کاخ

آبادیس

دهخدا

ویکی پدیا

ارگ

تالار

چشمه عمارت

شارباغ

عمارت

قصر

کاخ

ایرانشهرپدیا

کتابخانه مدرسه فقاهت

نگارستان

ویکی پدیا / کوشک

باغ های ایران و کوشک های آن / دونالد ویلبر / مهین دخت صبا

تاریخ باغ و باغسازی در ایران / غلامرضا جمال الدین

بناهای پارسه یا کاخ‌های تخت‌جمشید / ویلبر دونلدنیوتن /  پرویز رستم‌نژاد

چهلستون: از کاخ تا موزه / عاصفه بدر / فریناز فاتحی

دیوارنگاری عصر صفویه در اصفهان: کاخ چهلستون / اصغر جوانی /  حسین آقاجانی‌اصفهانی

شاهکارهای فرهنگی و هنری ایران/ مولف محمدرضا خلعتبری

عمارت صاحبقرانیه

عالی‌قاپو‌ی نقش جهان شاهکاری در نصف جهان / فرشید ابراهیم‌پور / نگین نقیه

عمارت کوشک / سمیرا بهروز

قواره‌بری در بناهای تاریخی ایران: کاخ‌های قاجاری تهران / صدیقه میرصالحیان

قلعه‌ها و کاخ‌ها / محمد رضا جعفری یگانه / امیربهنام یگانه

کاخ عالی قاپو گنجینه هنر اصفهان / مریم امین الرعایا

کاخ عالی قاپو و شمس العماره کاخ گلستان / اکرم خلیلی پور

کاخ گلستان / محمد حسن سمسار

کاخ های باستان / فاروق صفی زاده

کاخ ها و باغ ها جلد اول

کاخ ها و باغ ها جلد دوم

کاخ های قاجاری در گذر زمان

کوشک باغ های ایران / حشمت الله متدین / پریسا متدین

دلشدگان

سلطان صاحب قران

کمال الملک

قبل از ورود به اصل موضوع یادآوری می‌گردد که منظور ما از کلمه کاخ در این تحقیق، مفهومی که در زمان ما از این کلمه استنباط می‌شود نیست بلکه مقصود فقط بناهایی است که با یک نوع معماری عالی و در مقیاس بزرگ‌تر به عنوان بناهای اشرافی، تجارتی، مسکونی، اربابی و یا به شکل یک ساختمان بزرگ محصور در یک قلعه ساخته شده‌اند.
یک نگاه گذرا به تاریخ معماری ایران نشان می‌دهد که در ابتدای توسعه خانه‌سازی در ایران نمی‌توان از معماری کاخ بحثی به میان آورد زیرا ایجاد بنای بزرگ یا کاخ‌سازی در این سرزمین از اواخر هزاره دوم قبل از میلاد گسترش می‌یابد آن‌هم با در نظر گرفتن این نکته که در بسیاری از موارد کاربرد خود بنا یا قسمت‌های مختلف آن هنوز برای ما نامعلوم و مبتنی بر فرضیات است.
برای مثال می‌توانیم به این نکته اشاره کنیم که در ادوار اولیه گاهی دیده می‌شود که یک بنای منفرد فقط به عنوان یک کاخ مسکونی به کار رفته است و بعضی اوقات همین بنا نقش یک معبد را به عهده می‌گیرد و در پاره‌ای از موارد هر دو کاربرد را دارد.

در داخل مرزهای کنونی ایران، کاخ‌هایی که مانند چغازنبیل در دشت هموار خوزستان ساخته شده است دارای طرح‌هایی هستند که می‌توان آن‌ها را طرح‌های ساده شده‌ای از آنچه در بین النهرین اجرا می‌شده تصور کرد. به این ترتیب که در این نوع ساختمان‌ها اتاق‌های بزرگ و کوچک در اطراف یک حیاط مرکزی بنا شده‌اند.
چغازنبیل (۱) را اونتاش هویان پادشاه ایلام باستان به نام شهر دور اونتاشی یا دورا ونتاش  در سال ۱۲۰۰ قبل از میلاد بنا کرد.
این بنای بزرگ یا کاخ که مجموعه‌ای است از تعدادی اتاق در اطراف یک حیاط، هماهنگی کاملی است از تطبیق هوشمندانه یک بنای مسکونی از یک طرف با حیاط و فضای داخلی و از طرف دیگر با حصار جانبی خود و این نوع معماری در تاریخ معماری بین النهرین سوابقی قدیم‌تر دارد.
در بخش‌های کوهستانی ایران کاخ‌سازی، برای توسعه راه دیگری را پیموده است زیرا در اکثر نقاط کوهستانی سطوح بزرگ هموار برای حیاط‌سازی بزرگ وجود نداشته است و هر نوع بنا تابع شرایط محیط خود ایجاد می‌شده و به طور کلی بناهای اشرافی باید در فضاهای نسبتاً کوچک ساخته می‌شدند.
برای نمونه می‌توانیم بنای قلعه‌مانندی را که در کرد لرتپه واقع در مشرق رضائیه (ارومیه فعلی) با خشت و آجر ساخته شده نام ببریم که از قرن‌های یازدهم و دهم قبل از میلاد باقی مانده است.
کاوش‌گران اتریشی این بنا را به عنوان یک بنای قابل دفاع اشرافی معرفی کرده‌اند (۲). منظور این است که در اطراف یک فضای مربع‌شکل کوچک که نمی‌توان به آن حیاط گفت تعدادی اتاق‌های کوچک ایجاد کرده‌اند و در چهار گوشه این بنا چهار برج که از دیوارهای جانبی جلوتر می‌باشند به طوری ساخته شده‌اند که معبر ورودی و خروجی بنا نیز محسوب می‌شده‌اند.

