معماری ایران پس از اسلام

دگرگونی های فرهنگی … بیشتر در خراسان رخ می‌داد. در نتیجه نخستین نمونه‌های هنر و معماری اسلامی در این جا شکل گرفت و به شهر هایی چون دامغان، یزد و غیره رسید . پس از اسلام با الگو گرفتن از باورهای اسلامی ساختمان‌ها مردم‌وارتر شدند. گرچه در شیوه پارتی نیز مردم‌واری و پرهیز از بیهودگی نمایان بود  ولی پس از اسلام این ارزش‌ها بیشتر نمودار شدند . پس از شیوه خراسانی در شیوه‌های رازی و آذری درباره ساختمان‌ها را شکوهمند ساختند و از مردم‌واری دور شدند. در شیوه‌های پیشین ساختمان‌سازی کیفیت ویژه‌ای داشت اما در این دوره‌ها چون به ساختمان بیشتری نیاز بود کیفیت ساختمان‌سازی تا حدودی افت کرد. برای مثال در زمان اشکانیان (شیوه پارتی) ساختمان‌ها با سنگ پاک‌تراش ساخته می‌شدند. (سنگ های کار شده و یک‌سره) اما در زمان ساسانیان از سنگ لاشه استفاده می‌شد. (همان حالت  از معدن استخراج می‌شدند)
نخستین برگرفته از مسجد مدینه است. این مسجد به دستور پیامبر و توسط یارانش ساخته شد .
ساخت‌مایه های این مسجد مصالحی بودند که در اطراف آن وجود داشتند مانند تنه درخت خرما که برای تیر و ستون از آن بهره‌گیری شد. پوست چهارپایان که برای پوشش سقف به کار برده شد و سنگ‌هایی که برای پوشش دیوارها مورد استفاده قرار گرفت.

در اواخر شیوه ی خراسانی ساختمان هایی ساخته شدند که به شیوه ی رازی نزدیک بودند . در این شیوه ساختمان ها با کارکردهای گوناگونی پدید آمدند . مانند آرامگاه های برجی و میل ها . آرامگاه های برجی بیش تر به شکل چهار ، پنج ، شش ، استوانه بودند . ( و هشت گوشه ) گرداگرد آن ها پر دار یا ساده بوده است .
میل ها برجهای راهنمایی بودند که در بیابانها برای جهت یابی مورد استفاده مسافران قرار نمی گرفتند و افزون بر آن مقبره ی سازنده خود نیز بوده اند . در این شیوه بعضی از مسجد های دارای شبستان ستوندار به چهار ایوانی تبدیل شدند . در شیوه ی رازی ساخت طاق و گنبد پیشرفت زیادی داشته و به جای طاق ساده آهنگ از طاق های چهار بخشی استفاده می شد . گنبد ها نیز به روش های گوناگونی ساخته می شدند مثل گنبد « رک » که در شمال ایران پرکاربرد بوده است . ویژگی های این گنبد شیب تند آن و شکل مخروطی آن است . نمونه های دیگر گنبد ناره بوده که به شکل قد بر می باشد .
در شیوه ی رازی ساختمان با ساختمایه ی مرغوبی برپا می شد . آجرهای کوچک و بزرگ نازک و ستبر نمای آن را می آراست . یکی از ساختمایه های مهم در این شیوه آجر پیش تر است . این آجر در شیوه ی آذری نیز مورد استفاده قرار می گیرد .  گره سازی با آجر و کاشی یا گره سازی در هم نیز از  این شیوه آغاز شده . در این روش تکه هایی از کاشی همانند نگین در میان آجر ها به کار رفته است که نمای زیبایی را پدید آورده است .
گونه های گچ بری در این شیوه شامل  : گچ بری شیر شکری با برجستگی کم
: گچبری برجسته با برجستگی بیشتر
: گچبری زبره با برجستگی بیشتر بدون ساییدگی گوشه ها
: گچبری برهشته با برجستگی زیاد می باشد .
گونه ی دیگری از گچکاری گچ تراش بوده که در شیوه های دیگر کمتر کجا رفته است . روش کار به این صورت بوده است که گچ را با رنگ های گوناگون بهم می آمیختند و سپس هنگامی که سفت می شد آن را ب تکه هایی با شکل های ویژه می بریدند و همچون کاشی نقرق کنار هم می چیدند .

