ایرانیــــــــــــادبود

برترگزیده‌ تاریخ معماری ایرانزمین

تپه نوشیجان

مکان
فاصله
ویکی پدیا
گزیده‌ی کتاب:
تاریخ ایران کمبریج جلد دوم / دفتر دوم / دوره هخامنشیان / ایلیا گرشویچ / مرتضی ثاقب فر
تپه نوشی‌جان اقامتگاه مادی
تحقیقات میدانی اخیر در غرب زاگروس مرکزی باعث شده که به اوضاع ماد باستان
افکنده که مقدم بر فتح هخامنشیان در حدود سال ۵۵۰ ق.م بوده است پرتو جدید معتبری شود. در هنگام نوشتن این سطور سه کاوشگاه در قلب ماد یا نزدیکی آن در تپه نوشی‌جان، باباجان تپه و گودین تپه بقایای معماری مهمی کشف شده که متعلق به ربع دوم هزاره نخست ق.م هستند. افزون بر این تعدادی پژوهش‌های میدانی در منطقه زاگرس مرکزی، به ویژه در کنگاور، ماهی ،دشت ملایر اراک و دره بروجرد به مستند کردن جنبه‌های دیگری از سکونتگاه‌های محلی در آن دوره کمک کرده و اطلاعات جدیدی فراهم نموده است.
گزارش کنونی بررسی کوتاهی است درباره این دوره از تاریخ ماد از تپه نوشی‌جان.
بناها
کاوش‌های انجام شده در بالای تپه نوشی‌جان (تصویر a۳۸) واقع در ۶۰ کیلومتری جنوب همدان، اکباتان باستانی بقایایی از چهار بنای مهم ساخته شده با آجر خشتی را آشکار ساخته که اولین آنها احتمالاً حدود سال ۷۵۰ ق.م ساخته شده است. این بناهای مهم در نظم احتمالی ساخت خود عبارتند از پرستشگاه مرکزی پرستشگاه غربی، دژ و تالار ستون دار ضمن آن که اولین آنها به اضافه یک مدار بیضوی دیوار خارجی (شکل ۱) ممکن است در یک ارتباط منطقی با تالار ستون دار ساخته شده تصویر (۳۸) که شاید بعداً به نقشه کلی افزوده شده است. پرستشگاه مرکزی در قله یا رأس کاوشگاه قرار دارد و مستقیماً بر سنگ بستر یا شالوده بنا شده است. این بنای لوزی شکل دارای دیوارهای موزونی با گوشه‌های پشتبند است (شکل ۱) نقشه درونی آن شامل یک کفشکن یا پیش اتاقی کوچک، یک شیبه مارپیچ که راه ورودی به اتاق ،همکف و سقف به شمار می‌رود و یک نمازخانه وسیع سه گوش ۷×۱۱ متر است )تصویر a ۳۹۵)
مهراب یا آتشگاه که در جناح غربی نمازخانه قرار دارد دارای ۴۱ ـ ۱ متر مربع مساحت و ۸۵ سانتی متر ارتفاع است اینجا چهار پله به بالا و مجمر آتش بیضی شکل نیم کره‌ای در مرکز دارد (تصویر (b۳۹)
تمام آن از آجر خشتی ساخته شده و علائمی دارد که نشان می‌دهد چند بار گچ مالی شده است. آتشدان دارای لب‌های باریک است و سطح آن یک‌پارچه سوخته و سیاه شده است. پرستشگاه غربی فشرده و سخت شده (شکل ۱) از لحاظ طرح جهت و ارتفاع با پرسشتگاه مرکزی فرق دارد با وجود این در عین حال دارای ردیف مشابهی اتاق بوده است: یک کفشکن با اتاقی بر روی آن یک شیبه مارپیچ و یک اتاق داخلی با بقایای مثله شده یک پاسنگ یا مهراب خشتی.
