معماری ایران پیش از اسلام

سبک شناسی معماری ایرانی
محمد کریم پیرنیا

هنر و معماری در جهان پهناور اسلام دارای چهار شیوه ی اصلی بوده است این چهار شیوه شامل شیوه ی مصری ، شامی ، مغربی و شیوه ی ایرانی است .
شیوه ی مصری : این شیوه از معماری کهن مصر شکل گرفته و در کشورهای اسلامی ، شرق افریقا ، مصر ، سودان و کشورهای پیرامونی تا حجاز زا در بر می گرد که در آن جا با شیوه ی شامی برخورد می کند .
شیوه ی شامی : این شیوه از هنر و معماری بر این ریشه گرفته و کشورهای سوریه ، فلسطین ، لبنان ، اردن و بخشی از ترکیه را در بر می گرفت .
شیوه ی مغربی : این شیوه بسیار پیشرفته و چشمگیر است و در برگیرنده ی کشورهای مراکش امروز ، الجزایر و جنوب اسپانیا می باشد . در این شیوه مسلمانان ایرانی سهم بسزایی داشته اند . این شیوه بعد ها به دو شاخه تقسیم شد یکی در شمال افریقا برجای ماند و دیگری در اندلی ( اسپانیای مسلمان ) پاگرفت . در جنوب اسپانیا پس از فتح آن بدست مسلمانان ساختمان های ارزشمندی ساخته شد و پژوهشگران بر این باورند که این شیوه تأثیر بسیاری روی هنر و معماری اروپا داشته است .
شیوه ی ایرانی : این شیوه از همه ارزشمند تر و گسترده تر بوده و در برگیرنده ی کشورهای عراق ایران ، افغنستان ، پاکستان ، جمهور ی های ازبکستان ، تاجیکستان و غیره می باشد.
همچنین شیخ نشین ها ی پیرامون خلیج فارس و همه سرزمین هایی که تحت تسلط ایران در آن زمان بود می شد .

دسترسی

تحلیل معماری مساجد ایران
رضا شاطریان

موضوع این کتاب، تحلیل معماری مساجد ایران و تاریخ آن است. فصل اوّل کتاب به بررسی و تحلیل هنر و معماری مساجد ایرانی اختصاص دارد. در این فصل، شیوه‌های معماری در ایران معرفی شده‌اند. فصل دوم دربارة هنر و معماری دوره اسلامی ایران و جهان است. در این بخش معماری بناهای مذهبی در ایران و کشورهای جهان تحلیل و بررسی شده است. فصل سوم، مباحثی دربارة ساختار معماری مساجد است و شیوه‌های گوناگون تاریخی ساخت مساجد را توضیح داده است. فصل چهارم دربارة تزئینات معماری دورة اسلامی و فصل پنجم مربوط به شیوه‌های معماری دورة اسلامی است. در فصل ششم نیز مساجد جامع ایران تحلیل و بررسی شده‌اند.

دسترسی

گزیده‌ی کتاب:

