از دیگر بناها و از سه طرف باز (تصاویر 190 و 191) که نمونه‌های چندی از آن هنوز وجود دارد ولی در حالی که در نمونه‌ی اصفهانی به زمانی که مسجد –کوشک ساخته شده واقف هستیم و از تاریخی که بنا به مسجد چهار ایوانه تبدیل شد بی‌اطلاعیم در اینجا (اردستان) ما تاریخ احداث کوشک را نمی‌دانیم ولی به تاریخ تبدیل بنا دسترس داریم که سال‌های 553 و 555 (1158 و 1160 م) است. در حقیقت سال 553 هجری در کتیبه‌ی بزرگ شبستان گنبدی (تصویر 192) وتاریخ دیگر یعنی 555 هجری در ایوان جنوبی (تصاویر 193 و 194) ثبت شده‌است و همانگونه که در لنینگراد گفتم این امر نشانگر آن است که شبستان و ایوان مورد بحث در یک زمان ساخته ‌شده‌اند و این گفته صحت ندارد.
در کتیبه‌ی اول یعنی کتیبه گنبد پس از بسمله ابتدا آیه 18 از سوره 9 نقل شده و سپس آمده:
امر ببناء هذه القبه و القاب الأربعة المتصلة بها و الصفات التی هی أمامها البعد الضیف الراجی برحمة الله تعالی ابوطاهرالحسینبن غالی بن أحمد تقبل الله منه و غفرله و لوالده علی ید الاستاد محمود الاصفهانی المعروف بالغازی فی سنة ثلاث وخمسین و خمس مائه.
کتیبه‌ی دوم پس از ذکر آیه 256 از سوره دوم نام بانی و سازنده بنا را اعلام میدارد:
العبد الأضعف ابوطاهر الحسین بن غالی أحمد تقبل الله منه و فرغ منه خمس و خمسین و خمس مائة عمل محمودین محمدالبناء.
در هر دو کتیبه از یکم شخص و از یک زمان یادشده‌است. به‌علاوه ابوطاهر صراحتا می‌گوید که به ساختن گنبد بزرگ، گنبدهای اربعه‌ی کوچک و ایوان‌ها فرمان داده‌است. بنابراین به‌نظر می‌رسد که او بانی کل ساختمان است. ولی برای رسیدن به حقیقت باید به بررسی خود بنا پرداخت زیرا او دروغ نمی‌گوید و پس از آن گاه مطالبی را که در کتیبه‌های بنا آمده ارزشیابی کرد. در واقع جالب توجه است که بدانیم افراد خیری که در مسجد خدمتی انجام می‌دهند به کتیبه‌ها توجه بسیار دارند و آنها را با کتیبه‌هایی که حاوی نام آنان باشد، عوض می‌کنند. به این طریق است که فی‌المثل چهار کتیبه بزرگ ایوان جنوبی مسجد جمعه‌ی اصفهان توسط شاه طهماسب «مرمت» شده و کتیبه‌های مدرسه‌ی میرزاجعفر در مشهر همگی، به‌جز دوتا، دارای تاریخ 1285 هجری (9-1868 م) هستند. شک نیست که چنین تعمیرات و تغییراتی بعضا به سبب آنکه بنا روبه ویرانی نهاده توجیه می‌شده‌است. نیز به نظر می‌رسد که گاهی جایگزین‌کردن متنی با متن دیگر که متناسب‌تر تشخیص داده می‌شد ضروری بوده‌است فی‌المثل با توجه به موقعیت‌ها نام خلفای اهل تسنن برداشته‌شده و نام دوازده امام جایگزین آنها می‌شده ویا بلعکس ولی آنچه برای بانی خیر اهمیت داشته، نوشتن نام خودش در مسجد بوده حتی اگر شده به‌جای نام بانی قبلی. دراین هنگام دامنه‌ی معانی واژه‌ها به نحو حیرت‌انگیزی گسترش پیدا می‌کند و کشدار می‌شود. نباید گول این کلمات را خورد و آنها را معانی حقیقی خود پذیرفت. مثلا «ساختن» نه تنها بناکردن معنی می‌دهد. بلکه می‌تواند مقصود از آن مرمت کردن، تزئین کردن، ساختمان روی بنای قبلی، در کنار بنای قبلی، در حوالی بنای سابق ویا ساختن در داخل بنایی دیگر -مثل مورد همین مسجدجامع اردستان- باشد. همانگونه که (علی‌رغم کتیبه‌های موجود) محمدشاه قاجار ایوان جنوبی مسجد شاه اصفهان را مرمت نکرده، که شاه سلطان حسین ایوان غربی مسجد جمعه‌ی اصفهان را نساخته و فلان وزیر سلطان شاهرخ مسجد عتیق سمنان را بنا نکرده ابوطاهر نیز «فرمان ساختن» قبه‌ی اردستان را صادر نکرده‌است.
حقیقت این است که ابوطاهر مسجد – کوشک ابتدایی را با اضافه‌کردن بناهای مختلف و از جمله چهار گنبد مجاور، به مسجدی چهار ایوانه مبدل کرده‌است. سپس او عمارت قدیمی را با تزئیناتی هماهنگ با تزئینات ساختمان‌های ملحقه و از آن جمله یک محراب جدید (تصویر 195) آذین کرده و کتیبه را که از او یاد کرده در حاشیه‌ی این تزئینات حک کرده‌است (تصویر 192)
چنانچه از بنا دقیقا بازدید کنیم هیچ شکی در این‌باره باقی‌نخواهدماند زیرا استاد محمود بنا به خود زحمت نداده که ساختمان‌های جدید را به‌بنای قدیمی متصل کند و ریزش‌هایی که در داخل و خارج بنا روی داده – و در تصاویر 138 تا 140 می‌بینیم- به‌خوبی روشنگر این حقیقت است. از سوی دیگر در دیوار جنوبی شبستان گنبدی محل دو پنجره ملاحظه می‌شود که به‌هنگام ساختمان محراب جدید (تصویر 141) بسته شده‌است.
پس از این اقدامات مسجد معایب گوناگونی پیدا کرد، مناره‌ی آن فروریخت، و در سمت شمال غربی آن مدرسه‌ای ساخته‌ شد. ایوان شمالی همچنین بخش‌های مجاور مسجد در سال 946 هجری (40 -1539 م) توسط مرد نیکوکاری که نامش در کتیبه لایقرء است، بازسازی شد. او ایوان‌های جانبی را نیز تعمیر کرد –ولی بسیار بد- و مدعی شد که آنها را ساخته‌است. در واقع در ایوان شمالی کتیبه‌ای در دو لوحه آمده که در لوحه‌ی سمت چپ فقط تاریخ و در لوحه‌ی سمت راست فقط کلمات ذیل را توانستیم کشف کنیم:
«… انجام داده و به بنای این صفه و صفه‌های مجاور پرداخته است…»