در آغاز هزاره اول قبل از میلاد این بنا و خانه‌های مسکونی کرد لرتپه در اثر آتش‌سوزی منهدم شده‌اند.
در حدود اواخر قرن دهم قبل از میلاد یک مجتمع از خانه‌های حیاط‌دار در مکانی که امروز از سوی باستان‌شناسان به عنوان خانه‌های سوخته Burned Buildings یا طبقه IV حسنلو نام‌گذاری شد و در تپه‌های حسنلو ایجاد گردید(۳).
طرح این خانه‌ها نشان می‌دهد که چگونه یک فضای میانی که دارای سه معبر ورودی و خروجی در سه طرف می‌باشد از جبهه چهارم به یک یا دو دالان با اتاق‌های جنبی آن‌ها پیوند و تطابق داده شده است. در فضای میانی ستون‌های چوبی روی پایه‌های سنگی استوار شده‌اند که این عمل آغازی است برای تالارسازی تشریفاتی که در اطراف آن راهرو وجود دارد زیرا تالار بدون راهرو قبلاً ساخته شده بود و نمونه این نوع معماری را می‌توانیم در حال حاضر در قصر هات توچای بیوک قلعه در بغازکوی (۴) ترکیه امروز ببینیم که یکی از آثار مانده از هنر معماری هتی تیش می‌باشد و ظاهراً در قرن‌های چهاردهم و سیزدهم قبل از میلاد ساخته شده است.
در تپه مرکزی میدان حفاری شده منطقه باباجان (۵) نیز آثار بناهایی یافت شده که از لحاظ طرح معماری شباهت زیاد به بناهای تپه حسنلو دارند. این بناها در قرن‌های هشتم و هفتم قبل از میلاد ساخته شده‌اند که به این ترتیب تقریباً دویست سال جوان‌تر از حسنلو می‌باشند.
راهرویی که در میان خانه (طبقه I) واقع شده و دو طرف آن باز است نشان می‌دهد که این جا خانه یک فرمانروا است و این بنای مسکونی در یک طرف حیاط اصلی (طبقه II) واقع شده است.
در سه طرف حیاط اتاق‌های دیگری هم ساخته شده است که این اتاق‌ها و قسمت مسکونی فرمانروا و راهروی یاد شده در یک زمان ساخته نشده‌اند بلکه در دو مرحله ساختمانی ایجاد شده‌اند اما در هر دو مرحله هماهنگی کامل بین طرح‌های ساختمان بنا و ساختمان ورودی در مشرق باغی که بنا را محصور کرده وجود دارد. همچنین نمای خارجی بنا نیز با ایجاد طرح‌های پیش آمده با سایر قسمت‌ها مطابقت دارد (۶)

تالارسازی تشریفاتی در بناهای اشرافی اورارتویی نیز در قرن‌های هشتم و نهم قبل از میلاد مشاهده می‌شود. با وجود شناسایی بناهایی شبیه به کاخ در روستای روزایی اورتور واقع در بسطام (۷) و سایر کاخ‌های اوراتویی در ایران و یا خانه‌ای که به نام خانه فرماندهان در قلعه بسطام نام‌گذاری شده است، مسئله تالارسازی در یک کاخ اوراتویی که در کف قلعه سی  نزدیک آدیل سهواز (۸) ترکیه از زیر خاک بیرون آورده شده بیش‌تر آشکار است.
در این بنا حیاط‌ها و راهروهای طولانی و پهن با معابر ارتباطی ستون‌دار به تنها تالار بزرگ بنا که به اتاق‌های کوچک اطراف خود راه دارد مربوط می‌شوند.

تالارسازی اورارتویی اعم از این‌که در خانه‌های اشرافی ایجاد می‌شوند یا در بناهای تجارتی در سال‌های بعد به عنوان اولین پلکان معماری مادها در بناهای آن‌ها به کار رفت و تالار‌سازی مادها نیز به زودی سرمشقی برای معماری هخامنشی شد که نمونه مهم آن را در کاخ آپادانا می‌بینیم.
از دوران ماد دو مورد که تا زمان ما باقی مانده مورد بررسی قرار گرفته است. یکی از این دو مورد در تپه نوشیجان و مورد دیگر در گودین تپه واقع است.

