مسجد جامع نطنز

بر اساس تحقیقات و کاوش‌های کارشناسان سازمان میراث فرهنگی در دو دهه‌ی اخیر، قدیمی‌ترین بخش این مجموعه گنبدخانه جبهه جنوب مسجد است. کتیبه‌ای که در سال 1352 ش در این گنبدخانه کشف شد نشان داد که این گنبدخانه در سال 389 هجری.ق بنا شده و در نتیجه، قدیمی‌ترین گنبد تاریخ‌دار منطقه است. این گنبدخانه را با رواقی در پیرامون آن به صورت منفرد ساخته بوده‌اند. و رواق سمت قبله‌ی گنبدخانه به عللی ویران و به مرور به معبر عمومی تبدیل شده. در قرن هشت هجری.ق بخش‌های دیگر مسجد را به گنبدخانه افزوده‌اند و با حفظ گنبدخانه قرن چهارم هجری.ق و بخش از رواق شمالی آن، ورودی‌هایی از صحن به زیر گنبد تعیین کرده‌اند. بقایای این رواق و آجرفرش آن در دیگر جبه‌های گنبدخانه در حفاری‌های دوره‌ی اخیر آشکار شده است.
طاق ایوانی شمالی در دوره‌های بعد فرو ریخته که بازسازی شده است، ولی تزئینات و کتیبه‌های آن در این بازسازی شده است، ولی تزئینات و کتیبه‌های آن در این بازسازی اعاده نشده است، و امروزه فقط در طرفین لبه هلالی طاق این ایوان، بخشی از کتیبه قدیمی دیده می‌شود. در حد فاصل طبقه اول و دوم این ایوان، کتیبه‌ای از دوره صفویان باقی است. در نیم قرن اخیر، کف این ایوان با کاشی فرش شده است.
در تقدم یا تأخر احداث بقعه شیخ عبدالصمد نسبت به بنای مسجد اختلاف نظر وجود دارد. این بقعه ازاره‌ای از کاشی‌های ستاره‌ای شکل داشته که این کاشی‌ها به سرقت رفته است. همچنین بر دیوار جنوبی این بقعه، محرابی از کاشی وجود داشته که به نظر دونالد ویبلر، احتمالاً همان محرابی است که اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگه‌داری می‌شود. ویلبر همچنین احتمال داده است که کاشی‌های حاشیه این محراب مورخ به سال 707 هجری.ق و امروزه در موزه‌ی هنری متروپولیتن (نیویورک) باشد.
بنای خانقاه در غرب این مجموعه قرار داشته که هم اکنون فقط سر در آن باقی است. بنا بر اظهارات اهالی محلی، این بنا تا پایان دوره صفویان وضع بسیار خوبی داشته و در حمله‌ی افغان‌ها، ویران شده است. در سال 1375 شبستانی بر جای خرابه‌های این خانقاه احداث شده است. قسمتی از سردر خانقاه و تزئینات آن به مرور زمان فروریخته بود که در دو دهه اخیر مرمت شده است. امروزه سقف این سردر با مقرنس زیبا و کاشی‌های رنگی رنگارنگ پوشیده و کاشی‌کاری نمای خارجی آن بازسازی شده است.
احداث مناره‌ی این مجموعه، بر اساس کتیبه‌ی آن در سال 725 هجری.ق آغاز شده است. کاشی های مناره، که به تدریج فرو می‌ریخت و هرساله آسیب بیشتری می‌دید، در سال 1356 ش مرمت اساسی شد. نکته قابل توجه در این مجموعه تفاوت تزئیناتی در قسمت‌های مختلف آن است. بناهای مسجد جامع و بقعه شیخ عبدالصمد تماماً گچ‌اند و بدون تزئینات کاشی است، در حالی‌که سردر خانقاه و مناره پایه آن، که در فاصله کوتاهی از مسجد و بقعه ساخته شده، پوشیده از کاشی است.
بر اساس کتیبه‌های موجود بانی مسجد جامع و خانقاه و مقبره شیخ عبدالصمد خلیفه بن حسین علی ماستری (وزیر ایلخانی) است. بنای مذکور در بزرگداشت شیخ عبدالصمد صوفی ساخته شد که در آن تدریس می‌کرد و با ساختن مقبره‌ای روی قبرش، از او تجلیل کرد و مسجد مجاور آن را بزرگ‌تر و یک خانقاه برای صوفیان مجاور مقبره ساخت.
مباشر احداث این ابنیه شمس الدین محمد بن ابی علی نطنزی بوده است. بر اساس کتیبه گنبد مقبره، معمار آن ابراهیم بن اسماعیل بنا اصفهانی و دستیارش شیخ اسماعیل بوده است.
بر بدنه مناره، نام محمد بن ابی علی و نیز امیر کبیر جلال الدین عبداالله دیده می‌شود و چنین نگاشته شد که این مناره به سعی کمال الدین محمد احداث شده است.
قدیمی‌ترین کتیبه بنا، بر ضلع شرقی گنبد خانقاه مورخ به 389 هجری.ق است، این کتیبه در مرمت سال‌های اخیر آشکار شده است، بر کتیبه سردر مسجد، تاریخ 704 هجری.ق ثبت است و در منبت کاری شده این ورودی کتیبه‌ای دارد به تاریخ 825 هجری.ق ایوان شمالی مسجد و مقبره‌ی شیخ عبدالصمد هر یک کتیبه‌ای به تاریخ 707 هجری.ق دارد.
پخش پایانی کتیبه سردر خانقاهی که در غرب مسجد بوده فرو ریخته بوده که اکنون به تاریخ 716 هجری.ق مرمت شده است. سردر خانقاه چهار لوح مرمر دارد که یکی از آن‌ها مورخ به 912 هجری.ق است.