گزیده‌ی کتاب:

تاریخ کمبریج / جلد پنجم / از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان / جی آ بویل/ حسن انوشه

با این همه این خلأ تاریخی تأسف‌آور تنها نقیصۀ روش شناختی نیست که باید با آن مواجه گردیم. مشکلی که به همان اندازه هر کوششی را عقیم می‌سازد چیزی است که شاید بتوان آن را مختصات جغرافیایی هنرها خواند. فی‌المثل معلوم است که سومین، چهارمین و پنجمین دهۀ سدۀ ششم هجری/ دوازدهم میلادی شاهد فعالیت ساختمانی وسیعی بود که عمدتاً از مساجد گروهی بزرگ در ناحیۀ اصفهان پیداست، و اینکه آخرین دهۀ سدۀ ششم هجری/ دوازدهم میلادی و سراسر سدۀ هفتم هجری/ سیزدهم میلادی شاهد ساختمان‌های بزرگ مقابر در آذربایجان بود، خاتم کاری فلزات، بالاخص به میزان زیادی درخراسان در نیمۀ دوم سدۀ ششم هجری/ چهاردهم میلادی توسعه یافت، و رشیدالدین در دو دهۀ اول سدۀ هشتم هجری/ چهاردهم میلادی هزینۀ ادارۀ یک مدرسۀ بزرگ نقاشی در تبریز را می‎پرداخت. در هر چهار مورد یاد شده مدرکی در دست نیست که نشان دهد نواحی دیگر ایران نیز از پیشرفت‌های مشابهی برخوردار بودند.