آثار تپه نوشیجان که متعلق به قرن هشتم تا نیمه اول قرن ششم قبل از میلاد است شامل یک آتشگاه و یک قلعه نظامی و یک تالار تشریفاتی با چهار معبر می‌باشد (۹).
در سال ۸۰۰ قبل از میلاد در گودین تپه (۱۰) یکی از فرمانروایان کوچک ماد کاخ حصار داری بنا می‌کند. تالار اصلی بنا دارای شش معبر است و سقف آن بر پنج ردیف ستون که هر ردیف شامل شش ستون می‌باشد استوار شده است. با استفاده از این ستون‌ها دو راهرو و یک محل برای زندان یا انبار آذوقه ایجاد شده است و هر یک از این راهروها دارای سه معبر می‌باشد.
در نوشیجان و گودین تپه نمای بناها به وسیله پیش‌آمدگی‌های موجود در فواصل منظم، هماهنگی یافته است.
تالار شش معبره گودین تپه در مسیر توسعه تالارسازی به عنوان اولین گام و شاید یک الگو در کاخ هخامنشی پاسارگاد مورد استفاده قرار گرفته است.

در میان صفحات تاریخ معماری کاخ‌سازی هخامنشی سه دوره متمایز وجود دارد:
که اولین دوره از سال ۵۵۰ قبل از میلاد در طراحی یکی از کاخ‌های پاسارگاد با ایجاد یک تالار بزرگ که برخلاف تالار مادی گودین تپه با یک مستطیل بزرگ که دارای سه معبر است آغاز می‌شود. قسمت شمالی شرقی آن کاملاً طولانی و ستون‌دار است و دو اتاق شبیه برج در گوشه شمال غربی و جنوب غربی آن ساخته شده است.
دوره دوم از سال ۵۲۰ قبل از میلاد شروع می‌شود که نمونه بناهای مربوط به این دوره را در دشت گوهر که میان نقش رستم و تخت جمشید واقع است ایجاد کرده‌اند.
تفاوت اساسی این بنا با آنچه قبل از آن ساخته شده در طبقه اول آن است و به خصوص می‌توان گفت که طرح تالار مرکزی آن با تالارهای مربع‌شکل آپادانا در تخت جمشید و تالار شوش اختلاف فاحش دارد بدون این‌که تمام این بناها در نمای خارجی با یکدیگر تفاوت داشته باشند.
احتمال دارد که کاخ دشت گوهر در زمان سلطنت کمبوجیه ساخته شده باشد.
نمونه سومین دوره معماری هخامنشی را در کاخ‌های آپادانای تخت جمشید و کاخ شوش که ابعاد آن‌ها تقریباً به یک اندازه است می‌بینیم. چهار برج پیش‌آمده نسبت به سایر قسمت‌ها در گوشه‌های بنا تعبیه شده و هر دو بنا از پازارگاد و دشت گوهر بسیار بزرگ‌تر می‌باشند. ضمناً این دو کاخ در وسط باغ بنا نشده‌اند بلکه ضلع جنوبی آن‌ها همان دیوار جنوبی باغ نیز هست.
در هر دو کاخ، اوج توسعه و تکامل هنر معماری هخامنشی را در تالارهای مربع‌شکل مرکزی آن‌ها مشاهده می‌کنیم. طرح آپادانا نشان می‌دهد که یک فضای سبز تشریفاتی است نه مسکونی.
کاخ‌های مسکونی (۱۱) در تخت جمشید برای مطابقت با تالار تشریفات به صورت یک فضای مربع‌شکل مرکزی و تعدادی اتاق در اطراف این فضا ایجاد شده‌اند.

از دوران سلوکیدها هنوز کاخی در ایران یافت نشده است اما آثار باقیمانده از دو بنا که با طرح یونانی ساخته شده‌اند در خورهه واقع در مرکز ایران وجود دارد که به وسیله حفاران ایرانی به عنوان کاخ‌های اشکانی شناخته شده است.
امید می‌رود که آقای رهبر باستان‌شناس و حفار ایرانی مدارک لازم برای اثبات این نظریه را منتشر سازد (۱۲) زیرا قبل از حفاری ایشان این دو بنا در طول سال‌های زیاد به عنوان معبد دیانا شناخته می‌شده است و نظریه آقای رهبر می‌تواند کشف بسیار مهمی در تاریخ معماری ایران باشد.
بنا تا آن‌جا که مورد شناسایی قرار گرفته، عبارت است از چند حیاط و تعدادی راهرو و اتاق‌های کوچک که در قسمت شرقی آن یک تالار ساخته شده که از طریق فضای مسقفی شامل هشت ستون به باغ راه دارد. به آسانی می‌توان ستون‌ها را معرف تشریفاتی بودن این کاخ دانست.
قلعه ضحاک در مغرب میانه واقع در آذربایجان با داشتن آثار ماقبل تاریخ و آثار هخامنشی از بناهای اشکانی به حساب می‌آید زیرا مجموعه‌ای از جزئیات معماری قرن اول بعد از میلاد را در خود گردآوری کرده است. این قلعه به وسیله مینورسکی مورد مطالعه قرار گرفته است (۱۳).
در یک بریدگی کوه که به وسیله رودخانه Qarangu ایجاد شده و از همه طرف پرتگاه به وجود آورده یک قلعه مستحکم اسلامی در جنوب یک مجموعه بنا وجود دارد. بقیه مجموعه را آثار ماقبل تاریخ و بقایای دیوارهای دفاعی قلعه‌های هخامنشی و یک کاخ مستطیل‌شکل تشکیل می‌دهد.
از قطعات از هم‌گسیخته‌ای که آخرین بقایای این بناست تأثیر معماری رم بر معماری پارتی کاملاً آشکار است.
در قسمت غربی، یک کوشک پارتی وجود دارد که از هر لحاظ شبیه سایر آثار پارتی کشف شده در ایران است. منظور این است که کوشک به صورت یک برج، روی فضایی به شکل مربع که سه طرف آن باز است به صورتی ساخته شده که در قسمت جلوی آن از معماری رم و در پشت آن از معماری قدیم هخامنشی الهام گرفته شده است.

