مقصوره




پیوند دادن آثار نسبتاً معروف، نظیر آثار تاریخی ناحیه جبال به ابنیه‎ای که بسیار کمتر مورد بررسی قرار گرفته‎اند سخت خطرناک است، و چنان‌که پیش از این یادآور شده‎ایم، برداشت ما از ویژگی و خصلت ولایات ایران چنان ناهماهنگ است که اجازه تعمیم دادن نمی‌دهد. ثانیاً ولو این‌که کاملاً محتمل باشد که نمونه‎هایی از آتشکده‎ها وجود داشتند که به عبادتگاه‎های اسلامی تبدیل گردیدند و حرم‌های گنبدی منفرد حقیقتاً ساخته شده بودند، که به عبادتگاه‌های اسلامی تبدیل گردیدند و حرم‌های گنبدی منفرد حقیقتاً ساخته شده بودند، با این همه این نیز راست است که مکان کوچکی که بدین ترتیب ساخته می‌شد، برای اعمال عبادی مسلمانان، بالاخص در شهرهای بزرگ، چندان مناسب نبود. به علاوه سنت قراردادن گنبدی در جلوی محراب به مسجد اموی در مدینه می‌رسد؛ در این مورد فضای زیر گنبد به مثابه مقصوره خلیفه یا نماینده وی نیز عمل می‌کرد. از قضا، در مورد مسجد اصفهان، فضای زیر گنبد مقابل محراب دارای کتیبه‎ای رسمی است که نام نظام‎الملک بر آن نقش گردیده و بدین ترتیب معلوم می‎سازد که این گنبد را میان سال‎های ۴۶۲ قمری /۱۰۷۰ میلادی  و ۴۸۵ قمری/۱۰۹۲ میلادی  برآوردند. این مسئله و نیز مدارک پراکنده دیگری که مورد تجزیه و تحلیل سو واژه قرار گرفتند حکایت از آن می‌کنند که اگر نه همه دست کم برخی از این گنبدهای بزرگ اهمیت تشریفاتی داشتند و پادشاه به هنگام حضور در مسجد در زیر آن جلوس می‌کرد. یا شق دیگر این است که همه آن‌ها در تأکیدی که بر تعیین جهت بنا و سمت قرار گرفتن نماز گزار داشتند می‎توانستند دارای اهمیت اصولاً دینی و نمادی باشند.

شاه یحیی در سال 1362م. از سوی عموی خود شاه شجاع دومین شاه خاندان مظفری در یزد به حکومت پرداخت. به احتمال با تشویق او بود که وزیرش امیر رکن الدین شاه حسن در سال 1367م. مقصوره‌ای مشرف بر سمت شرقی محراب گنبدی و ایوان برپا کرد. هدف از تعبیه این تالار ایجاد فضای اضافی در قلمرو محراب بود. به دلیل پهنای عظیم سقف آن یعنی 1/8 متر، روش جدیدی از تاق‌بندی به کار رفت. در فواصل یک دیوار طولی تا دیوار دیگر، قوس‌های متقاطع پهنی قرار گرفت و فضای بین آن‌ها پر شد تا تشکیل یک تاق تونلی بدهد. در سمت غربی محراب و ایوان مقصوره مشابهی قرار گرفت و در عین حال که عرض آن شبیه عرض مقصوره شرقی بود، ولی پهنای آن وسیع‌تر بود. در اینجا نیز از قوس‌های متقاطع ولی باریک‌تر استفاده شده است. در رأس سوراخگیرهای تونلی شکل، سردیس‌های گنبدی کوچکی قرار دارند. این مقصوره غربی هم به احتمال به دستور امیر رکن الدین شاه حسن و یا به گمان فراوان در سال 819/1414 در زمان سلطنت شاهرخ ساخته شد.
این قاعده تاق‌بندی امکان بام‌بندی فضاهای وسیع‌تر را تا به آن روزگار فراهم ساخت. تعبیه دریچه‌های پنجره‌ای در فضایپر‌شده بین قوس‌های متقاطع، نورگیری پنجره‌های فوقانی را مقدور می‌ساخت. این قاعده بیشتر در شرق ایران ظاهر شده و در مسجد کرمانی مشرف بر مدخل ورودی مجتمع زیارتگاهی تربت شیخ جام به کار رفته بود. گولومبک تاریخ این مسجد را در سال 673/1362 قرار داده است. محراب این مسجد برخلاف مقصوره‌های مسجد جامع یزد یعنی در جایی که محراب در سمت کوتاه آن قرار داشت در میانه جهت طولی که دیوار قبله را تشکیل می‌داد، قرار گرفته ست. معمار آن از اهالی کرمان بوده است و بعید نیست که تاق متقاطع آن در غرب و جنوب ایران هم توسعه یافته باشد، چون بعدها در اصفهان به کار رفت یعنی در سال 1366م. در بنای مدرسه‌ای در مسجد جامع که به دستور قطب الدین شاه محمود مظفری ساخته شد. این تاق در پشت ایوان شرقی مسجد ساخته شد و مرکب از یک صحن طولانی و باریک با تاقگان دو طبقه در سمت شرق و غرب و ایوانی در جهت شمالی و جنوبی بود. در پشت ایوان جنوبی مسجدی قرار داشت که محور طولی آن از شرق به غرب بود. بام‌بندی آن مرکب از چهار قوس متقاطع بود که از شمال به جنوب امتداد داشت و لنگه داخلی به صورت فضای وسیع و مجزایی در آمده بود تا محراب بزرگ را که قوسی در زاویه‌های راست بالای آن تا دو قوس متقاطع قرار داشت، در خود جای دهد. دهانه‌های سمت جنوبی مشرف بر محراب نشان‌دهنده امکان چگونگی ایجاد نورگیری پنجره فوقانی بود. در بالای محراب دو قاب کتیبه‌ای کوچک دربرگیرنده نام معماران وجود داشت؛ یعنی البنّاشمس بن تاج و فخربن الوهاب شیرازی.