شیوه آذری دارای دو دوره است . دوره ی نخست از زمان هولاکو و پایتخت شدن مراغه و دوره دوم آن اززمان تیمور و پایتختی سمرقند آغاز می شود .
1-در آن زمان نیاز به ساخت ساختمان های گوناگونی بود که هر چه زودتر باید آماده می شدند از این رو در روند ساختمان سازی شتاب می شده بنابر این به پیمون بندی و بهره گیری از عناصر یکسان روی آوردند تا بناها به اندام و سازوار باشند .
2-در دوره ی نخست آذری با از میان رفتن شماری از هنرمندان و معماران ساختمان هایی ساخته شد که در آن کاستی ها و نادرستی هایی پدید آمد .
3-یکی از ویژگی های معماری این شیوه بهره گیری بیشتر از هندسه بوده است گوناگونی طرح ها بسیار زیاد است و بهره گیری از هندسه و تنوع در طراحی در نهار ( بیرون زدگی ) و نخیر ( تورفتگی ) نمودار می شد .
4-همچنین در این شیوه ساختمان هایی با اندازه های بسیار بزرگ ساخته شده اند که در شیوه های پیشین مانند نداشتند همچون گنبد سلطانیه و مسجد علیشاه در تبریز انواع  نقشه با میانسرای چهار ایوانی برای مسجد ها و مدرسه ها به کار رفته است و آرامگاه ها همچون دوره های قبلی برون گرا بوده اند .
6-در شیوه ی آذری از چفد کلیل بهره گیری زیاد می شود . و در این شیوه چفد پنج اُهفت دگرگون شده و تصور بر این بود که  این نام از نسبت پنج به هفت گرفته شده است به همین سبب چفدی بوجود آور که پایداری چفد پنج اُهفت را نداشت . چفد چمانه نیز در این شیوه بسیار به کار رفت .
7-گنبد ها معمولا دو پوسته گسسته بودند بر روی آهیانه گنبد ( پوسته زیرین ) دیوراهایی بنام خشخاش ساخته می شود که خود گنبد یا پوسته ی بیرونی روی آن ها سوار می شد .
8-برای نماسازی در شیوه ی آذری ساختمان نخست با خشت یا آجر یا سنگ با شاب و به گونه ای زبره ( بدون نما ) ساخته می شد سپس نماسازی به آن افزوده می شد . که یا با پوسته ای از آجر گره سازی می شد یا با گچ اندود می شده و نقاشی روی آن ورت می گرفته گاه نیز گره سازی آجری با کاشی ( گره سازی در هم  ) انجام می شده و
9-در این دوره از کاربرد آجر کاسته شد و جای آن را کاشی و آجر مهری پرکرده است .
10-کاشی معرق نیز پیشرفت بسیار زیادی در این دوره داشته است .

ویژگی های این شیوه شامل موارد زیر می شود :
1-  ساده شدن طرح ها که در بیش تر ساختمان ها مربع یا مستطیل می باشند .
2-  در شیوه ی آذری با به کار گیری یک هندسه قوی طرح های پیچیده ای ساخته شده اند اما در شیوه ی اصفهانی هندسه ساده و شکل ها به پیچیدگی قبل نبوده اند .
3-  در ساختمان ها پیش آمدگی و پس رفتگی کم ترشده و گوشه های یخ در ساختمان رایج تر شد
4-  مانند شیوه ی آذری ابتدا سفت کاری انجام می شود و پس از پایان یافتن نازک کاری با نما سازی ورت می گرفت . در حالی که در شیوه ی رازی ( زبره یا نما ) سفت کاری با نازک کاری ) باا هم انجام می شود .
5-  در شیوه ی اصفهانی از همه ارایه های شیوه های قبلی بهره گیری می شد البته بیشتر از کاشی 7 رنگ به جای کاشی تراش یا دق استفاده می شود .
برای بدست آوردن کاشی 7 رنگ بر پایه یک طرح اصلی روی کاشی سفید نقاشی می کردند و رنگ می زدند سپس در کوره می پختند . آنگاه کاشی پخته شده را به ترتیب طرح روی کار می چیدند تا نگاره ی اصلی بدست آید .