تأثیر معماری غرب در بنای کوه خواجه در سیستان هم قابل رویت می‌باشد (۱۴). در این‌جا انسان می‌تواند ترکیبی از یک معبد و قصر را مشاهده کند. دلایلی موجود است که اصل بنا به دوره هخامنشی تعلق دارد ولی بعداً در زمان پارت‌ها و ساسانیان بازسازی شده است.

به همین نحو یک کاخ مقدس در مجموعه آتشکده آذرگشنسب  تخت سلیمان  توسط ساسانیان در قرن ششم بعد از میلاد بنا شده است که اهمیت زیادی برای پادشاهان ساسانی داشته است تا آن‌جا که پس از تاج‌گذاری در تیسفون برای زیارت به این آتشکده در شیز  می‌آمده‌اند.
با وجود آن‌که ترکیب آتشگاه مقدس و کاخ در این مجموعه مسلم شده هنوز کاربرد بعضی از اتاق‌های موجود در آن که آیا جنبه تقدس و روحانی داشته‌اند یا جنبه دنیوی روشن نشده است.

همچنین کاخ سروستان که در قرن پنجم بعد از میلاد ساخته شده است علاوه بر این‌که یک کاخ می‌باشد عنوان تقدس نیز داشته است. بنا که ساختمان‌های مخروبه زیادی آن را احاطه کرده است شامل یک ایوان ورودی و گنبد مرکزی و حیاط است.
در دو طرف طولی بنا تالارهای ستون‌دار فضای مرکزی را احاطه کرده‌اند. ستون‌ها که از لحاظ شکل کاملاً ساسانی می‌باشد خیلی نزدیک دیوارها قرار دارند.

یک ترکیب از کاخ و قلعه کوهستانی را در قلعه دختر فیروزآباد می‌بینیم که بنای آن در نیمه اول قرن سوم میلادی توسط اردشیر اول پس از پیروزی او بر اردوان پنجم پادشاه اشکانی آغاز شده است (۱۵).
در بالاترین نقطه سنگ‌های صخره‌ای یک فضای مدور به شکل برج به عنوان مرکز ساختمان ساخته شده که فرم اولیه آن به شدت تغییر پیدا کرده است. بعد از این فضا یک تالار بزرگ و به دنبال آن حیاط قرار دارد که در طرفین این تالار و حیاط تعداد زیادی اتاق‌های کوچک و بزرگ بنا شده و تمام بنا نیز به وسیله دیوارهای قلعه احاطه شده است.

یکی دیگر از کاخ‌های معروف دوران ساسانی عمارت خسروی می‌باشد که به وسیله خسرو دوم در قرن هفتم بعد از میلاد در منطقه قصر شیرین و در میان یک باغ بسیار وسیع بنا شده است. کاخ دارای یک تالار سلطنتی گنبددار بوده داست.
این کاخ که با یک آتشکده بزرگ همسایه است، یکی از آخرین بناهای ساسانی محسوب می‌شود. کاخ و آتشکده در میان یک فضای وسیع ساخته شده اما دارای اتاق‌های متعدد کوچک می‌باشد.
رعایت این اصل که در یک حیاط باید اتاق‌های مسکونی و فضاهای اداری و در جلوی همه آن‌ها اتاق‌های بزرگ تشریفات بنا گردد در کاخ ساسانی فیروزآباد و نیز قلعه دختر که در قرن سوم بعد از میلاد ساخته شده کاملاً مورد توجه بوده است.

کاخ بیشابور که در سال ۲۷۰ بعد از میلاد توسط شاهپور اول ساخته شده است با طرح کاخ‌های ساسانی که غالباً مشاهده شده متفاوت است.
تا آن‌جایی که حفاری‌ها نشان می‌دهند هسته اصلی کاخ بیشابور را یک فضای صلیب‌وار که کف آن به وسیله موزائیک، فرش و تزیین شده تشکیل می‌دهد و به همین دلیل هم معروف می‌باشد.

آثار بناهای گسترده‌ای که بدون نیاز به حفاری روی زمین مسطح اطراف یک چهارتاقی در منطقه مهلکه  بین خنج و لار در جنوب ایران هنوز مشاهده می‌شوند حاکی از یک بنای پروسعت کاخ‌مانند و شاید هم‌سطح تخت سلیمان می‌باشند.
بقایای بنا نشان دهنده تعدادی حیاط‌های کوچک و بزرگ می‌باشند که در اطراف آن‌ها تعداد زیادی اتاق وجود دارد. امکان دارد که این مجموعه در میان باغ‌هایی ایجاد شده باشد.