تحلیل معماری مساجد ایران / رضا شاطریان

معماری ایرانی به شش قرن قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد،که مشخصات هر دورۀ معماری را در دوره‌های مختلف تاریخی:
1 – معماری دوران ماقبل تاریخ تا زمان حکومت مادها.
2 – معماری از زمان حکومت مادها تا پایان دوره حکومت ساسانیان.
در رابطه با معماری ایران، باید یادآوری شود، تغییراتی که در رابطه با هنر پیشینیان ایران در معماری داده شده و نحوۀ ساختمان‌سازی آن دوران. در سختی کوتاه می‌توان به ، حکاکی برروی سنگ، گچ‌کاری، نقاشی، آجرکاری، آینه کاری، کاشی کاری، موزائیک کاری و دیگر کارهای تزئینی اشاره کرد.
البته ما باید استثناءهایی هم برای ساختمان‌های چند شکلی که برای مواردی خاص استفاده می‌شد، قائل شویم. این گوناگونی برآمده از نیازهای خاص مردم در زمان‌های متفاوت بوده است. هنرمندان ایرانی به دنیا ثابت کردند که توانایی‌های بالایی دارند و شامل احترام بسیار، به خاطر اثرهای تاریخی منحصر به فرد فراوانی که از خود به جای گذاشته، هستند. به نظر مشکل می‌رسد که بتوان معماری ایرانی را از زمان‌های بسیار دور تا به حال طبقه‌بندی کرد. اما، ترتیبات زیر می‌تواند چشم‌انداز وسیعی از این کارها در اختیار شما قرار دهد؛ کلبه‌های ماقبل تاریخ شهرها و قصبه‌های اولیه، استحکامات و دژهای نظامی، معابد و آتشکده‌ها، مقبره‌ها و آرامگاه‌های بزرگ، مکان‌های عظیم تاریخی، سدها و پل‌ها، بازارها، حمام‌ها، جاده‌ها، مساجد عظیم، برج‌ها و مناره‌ها، ساختمان‌های مذهبی و محل‌هایی از دوران اسلامی، و همچنین بناها و یادبودهای گسترده در کشور ایران. از دیگر چیزهای مهمی که بر روی معماری ایرانی تأثیرگذار بوده است، شرایط مهم آب و هوایی در فلات ایران بوده است.
به طور مثال سبک معماری در شمال کشور و کوه‌پایه‌های ایران با سبک معماری در جنوب و کویر ایران تفاوت دارد. اکنون با مصادف شدن با اطلاعات تمام نشدنی و حیرت‌آوری که امکان آن در هیچ کشور دیگری نیست، نگاهی داریم گذرا به معماری ایرانی، صحبت کردن و درمورد معماری باستانی، بدون اینکه نمونه‌هایی از آن وجود داشته باشد تقریباً غیرممکن است. یکی از قدیمی‌ترین بناهای کشف شده در فلات ایران مربوط می‌شود به بنای رنگ شده «تپه زاغه» در قزوین. در تاریخ گذشته که مربوط می‌شود به قرن هفتم و اوایل قرن ششم قبل از میلاد، باید بسیار مورد رسیدگی قرار گیرد که در آن زمان قبل از تاریخ، چگونه و با چه وسائلی این بنا را آراسته کرده‌اند. از این بنا برای جمع شدن و اجتماعات استفاده می‌شده است. در این بنا از شومینه برای گرم کردن ساختمان در فصل‌های سرد سال استفاده می‌شده است. همچنین محلی برای درست کردن کباب داشته است. همچنین این ساختمان دو محل برای نگهداری ابزارها و وسائل، به علاوه اتاقی کوچک که از آن به عنوان نشیمن استفاده می‌کردند. دیوارها به وسیله نقاشی از بُز کوهی تزئین شده است. به احتمال خیلی زیاد از این مکان برای انجام مراسم مذهبی خود استفاده می‌کردند. تپه سیَلک در نزدیکی کاشان نیز یکی دیگر از این مکان‌های تاریخی است، که به قرن پنجم و ششم قبل از میلاد برمی‌گردد. اولین بار که مردم به منطقه سیلک رفتند، نمی‌دانستند که چگونه باید خانه ساخت، و زیر کلبه‌هایی که با برگ درختان تهیه شده بود زندگی می‌کردند. اما به زودی آن‌ها فرا گرفتند که چگونه با گل، خشت خام درست کرده و در خانه‌سازی مورد مصرف قرار دهند. در قرن چهارم قبل از میلاد مسیح مردم سیلک به صورتی جامع شروع کردند به بنا نهادن بناهای جدید، که به خوبی مشخص است. این بناها به صورتی یک جا و توده، و تماماً تهیه شده از آجرخام بود. این آجرهای اولیه که به صورتی بیضی شکل تهیه می‌شد، در آفتاب گذاشته شده و خشک می‌شدند؛ و بعد از آن مورد استفاده قرار می‌گرفتند. معماری این دوره تمام بناها را با رنگ قرمز تزئین کرده و تمام درهای این بناها کوتاه و باریک بوده و قد درها بیشتر از 90-80 سانتیمتر نبود. تپه حسن (حصار) در نزدیکی دامغان، (تپه ایلبلیس) در 72 کیلومتری کرمان، و (تپه حسنلو)در آذربایجان غربی از بناهایی هستندکه به وسیله حفاری‌های باستان‌شناسی از زیر خاک بیرون آورده شده‌اند. در حفاری‌های تپه حسنلو، سه بنای عظیم کشف شد که تمام آن‌ها با نقشه‌ای یکسان درست شده بودند. این بناها به 1000-800 سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردند.
تمام آن‌ها دارای دروازۀ ورودی، حیاط سنگ فرش شده، اتاق‌ها و انبار بوده‌اند. در معماری تپه حسنلو، ساختمان‌ها به نظر از چوب بنا شده‌اند؛ مربع و به صورت برج با پایه‌های چوبی که بدون برش به صورتی عمودی از آن‌ها به عنوان پایه و ستون استفاده شده بود. یکی از اتاق‌ها به صورتی سنگ فرش شده با خشت خام کشف شد. نکته جالب توجه این که اتاقی دیگر را که به عنوان آشپزخانه از آن استفاده می‌شده دارای جاهای مخصوص با شومینه دور آن‌ها بود. یکی از معماری‌های مهم ایران مربوط است به قرن 13 قبل از میلاد؛ معبد چغازنبیل (1250 قبل از میلاد) است که در کنار رودخانۀ کرخه در استان خوزستان در جنوب ایران قرار گرفته است. این معبد به وسیله «هوشنتاش هوبان» پادشاه عیلام بر روی خرابه‌های شهر باستانی «دور- آنتش» ساخته شده بود. این معبد نشانگر اوج و شکوه معماری در آن دوره است. این بنا به صورت چهارگوش و به صورت یک ساختمان پنج طبقه است، که هر طبقه از طبقه قبلی کوچکتر است و نمائی ه صورت مخروطی را نشان می‌دهد. معبد اصلی در آخرین طبقه ساخته شده بود.
موادی که در ساختمان این معبد به کار رفته است، بیشتر از آجرهای پخته لعاب دار همراه با ساروج بسیار قوی بوده است. گنبد غربی معبد چغازنبیل که به صورتی ماهرانه ساخته شده بود هنوز هم پس از گذشت سه هزار سال از تاریخ آن به صورتی عجیب و حیرت‌آور در وضعیتی خوب به سر می‌برد. ساختن تاق‌های هلالی شکل برروی راهروها و پلکان‌های داخل معبد نشانگر موفقیت فوق‌العاده و شگفت‌آور معماری در ایران باستان است.چیزی که باعث تعجب و شوک بسیار در معماری چغازنبیل است، اینکه ابتکار هنرمندان آن دوره در اختراع و ساختن یک سیستم جدید که آب آشامیدنی ساختمان را تهیه می‌کرده است. آب تسویه شده به وسیله عبادتگران و پرستشگران و ساکنین آن منطقه مورد استفاده قرار می‌گرفت.