نخستین ویژگی نقشۀ یک مسجد با چهار ایوان در اطراف، حیاطی در وسط و یک گنبد بزرگ محوری در جلوی محراب است. دوام این نقشه که چندین قرن مشخصۀ معماری ایران باقی ماند موضوع اقتراح فراوان بوده و مسألۀ اصل و منشأ این نقشه مستلزم پاره‌ای بررسی‌های تکمیلی است. واضح به نظر می‌رسد که در اواخر نیمۀ اول سدۀ ششم هجری/ دوازدهم میلادی گروه کاملی از شهرهای ناحیۀ مغرب ایران، جبال، یا صاحب مساجد گروهی کاملاً تازه‌ای گردیدند یا بناهای جدیدی را جایگزین ابنیۀ سابق که گویا ستوندار بودند ساختند. دلایل این تغییرات روشن نیست. احتمالاً در هرمورد دلایل محلی وجود داشته است، نظیر آتش‌سوزی سال ۵۱۵ق/۲-۱۱۲۱م. که اگر نه همه، دست کم قسمت اعظم مسجد قدیمی اصفهان را در کام کشید. یا اینکه بنای این مساجد صرفاً بازتابی از رشد ثروت و جمعیت در ایام فرمانروایی سلاجقۀ بزرگ بوده است. این دلایل هرچه بوده در اصفهان، اردستان، گلپایگان، برسیان و زواره مساجد تازه‌ای برآوردند که همۀ آنها به قدر کافی دارای ویژگیهای مشترکی در سبک و نقشه می‎باشند و از این حیث وضوحاً مکتب معماری همانندی را تشکیل می‎دهند.

گزیده‌ی کتاب:

گنجینه آثار تاریخی اصفهان / لطف الله هنرفر

گزیده‌ی کتاب:

دیتریش هوف / کرامت الله افسر

تنوع فراوانی که بناهای گنبددار در ایران اسلامی بوجود آورده است تحلیل مشروح موارد آن را در مجال کنونی نا ممکن می‌سازد. البته اطاق گنبددار در معماری اسلامی بر سایر سبک‌های پیشی گرفته و در روزگار سلجوقیان بطور کامل جانشین آن نوع یک شکل ستون دار گردید. ابعاد بزرگ در مسجد عمده به تغییراتی در سیستم چهارطاقی منجر گردیده و جرزهای جسیم جانبی به‌جای قوس‌ها بکار گرفته شد مانند گنبد بزرگ مسجد جمعه اصفهان و در بنای مسجد ارومیه و اردستان و نواحی دیگر.
در هر حال در اغلب موارد جرزها یا قسمت‌های ساختمانی دیوار به‌طریقی انتظام می‌یافتند که دوباره سیستم چهارطاقی با گذرگاه‌های فرعی کوچکتر را در هر طرف هر قوس یا دهانه بوجود می‌آورد مانند گنبد کوچک‌تر یعنی گنبد خاکی در مسجد جمعه اصفهان.
آرزوی یافتن راه‌حل‌های عملی‌تر برای بناهای گنبددار با مقیاس بزرگ طرح‌های چند ضلعی را به‌جای طرح مربع شکل بوجود آورد. این نوع نسبتا زود ظاهر شد مانند اطاق گنبددار هشت گوش که هم اکنون جز مسجد نطنز می‌باشد و با آرامگاه اولجاتیو به اوج خود می‌رسد. این نوع ممکن است در اصل از ساختمان‌های غربی‌تر اوائل اسلام مانند قبه‌الصلبیه در سامرا و گنبد صخره در بیت‌المقدس الهام گرفته باشد.

گزیده‌ی کتاب:

تزیینات وابسته به معماری ایران دوره اسلامی / محمد یوسف کیانی

نقش آجر در هویت معماری ایران / سیمون آیوازیان

گوشواره :
گوشواره با طاق روی گوشه ، عنصری که قبل از اسلام، اساساً برای تسهیل تعبیه یک گنبد مدور روی یک پلان مربع به کار می‌رفته است، در جریان تحول خود جنبه تزیینی به خود می‌گیرد و در رده هنرهای تزیینی معماری به کارگرفته می‌شود، این تحول چشم‌گیر، در معماری دوره اسلامی انجام می‌شود.
نمونه‌های بارز گوشوار را می‌توان در تالار مربع مسجد جامع اردستان (دوره سلجوقی) داخل تالار مربع مسجد جامع قزوين ( اوائل قرن ۶ هجری) که مزین به لوزی‌های آجری است و مقبره ارسلان جاذب در سنگ‌بست مشهد (اواخر قرن ۴ و اوائل قرن ۵ هجری ) مشاهده کرد محل و حالت گوشواره‌ها به علت ارتفاعی که گنبد‌های ایرانی در عهد اسلامی به خود گرفتند، دگرگون شد. بدین معنی که دیگر مانند عهد ساسانیان به صورت ساده و صرفاً در ۴ گوشه تالار به کار نرفت.

پایان نامه های وابسته:

مقاله های وابسته:

مسجد جامع اردستان

مطالب مرتبط

آتشکده آتشکوه

آتشکده اصفهان

آتشکده نطنز