از کاخ‌های دوران صدر اسلام در سرزمین ایران اثر محسوسی برجای نمانده و یا اگر هم مانده هنوز درباره آن‌ها تحقیق نشده است.

در هیچ یک از شهرهای اصفهان، نیشابور، همدان، تبریز، ری یا جرجان کاخی از دوره سلجوقی باقی نمانده است.
قلعه‌های فرقه اسماعیلیه فقط یک بنای نظامی آن دوران محسوب می‌شوند و با روش زندگی این فرقه نمی‌توان انتظار ساختن کاخ را از آن‌ها داشت بلکه این قلعه‌ها در حقیقت فقط به عنوان مأمن و خوابگاه کاربرد داشته‌اند.
علاوه بر تعداد نسبتاً زیادی بنای مذهبی از دوره سلجوقی در سرزمین ایران تعداد معتنابهی ویرانه از آن زمان باقی مانده است. از جمله قلعه دختر در نزدیک آبکلو در مغرب تاکستان قزوین است که روی چهار پایه بنا شده و به صورت کوشک می‌باشد و به سبک معماری ویژه دوران سلجوقی در قرن‌های ۱۲ و ۱۱ پیش از میلاد بنا شده است (۱۶).
با این‌که این بنا سخت آسیب دیده با این همه از آنچه باقی مانده می‌توان طرح اولیه آن را ترسیم کرد. در هر چهارپایه فرورفتگی‌هایی تعبیه شده است که در وسط آن‌ها یک پلکان مارپیچی ساخته شده است.
بلندی نمای بنا از آنچه به جا مانده کاملاً مشخص است.
این بنا به طوری‌که گفته شد به صورت یک کوشک و فاقد برج به عنوان یک کاخ سلجوقی در شکارگاه بر قله یک کوه ساخته شده است و ممکن است در ابتدا فاقد حصار بوده و دیوارهای اطراف آن در سال‌های بعد به آن افزوده شده باشند
کاربرد این بنا به عنوان مقبره امکان‌پذیر نیست زیرا در آن اثری از گور دیده نمی‌شود و معماری متناسب و هماهنگ بنا نشان می‌دهد که یک کوشک سلطنتی در میان یک منطقه وسیع محصور که شکارگاه بوده ایجاد شده است.

از دوره ایلخانی نیز هیچ اثری از بنای یک کاخ باقی نمانده است. قسمتی از کاخ یک فرمانروای مغولی در ارتباط با مقبره اولجاتیو (خدابنده) که در اوایل قرن چهاردهم میلادی در سلطانیه ساخته شده بر جای مانده است که متأسفانه تاکنون طرحی از آن منتشر نشده است و به همین دلیل جزئیات کاخ حکام مغول ناشناخته باقی مانده است (۱۷).

از زمان تیموریان هم در ایران کاخی بر جای نمانده است اما از زمان صفویه در دو پایتخت قزوین و اصفهان بخش‌هایی از بعضی بناها که به هم مرتبط نیستند باقی مانده‌اند.