نمونه‌ای از بناهایی که مقدم بر دوره سلجوقیان است می‌توانیم ارائه دهیم یعنی مقدم بر دوره‌ای که نمونه اصلی مساجد ایران در آن تشکیل یافته است، دو نمونه از میان آن‌ها مسجد جامع نایین و تاریخانه دامغان است. تاریخانه به معنی خانه خداست و آن را مسجد چهل‌ستون هم می‌نامند و این رقم اغلب در ایران نماینده آن نیست که حتماً چهل ستون داشته باشد، بلکه به معنی ستون‌های متعدد است نقشه این بنا نقشه مساجد صدر اسلام است. که از هر عنصر خارجی عاری است و برحسب تصادف هرگز آن را تعمیر نکرده‌اند، فقط اتفاق افتاده است در دوره سلجوقیان به جای مناره خشت و گلی آن که ریخته بود برجی از آجر پخته ساخته‌اند، این مناره جدید را هم در جای مناره قدیم نساخته‌اند بلکه در کنار آن بنا کرده‌اند، به طوری که شکل عمومی اصلی بنا باقی مانده است این بنا هم چنان‌که می‌باید باشد، شامل صحنی است تقریباً مربع که از چهار طرف تاق‌هایی دارد و یکی از تاق‌نماها که عمیق‌تر از دیگران است جای مقصوره مسجد را دارد و به همین جهت مواجه با قبله است در دیوار عقب این مقصوره محراب را ساخته‌اند که جهت قبله را معلوم می‌کند تا در موقع نماز با آن مواجه (محراب اول که با گچ بوده از بین رفته و به جای آن تاق، بنای موربی ساخته‌اند تا جهت قبله را که بدواً درست نکرده بودند اصلاح کنند قبله مساجد قدیمی ایران ظاهراً در میان 50 و 60درجه شمال شرقی و جنوب غربی نسبت به جهت شمال مغناطیسی ساخته شده است، تاریخانه 60 درجه، مسجد جامع سمنان 53 درجه، مسجد نایین 52 درجه، در زمان آل تیمور قبله مسجد سمنان را 53 درجه معین کرده‌اند.



در دوره‌های بعد تا دوره تیموری نمای خارجی مناره‌های زوجی و ساقه آن از روی پشت بام مجاور ایوان آغاز گردید. بدنه منارها به صورت نسبتاً باریک‌تر وظریف‌تر ارائه شد. در دوره تیموری به عکس دوره‌های گذشته که قسمت پایین منار در بنای ساختمان مخفی بود، بدنه منار به صورت آشکار در کنار ایوان یا با فاصله‌ای کم منتهی وابسته، قرار می‌گیرد مانند منارهای مسجد گوهرشاد، مسجد ۷۲ تن شهید (شاه سابق) و منار مسجد آق قلعه یزد. بعضی از این منارها توپر و ورودی آن از پشت بام محاذی ایوان می‌باشد. دو مناره زیبا و مرتفع گوهرشاد که ارتفاع هر یک به ۲۱ متر می‌رسد از پایین متصل به طرفین ایوان مقصوره است و داخل آن تا سطح مقصوره پر است و راه صعود به آن به وسیله پله‌هایی که در پشت بنای ایوان ساخته‌اند می‌باشد. در دوره صفویه معماری مناره‌های زوجی دوباره راه قبل را پیمود و نمای خارجی بدنه از بالای ایوان‌ها ظاهر گردید. مناره‌های این دوره عموما به صورت استوانه‌ای با تزیینات مفصل و مقرنسکاری جلوه‌گر شد. منارهای دوره قاجاریه عموما کوتاه و باریک و از نطر قطر و ارتفاع در مقایسه با منارهای دوره صفوی تفاوت فاحش داشت.