طرح کلی دژ، که احتمالاً سومین بنایی بوده که در تپه نوشی‌جان ساخته شده، ساده و قابل فهم است دارای یک ورودی ،منفرد یک اتاق ،نگهبانی یک شیبه عریض پله دار که به طبقه بالا منتهی می‌شود و چهار انبار مهمات مشابه بزرگ است که هر یک شش متر ارتفاع دارد (تصویر a ۴۰ ) و شکل ۱ قسمت چپ اولین طبقه کوچک بوده؛ اما از ردیف اشیایی که در کف اتاق ۱۸ افتاده می‌توان حدس زد که اتاق‌های بالا حداقل در مرحله نهایی اشغال این بنا برای سکونت مورد استفاده قرار می‌گرفته است غیر از تعدادی سفال مادی، طبقه همکف دارای یک مهر نوآشوری است که بر آن تصویر یک گاو و گوساله نوزاد و در بالای آن یک ستاره نقش شده است (تصویر (b ۴۰).  در جای دیگری از در حفاری‌های شیبه به کشف یک گنجینه نقره‌ای انجامیده است. در زیر آجرهای خشتی فرو ریخته یک کاسه برنجی پیدا شده که در آن بیش از دویست شیئی ،نقره‌ای از جمله مجموعه‌ای از مهره‌ها یا منجوق‌های پیچاپیچ و یک سری شمش نقره‌ای وجود دارد. اشیای اخیر احتمالاً پول رایج بوده‌اند که در ایران بیش از رواج سکه مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند.
به نظر می‌رسد که ساختمان تالار ستون دار بنایی با اتاق وسیع حدود ۱۵×۲۰ متر بعداً انجام شد شده است به هر صورت این بنا به منزله نمای ورودی معبد غربی تلقی می‌شود. در درون تالار سه ردیف از چهار ستون چوبی برای نگهداری سقف مورد استفاده قرار گرفته است. هر ستون ۲۵ سانتیمتر قطر داشته که هر یک بر یک سنگ مسطح در کف اتاق قرار میگرفته که هر کدام با خشت آجری و گچ پوشانده شده بوده است. نکته شایان توجه آن است که در آنجا هیچ نشانه‌ای از محلی تخت وجود ندارد و تنها چیزهای موجود یک سکوی کوتاه آجری در مجاورت دیوار طویل جنوبی است.
در اواخر اسکان اولیه این ،محل تالار ستون دار محل ورود به تونلی سنگی شد که 70/1 متر ارتفاع 80/1 متر عرض و حدود ۲۰ متر طول داشت (تصویر a ۴1( هدف از احداث این تونل که به طور نیمه کاره رها شده است هنوز معلوم نیست
بستن محل
در اواخر قرن هفتم ق.م نه تنها از بنای بیشتری در اینجا صرف نظر شد بلکه بخش‌های وسیعی از محل برای همیشه مهر و موم و از نظر پنهان گردید. در مورد معبد مرکزی که در آنجا دقیق‌ترین روش‌ها به کار رفته بود مهراب را نخست چنان با آجر خشتی و پَلمه سنگ پوشاندند که هیچ آسیبی به آن نمی‌توانست برسد سپس بقیه بنا را با خرده سنگ تا ارتفاع شش متر پوشاندند. آن گاه این انبوه سنگ با لایه‌های متناوبی از خرده سنگ و خشت پوشانده شد و سپس تمام بنا را با آجر پوشاندند
عملیات پوشاندن و پرسازی فوق العاده با سایر فعالیت‌های مشابه تکمیل گردید. به استثنای راه ورودی سمت چپ در اطراف قسمت سنگی یا منبع آب، تمام حیاط جنوبی با لایه‌های مکرر آجر خشتی پُر شد با حیاط شرقی تا خیابان جنوبی در نیز چنین شد و راه باریکی به پرستشگاه غربی باقی ماند (شکل 1).