در قزوین طرح یک کاخ صفوی در داخل محدوده فعلی شهر قرار دارد که فقط سردر (عالی قاپو) آن همراه با یک کوشک باغی که در زمان قاجاریه تغییراتی در آن داده شده مشاهده می‌شود. این کوشک را شاه طهماسب، دومین پادشاه صفوی که در زمان او (۱۵۷۶ ـ ۱۵۲۴م.) قزوین پایتخت ایران بوده بنا کرده است (۱۸).
کوشک عبارت است از بنایی با یک فضای مرکزی که چهار ایوان در اطراف و چهار برج در گوشه‌های آن واقع شده است و اطراف آن را یک راهروی مسقف ستون‌دار احاطه کرده است.
بنا دارای دو طبقه است و داخل آن با نقاشی‌های فراوان صفوی که در نیمه دوم قرن شانزدهم میلادی متداول بوده تزیین شده است.
در نقشه شهر اصفهان امروزی منطقه کاخ‌های سلطنتی هنوز هم قابل شناسایی می‌باشد. بخش بزرگی از کاخ ویران شده و باغ‌های مختلف آن که با بناها وحدت و هماهنگی داشتند در امتداد خیابان چهارباغ از بین رفته است و تنها در بنای چهل‌ستون و هشت‌بهشت است که باغ‌هایی که بناها در وسط آن‌ها ساخته شده باقی مانده است.
از کاخ واقعی صفوی به استثنای بناهای ساختمانی مختصری در حوزه کاخ‌ها تنها تالار اشرف که بنای کوچکی نزدیک عالی قاپوست و یک ساختمان مرکزی در غرب درب بزرگ باشکوه که به سبک ورودی کاخ عالی قاپو ساخته شده چیزی باقی نمانده است، این درب بزرگ معبر ورودی کاخ‌ها و مخصوص پذیرش کسانی بوده که مجاز نبوده‌اند وارد کاخ شوند و این بنا یک اصل فرمانروایی مشرق زمین را که منتظرین یا محاکمه‌شوندگان را در تالاری واقع در قسمت فوقانی سردر اصلی می‌پذیرفته‌اند نشان می‌دهد.
مشابه این مسئله را در عالی قاپو نیز می‌بینیم زیرا جایگاه پادشاه و درباریان برای تماشای جشن‌ها و بازی‌های ورزشی به ویژه چوگان که در میدان اجراء می‌شده بالای سردر عالی قاپو قرار داشته است.
بنا بر این، طبقه همکف عالی قاپو دارای یک در مستحکم با اتاق‌هایی در کنار آن برای نگهبانان است و در طبقه روی آن تالار یا سالن پذیرایی و تعداد زیادی اتاق وجود دارد که جلوی آن‌ها یک ایوان مسقف باز به طرف میدان و آبنما دیده می‌شود. بالاتر از آن طبقات دیگری با یک اتاق موسیقی و اتاق‌هایی با تزیینات باشکوه قرار گرفته است. بنا بر این عالی قاپو کاخی است با دربی کاملاً باشکوه که تاریخ بنای آن به عصر تیموریان می‌رسد.
بنای عالی قاپو را شاه طهماسب به صورت یک کوشک سه طبقه آغاز کرد اما در سال‌های بعد شاه عباس پس از تغییر پایتخت از قزوین به اصفهان در سال ۱۵۹۸ عالی قاپو را به شکل امروزی خود گسترش داد.
در طبقه همکف عالی قاپو دفاتر امور اداری قرار داشت و به این ترتیب می‌توان این بنا را مقر حکومتی دولت صفویه دانست.
یک نقش مهم مجموعه دربار سلطنتی این بود که کاخ‌های باغ‌دار چهلستون (۱۶۴۷میلادی )، هشت بهشت (۱۶۶۹م.) و کاخ آینه نزدیک پل خواجو که نسبت به رودخانه در فضای باز ساخته شده و متأسفانه اینک به کلی از بین رفته است به یکدیگر مربوط می‌شدند. کاخ آینه از لحاظ طرح و نوع ساختمان به کاخ چهلستون بسیار شباهت داشته است. (۱۹)
چهلستون از یک تالار شاهانه اصلی پر از نقش و نگارهای روغنی و یک تالار سقف باز در جلوی آن و یک استخر بزرگ آب ترکیب یافته است. سقف این تالار بر بیست ستون استوار شده که تصویر این ستون‌ها در آب استخر مجموعه‌ای از چهل ـ ستون را نشان می‌دهد که کاخ هم یه همین دلیل به چهلستون نام‌گذاری شده است و در کم‌تر بنایی این نوع معماری را می‌توان مشاهده کرد.
نقشه بنای چهلستون نشان می‌دهد که در بسیاری از موارد شباهت زیادی بین این بنا و عالی قاپو به ویژه تالار همکف عالی قاپو و سالن پذیرایی آن وجود دارد.
یک طرح کاملاً متفاوت با کاخ‌های فوق را در کاخ باغ‌دار هشت‌بهشت که در اواخر عهد صفویه ساخته شده است می‌بینیم. این طرح عبارت از یک هشت‌ضلعی منتظم در مرکز می‌باشد (۱۹).