گزیده‌ی کتاب:

دیتریش هوف / کرامت الله افسر

تنوع فراوانی که بناهای گنبددار در ایران اسلامی بوجود آورده است تحلیل مشروح موارد آن را در مجال کنونی نا ممکن می‌سازد. البته اطاق گنبددار در معماری اسلامی بر سایر سبک‌های پیشی گرفته و در روزگار سلجوقیان بطور کامل جانشین آن نوع یک شکل ستون دار گردید. ابعاد بزرگ در مسجد عمده به تغییراتی در سیستم چهارطاقی منجر گردیده و جرزهای جسیم جانبی به‌جای قوس‌ها بکار گرفته شد مانند گنبد بزرگ مسجد جمعه اصفهان و در بنای مسجد ارومیه و اردستان و نواحی دیگر.
در هر حال در اغلب موارد جرزها یا قسمت‌های ساختمانی دیوار به‌طریقی انتظام می‌یافتند که دوباره سیستم چهارطاقی با گذرگاه‌های فرعی کوچکتر را در هر طرف هر قوس یا دهانه بوجود می‌آورد مانند گنبد کوچک‌تر یعنی گنبد خاکی در مسجد جمعه اصفهان.
آرزوی یافتن راه‌حل‌های عملی‌تر برای بناهای گنبددار با مقیاس بزرگ طرح‌های چند ضلعی را به‌جای طرح مربع شکل بوجود آورد. این نوع نسبتا زود ظاهر شد مانند اطاق گنبددار هشت گوش که هم اکنون جز مسجد نطنز می‌باشد و با آرامگاه اولجاتیو به اوج خود می‌رسد. این نوع ممکن است در اصل از ساختمان‌های غربی‌تر اوائل اسلام مانند قبه‌الصلبیه در سامرا و گنبد صخره در بیت‌المقدس الهام گرفته باشد.

گزیده‌ی کتاب:

سیر تحول معماری ایران

گزیده‌ی کتاب:

هنر و معماری اسلامی / شیلا بلر / جاناتان بلوم

بقعه‌های دیگری هم به افتخار عارفان زمان برپا شد.
مقبرۀ عبدالصمد (متوفی 699/1299) رهبر طریقت سهروردیه، در نطنز، مرکز ایران، 10 سال پس از مرگ او به صورت مجتمعی زیارتی درآمد.
زین‌الدین ماستری (در سال 712/1312 به همراهی کریم‌الدین شوغانی به قتل رسید) وزیر، مسجد جامع شهر را مرمت کرد و آن را سروسامان داد و در کنار آن بقعه و مسافرخانه و مناره ساخت.
سازندگان این آثار می‌کوشیدند تا ساختارهای ناهمگون را در پشت نمایی که اندکی منحنی است، هماهنگ و متحد سازند.
این بقعه که با کاشی لعابدار و گچبری و سفالینه تزیین شده و از پشت درختان سرسبز رخ می‌نماید، به تصویر کتاب‌آرایی‌ها شباهت دارد.
عمق نامنظم ایوان‌های مسجد، سطوح ناهموار کف و سازمان‌بندی بدون قاعدۀ اندرونی آن نشان می‌دهد که سازندگان آن، هم محل آن را و هم بناهایی را که پیش‌تر از آن ساخته شده بود، ناچار پذیرفته‌اند و بر اساس وضع موجود آن را ساخته‌اند.
بقعه اتاقی به اندازۀ تقریبی 6 مترمربع است که در منزل عبدالصمد، در مسیر مسجد، ساخته شده است. شکل آن همچون بقعۀ بسطام، شکلی سنتی است ولی اندرونی آن با زیباترین وسایل و اثاث فراهم‌آوردۀ زین‌الدین تزیین شده است.
دیوارهای آن یک زمانی با 1.35 متر ازارۀ کاشی‌دار پوشیده بوده، ولی امروزه این کاشی‌های زرین‌فام در موزه‌های سراسر جهان پراکنده شده است و اغلب آنها افریزی با نقش دو پرنده است و سرهای این پرندگان را مخالفان متعصب تصویرگری از ریخت انداخته‌اند.
سنگ قبر و محراب آکنده از کاشی‌های زرین‌فام درشت و منظم است ولی شکوه اصلی اتاق را ردیف طاقگان مقرنسی 12رجی پدید آورده است. نور ملایمی از 8 پنجرۀ جداره‌دار می‌تابد و غنای پیکره‌ای طاقگان را به موازات سطوح لبۀ قاشقی به رخ می‌کشد و کتیبۀ گچبری منقوش و منقور را که تا پایۀ گنبد کشیده شده است به نمایش می‌گذارد.
بقایایی از نوار کتیبه‌ای مشابهی هم در ایوان شمالی مسجد به امضای حیدر مشاهده می‌شود و حیدر از حجارانی بوده که زیباترین دستاوردهای پیکره‌تراشی این عصر از یادگارهای اوست.
محراب در سال 710/1310 به مسجد جامع اصفهان افزوده شده است.

پایان نامه های وابسته:

مقاله‌های وابسته:

مسجد جامع نطنز

مطالب مرتبط

آتشکده آتشکوه

آتشکده اصفهان

آتشکده نطنز