اشغال و تصرف محل
هر عاملی که موجب تعطیل رسمی این مجموعه بنا بوده باشد، به زودی گروهی از روستائیان این محل را دوباره اشغال کردند و در محدوده تالار ستون دار (تصویر (۴۱۵) و احتمالاً اتاق‌های بالایی دژ مستقر شدند. گرچه تحقیق بیشتر چه بسا باعث تجدید نظر اندکی در گاهشماری پیشنهادی ما شود تاریخ این اشغال مجدد را شاید بتوان میان سال‌های ۶۰۰ تا ۵۵۰ ق.م قرار داد.
تفسیر
با توجه به فقدان اسناد مکتوب از تپه نوشی ،جان هرگونه تلاش برای سنجش و ارزیابی معنای دقیق مذهبی این محل لزوماً با مشکلاتی مواجه می‌شود. با وجود این، با دیدگاهی مثبت هیچ دلیلی وجود ندارد که در خصلت مذهبی مهراب یا آتشگاه در معبد مرکزی تردید کنیم که به روشنی حاکی از طرح متمایز مهراب  ـ  آتشگاه سنگی مورد استفاده از زمان کوروش بزرگ( ۵۵۹  ـ  ۵۳۰) ق.م) به بعد بوده است؛ و اگر این نکته پذیرفته شود برچسب مذهبی نه تنها بر بنایی که مهراب در آن قرار دارد بلکه برای سازه غربی معبد غربی با نقشه کف مشابه آن امری مناسب به نظر می‌رسد به علاوه عوامل جداگانه متعدد نظیر موقعیت عالی تپه نوشی‌جان در دره وسیع حاصلخیزی واقع در جنوب همدان، عمر طولانی این محل احترام و حرمتی که این بناها در هنگام تعطیل آنها داشته‌اند، این نظر را تقویت می‌کنند که تپه نوشی‌جان در زمان خود یک مکان مذهبی محسوب می‌شده است. تفسیر فشرده دیگری نیز در خور بیان است ادعا شده بود که پرستشگاه مرکزی تپه نوشی‌جان یکی از دایی واداناهایی (مراکز دیوان) بوده که توسط خشایارشا (۴۸۶ ـ ۴۶۵ ق.م) هنگام لشگرکشی او علیه این مراکز مذهبی که با پرستش انحصاری اهورامزدا سازگاری نداشته‌اند منهدم شده است. این تفسیر حداقل شایسته دو جنبه دیدگاه است: نخست این که زمان تغییری که پرکردن معبد مرکزی در آن انجام گرفته حاکی از هیچ نوع انهدام عمدی نیست و دوم آن که حتی تصرّف اشغالگرانه آنجا باعث خرابی آن در زمان هخامنشیان نشده است.
احداث تالار ستوندار در تپه نوشی‌جان حدود ۷۰۰ ق.م، و مستروک نهادن بعدی آن (حداقل به عنوان یک تالار تشریفاتی) در کمتر از یک‌صد سال بعد، ممکن است بازتاب شرایط سیاسی نظیر حضور فرمانروایان منطقه‌ای جداگانه متعدد باشد یا نباشد.
در این مورد توجه کنید که ضمن آن که سارگون آشوری مجموعه‌ای از خراج‌های دریافتی از ۲۲ رئیس طایفه مادی در ۷۱۵ ق.م را ثبت می‌کند، و اسرحدون از پنج خراج‌گزار جداگانه مادی نام می‌برد اقتدار این فرمانروایان محلی توسط کیاکسار (هوخشتره) بنیانگذار قدرت ماد در تاریخی قبل از ۶۱۵ ق.م در هم شکسته می‌شود، در زمینه امور اجتماعی و اداری پژوهش‌های جدیدی در دشت‌های کنگاور و ملایر انجام گرفته و یافته‌های آغازین بسیار جالب توجه است. در ناحیه کنگاور تعداد زیادی محل مسکونی کشف شده که به زمان مادها نسبت داده می‌شود، حال آن که در جلگه ملایر نشانه‌هایی مبنی بر وجود مراکز اداری استراتژیک در کنار روستاهای پراکنده به دست آمده است.