در چهار سمت فضای میانی هشت‌ضلعی که در وسط واقع شده چهار ایوان و روی چهار ضلع دیگر اتاقی‌هایی ساخته شده است. طرح هشت بهشت بسیار شبیه کاخ سلطنتی قزوین است و فقط فاقد راهروی ستون‌دار اطراف بناست. هشت بهشت نمایانگر هماهنگ‌ترین معماری دوران صفویه هم در نمای خارجی و هم در نقاشی‌های داخلی آن می‌باشد.
خارج از منطقه اصفهان نیز تعداد زیادی کاخ و یا خرابه‌های کاخ از زمان صفویه باقی مانده است. در شمال نطنز و در کنار جاده کاشان کاخ عباس آباد واقع شده که در میان یک باغ محصور بوده است.
باغ عباس آباد که دقیقاً به صورت مستطیل است در زمان حاضر به کلی از بین رفته است. زیرا کشاورزان از آن به عنوان زمین کشاورزی استفاده می‌کنند و از خود کاخ عباس آباد هم به جای اصطبل چهارپایان و انبار غله و نظائر آن استفاده می‎‌شود.
کاخ ترکیب شده است از یک ایوان ورودی در وسط محور شرقی غربی که در پشت آن یک فضای گنبددار و دو تالار بزرگ با سقف بلند قرار گرفته و تعدادی اتاق ویرانه در جبهه‌های دیگر که اتاق‌های جبهه شمالی دو طبقه هستند.
طرح ساختمان دیوارهای داخلی به ویژه در ایوان و فضای گنبددار و تالارهای جنبی این فضا فوق العاده جالب و نشان دهنده سبک معماری صفوی در نیمه اول قرن هفدهم میلادی است.
نماهای خارجی بنا به خصوص نمای بنا در داخل باغ و ایوانی که در دو سوی آن دو اتاق واقع شده است با بهترین تناسبات ممکن و آسان‌ترین امکانات معماری به زیبایی و با سادگی تزیین شده است.
این بنا می‌توانسته کاخ تابستانی پادشاه و یا لااقل محل استراحت شاه و درباریان در مراسم شکار باشد.
طرح مقر تابستانی شاهان صفوی در فرح آباد در کنار دریای خزر هنوز قابل شناسایی است و به خوبی از روی باقی‌مانده‌های حصار و یا حیاطی که اطراف آن اتاق‌هایی وجود داشته می‌توان طرح اولیه کاخ را در نظر مجسم کرد.
از تمام این بنای سلطنتی آنچه بهتر و سالم‌تر باقی مانده، مسجد آن است که در فضایی مربع‌شکل که طول هر ضلع آن 50/62 متر است بنا شده است و از لحاظ این‌که یک مسجد وابسته به کاخ است اثری با ارزش محسوب می‌شود (۲۰).
اندیشه پیوند دادن و یگانگی حکومت و مذهب توانسته در ایجاد این بنا مؤثر باشد. شاه عباس که خود را رهبر مذهب تشیع می‌دانست هنگام ساختمان کاخ فرح آباد کوشش کرده پیوند مذهب و تاج و تخت را با ایجاد کاخ و مسجد مربوط به آن اثبات کند و مسجد را به عنوان عبادتگاه درباریان بشناساند.
به راحتی می‌توان تصور کرد که شاه عباس در محراب این مسجد می‌نشسته و با حضار در مورد مسائل مذهبی گفتگو می‌کرده.
در فاصله شاهراه اصفهان به فرح آباد و اشرف (بهشهر) تاکنون شش کاخ که به فرمان شاه عباس ساخته شده مورد شناسایی قرار گرفته است.
این کاخ‌ها در حقیقت مجموعه‌ای از اتاق‌های کوچک و بزرگ هستند که به صورت‌های زیر بنا شده‌اند.
الف ـ کاخ‌هایی که اتاق‌های آن‌ها در چهار جبهه حیاط ساخته شده‌اند مانند کاخ شهرآباد در شمال اصفهان و کاخ کبوتر دره بین گرمسار و فیروز کوه.
ب ـ کاخ عباس آباد/سیاهکوه که در سه جبهه دارای اتاق است.
ج ـ کاخ آب گرم در شمال شرقی نطنز فقط در دو جبهه اتاق دارد.
د ـ کاخ دمبی واقع در شمال اصفهان و کاخ سفید آب در جنوب شرقی دریای نمک دارای دو حیاط می‌باشند.
تمام این کاخ‌ها در مسیر شاهراه و دارای ملحقاتی هستند که از آن‌ها می‌شود به عنوان کاخ شکارگاهی نیز استفاده کرد. محل ایجاد کاخ‌ها در صحرا و نیز در کوهستان است.
جالب‌ترین کاخ‌های شش‌گانه کاخ سفید آب است که دارای دو حیاط می‌باشد و حیاط‌ها به وسیله تالارها محصور شده‌اند.
قسمت عقب کاخ مخصوص زنان دربار بوده و به همین دلیل کاخ را حرمسرا نیز نامیده‌اند.
تمام این کاخ‌ها با الهام از معماری کاروانسرا و بسیار شبیه به آن ساخته شده‌اند.
کاخ صفوی باغ فین کاشان همراه با باغ بزرگ و ملحقات جنبی متأسفانه تاکنون به اندازه کافی مورد بررسی قرار نگرفته است اما به هرحال این کاخ یک نمونه گویا از تلفیق معماری و هنر باغ‌سازی صفوی محسوب می‌شود.