به نظر می‌رسد که رفاه این مراکز مسکونی معلول کشت محصولاتی نظیر نوعی گندم به نام شعیر ابلیس گندم ،سفید جو پوست کنده دو ردیفه و شش ردیفه، چاودار، عدس و انگور بوده است؛ و ضمن آن که شکار در کوه‌های جنگلی کماکان توسط مردم انجام می‌شده وجود تقریباً ۹۵ درصد کل نمونه‌های استخوان‌های به دست آمده از نوشی‌جان مؤید وجود دامداری است نه گونه جانور اهلی وجود داشته و به ویژه جالب است که مدارک استواری مبنی بر پرورش محلی اسب در دست است آخرین نکته، و نه البته کم اهمیت‌ترین آن وجود نمونه‌های زیادی از استخوان پرندگان است که در تپه نوشی‌جان پیدا شده و از مرغ آبی تا پرندگانی که در استپ‌های برهنه یاریگزار زیست می‌کرده‌اند را در بر می‌گیرد و این سند استواری است که تنوع زیست محیطی در گذشته در منطقه همدان امروزی وجود داشته است.
گزیده‌ی کتاب:
تمدن هخامنشی / علی سامی / جلد اول
پارسی‌ها و مادی‌ها به‌عنوان بنیان‌گذار این پادشاهی دسته‌ای از آریاهای شمالی بودند که حدود اواخر هزارۀ سوم یا اوایل هزارۀ دوم پیش از میلاد از جایگاه اصلی خود که شاید استپ‌های جنوب روسیه بوده، یا بر اثر یخبندان شدید یا فشار اقوام مهاجمی که از فلات‌های آسیای مرکزی به سمت مغرب و آسیای صغیر سرازیر شدند و به طرف شمال و مغرب فلات ایران مهاجرت کردند که چراگاه‌های خوب و جنگل فراوان و آب و سبزی داشت و برای پرورش اسب – که از امتیازات نژاد آریاست – مستعد بود.
مادها در اطراف همدان (هگمتان قدیم) که درۀ حاصلخیزی است و از آب کوه‌های پربرف مجاور سیراب می‌گردد و جنوب آذربایجان فعلی تا ری متمرکز شدند و پارسی‌ها در بدو امر در جنوب دریاچۀ ارومیه در همسایگی کشور اورارتو و سپس از طرف مغرب ایران به پارس و جنوب غربی سرازیر شدند.
گزیده‌ی کتاب:
تمدن هخامنشی / علی سامی / جلد اول
فهرستی از تپه های مهم ماقبل تاریخ و تاریخی خاک ایران
1. آذربایجان: قره‌تپه، کوی تپه، تپه‌حسنلو، پستالی‌تپه، دلمه‌تپه، یانک‌تپه، تپۀ حاجی‌فیروزه، چراغ‌تپه، گنج‌آباد (اطراف تخت سلیمان).
2. کردستان: تپه‌های زیویه، قپلانتو، تپه‌های سه‌گانۀ مران، تپه خیسور (نزدیک دیوان‌دره)، تپه سنته.
3. کرمانشاه و لرستان و همدان: تپه‌های سراب، سرآسیاب، سراسر ناحیۀ هرسین و رستم‌آباد و کنکاور، بدهورا (70کیلومتری غرب همدان)، جمشیدی (30کیلومتری خاوری هرسین)، تپه گیان نهاوند.
4. اطراف تهران: تپه‌های خوروین، اجین‌دوجین، گنج‌تپه، اسماعیل‌آباد، پشند، دروس، چشمه‌علی (شهرری).
5. ساوه: تپه کله‌دشت.
6. کاشان: تپۀ معروف سیلک.
7. خوزستان: تپۀ جعفرآباد شوش، تپۀ علی‌کش در ناحیۀ دهلران، تپۀ چغازنبیل، تپۀ چغامیش.
8. فارس: تپۀ پاسارگاد، باکون مرودشت، تپۀ شقا (مرودشت)، تپۀ خیرآباد و عزآباد (مرودشت)، تپۀ حسن‌آباد (خفرک)، تل قلعه (بین سعادت‌آباد و سیوند)، تل تیموران (توابع ارسنجان)، تپه‌های کربال، تپه‌های رامجرد، تپه‌های خفرک سفلی، تپۀ قصر بهرام (نزدیک ده‌ بید)، تل سیاه و تل ریگی (نزدیک داراب)، تپه گلیان (نزدیکی فسا)، تل ضحاک (نزدیک فسا)، تپه‌کنار لار.
معماری ایران دوره اسلامی / محمد یوسف کیانی
کاخ ها / ولفرام کلایس
تالارسازی اورارتوئی اعم از این‌که در خانه‌های اشرافی ایجاد می‌شوند یا در بناهای تجارتی در سال‌های بعد به‌عنوان اولین پلکان معماری مادها در بناهای آن‌ها به‌کار رفت و تالار سازی مادها نیز به‌زودی سرمشقی برای معماری هخامنشی شد که نمونه مهم آن را در کاخ آپادانا می‌بینیم.
از دوران ماد دو مورد که تا زمان ما باقی مانده مورد بررسی قرار گرفته است. یکی از این دو مورد در تپه نوشیجان و مورد دیگر در گودین تپه واقع است.
آثار تپه نوشیجان که متعلق به قرن هشتم تا نیمه اول قرن ششم قبل از میلاد است شامل یک آتشگاه و یک قلعه نظامی و یک تالار تشریفاتی با چهار معبر می‌باشد (۹).
در سال ۸۰۰ قبل از میلاد در گودین تپه (۱۰) یکی از فرمانروایان کوچک ماد کاخ حصار داری بنا می‌کند. تالار اصلی بنا دارای شش معبر است و سقف آن بر پنج ردیف ستون که هر ردیف شامل شش ستون می‌باشد استوار شده است . با استفاده از این ستون‌ها دو راهرو و یک محل برای زندان یا انبار آذوقه ایجاد شده است و هریک از این راهروها دارای سه معبر می‌باشد.
در نوشیجان و گودین تپه نمای بناها به‌وسیله پیش‌آمدگی‌های موجود در فواصل منظم، هماهنگی یافته است.
تالار شش معبره گودین تپه در مسیر توسعه تالارسازی به‌عنوان اولین گام و شاید یک الگو در کاخ هخامنشی پاسارگاد مورد استفاده قرار گرفته است.
گزیده‌ی کتاب:
معماری ایرانی / کریم پیرنیا / غلامحسین معماریان
در تپۀ نوشی‌جان نیایش‌گاهی است که به گمان فراوان آتشکده بوده است. چون با معماری آن تناسب دارد.
طرح آن آمیزه‌ای از دو اتاق دراز و یک اتاق چهارگوش است و گوشه‌هایی دارد که اگر نمونه‌ای همانند آن بخواهیم بیاوریم، می‌توان کاخ‌ شاپور در بیشابور نزدیک کازرون را یادآور شد.
نیایش‌گاه نوشی‌جان، آسمانه‌هایی با تاق ضربی دارد و تاقنماهایی در نمای بیرونی با چفد جِناغی یا تیزه‌دار دارد که اگر مسلم نمی‌دانستیم که این ساختمان از زمان مادها بر جا مانده، می‌پنداشتیم از زمان قاجاریان باشد.
این امر ارتباط و پیوستگی معماری ایران را نشان می‌دهد که از چه زمانی تاکنون تداوم داشته است.
مطالعه و معرفی شيوه بديع طاق زنی دوره ماد در تپه نوشيجان ملاير

مطالب مرتبط