 
در قرن هجدهم میلادی که شیراز مرکز و پایتخت ایران و مقر حکومت کریم خان زند بود، کریم خان یک کاخ کوشک‌مانند هشت‌ضلعی در شیراز بنا کرد که امروز محل موزه فارس می‌باشد.
طرح این بنا عبارت است از یک فضای مرکزی چهارایوانه با چهار اتاق در گوشه‌ها که در حقیقت همان طرحی است که از آغاز ظهور اسلام در معماری بسیاری از بناها به کار برده شده است.

در قرن نوزدهم میلادی که تهران پایتخت ایران شد پادشاهان قاجار در بخش شمالی هسته مرکزی آن زمان شهر شروع به ساختن تعدادی بنا کردند. این محل بعدها ارک نام‌گذاری شد. مهم‌ترین این بناها کاخ گلستان است. این مجموعه در اطراف یک حیاط بزرگ ایجاد شده‌اند و در میان آن‌ها عمارت تخت مرمر است که بنیان آن در زمان صفویه آغاز شده است و تا اندازه‌ای به تالار اشرف در اصفهان شباهت دارد.
در چهار کیلومتری خارج دیوار شمالی شهر تهران یک کاخ تابستانی قاجاریه در مسیر جاده تهران به شمیران و تجریش به نام قصر قاجاریه ساخته شد که در حال حاضر چیزی از آن باقی نمانده است. همچنین به جز قصر قاجار پنج کاخ کوچک دیگر در منطقه‌ای که امروز تهران بزرگ نامیده می‌شود ساخته شد. این کاخ‌ها به ترتیب در کن، امیر آباد، سرخ حصار، دوشان تپه و فرح آباد بنا شدند. این کاخ‌ها در سال‌های مختلف قرن نوزدهم میلادی ایجاد شده و پس از مدت کوتاهی هم خراب شدند و تنها کاخ فرح آباد است که توانسته به خوبی در مقابل گذشت سال‌ها مقاومت کند.
در سال ۱۸۱۰ به دستور فتحعلی شاه قاجار در کرج کاخی ساخته شد که بنیان آن بر بقایای کاخی قدیم‌تر استوار است. طرح کاخ به شکل مستطیل دراز با یک تالار اصلی و سه اتاق کوچک‌تر به شکل یک خانه چهار طبقه می‌باشد (۲۲).
بر پیشانی دو دیوار مقابل هم در تالار بزرگ دو نقاشی روی گچ دیده می‌شود. محل این نقاشی‌ها بالای درها و موضوع آن به تاریخ شاهان قاجاری مربوط می‌شود.
با وجود این‌که در ایجاد کاخ سلیمانیه کرج به کلی از سنت‌های معماری بومی ایران استفاده شده است نمی‌توان این مسئله را نادیده گرفت که در ساختن تالار بزرگ آثار ضعیفی از تأثیر معماری اروپایی دیده می‌شود. از این تأثیر در طی سال‌های قرن ۱۹ میلادی تدریجاً افزایش می‌یابد به خصوص در دوره ناصر الدین شاه این تأثیر در سر ستون‌ها و قسمت‌های مختلف داخلی اتاق‌ها به ویژه در تالارهای بزرگ و استفاده از گلدان‌ها و نظائر آن در فضای داخلی بنا به عنوان تزیین بیش‌تر مشاهده می‌شود.
باید اضافه کنیم که تنها معماری غربی نیست که بر معماری بومی ایران تأثیر می‌گذارد بلکه استفاده از سر‌ستون‌هایی به فرم یونانی و نیز مقرنس‌کاری در سقف‌ها مورد توجه ایرانیان قرار می‌گیرد.
در شمال غربی تهران و در دامنه کوه‌های البرز نیز بقایای یک کاخ باغ‌دار قاجاری دیده می‌شود (۲۳). از کاخ گلستان در مسیر کن به شهرستانک یک جاده مال‌رو نیز به خاطر ارتباط این دو کاخ وجود داشته است.
کاخ شهرستانک در حقیقت کاخ ییلاقی و تابستانی پادشاهان قاجار بوده است.
باغی که اطراف کاخ را در یک سطح وسیع پوشانده فاقد دیوار است و در قسمت فوقانی دامنه یک کاخ جالب ساخته شده که در حال حاضر در اساس و ظاهر با تغییرات عمده داده شده است.
در مغرب کاخ، حمام و مسکن خدمه قرار گرفته است. این قسمت شامل در حیاط است و از لحاظ ساختمانی شبیه کاروانسرا می‌باشد و این شباهت در حیاط جنوبی بیش‌تر است.
حمام در نزدیکی در ورودی به باغ ساخته شده و از نظر معماری فوق العاده جالب توجه می‌باشد. این حمام ظاهراً برای استفاده شخصیت‌های بزرگ که به عنوان مهمان به آن کاخ می‌رفته‌اند ایجاد شده است.
کاخ شهرستانک را در سال ۱۸۷۸ میلادی به فرمان ناصر الدین شاه معماری به نام آقا محمد ابراهیم‌ خان بنا کرده است.
در علی آباد که در مسیر راه کاروان‌روی تهران ـ قم قرار گرفته یک خانه اشرافی قدیمی که فقط قسمت‌هایی از آن باقی‌ مانده وجود دارد اما تمام بنا از پایه آسیب دیده است.
این بنا در وسط باغی که از کاروانسرای علی آباد فاصله‌ای ندارد در قرن نوزدهم میلادی رو به جنوب ساخته شده است.
موقعیت زمین در این ناحیه نامساعد بوده و بنا روی یک سنگلاخ ایجاد شده است به این ترتیب که روی یک پی بسیار مستحکم، پایه‌ها و ستون‌ها بالا رفته و سردر ورودی که جلوتر از تالار مطول مستطیل‌شکل ایجاد شده و گنبد روی آن و دو اتاق دیگر در دو طرف آن که سابقاً سقف گنبدی داشته‌اند با یک طرح معماری ساده ساخته شده‌اند.
حدود پنجاه سال پیش از بقایای این بنا نقشه‌برداری شده است اما امروز بیش‌تر قسمت‌هایی که در آن زمان وجود داشته از بین رفته است (۲۴).
یکی از بناهایی که با شیوه‌ای مخصوص بنا شده کاخی است که در زمان قاجاریه روی چشمه‌ای در تاق‌بستان ساخته شده است.
طرح تاق بزرگ خمیده‌ای که در طبقه همکف روی چشمه زده شده است شباهت زیاد به یک بنای ساسانی که در همسایگی آن واقع است دارد و گره‌سازی‌های سنتی تاق‌های قدیم ایران را به خاطر تداعی می‌کند.
معماری منطقی طبقه فوقانی کاخ خاطره معماری کاخ‌های ونیزی را در ذهن بیننده مجسم می‌سازد (۲۵). کاخ را امام‌قلی میرزا یکی از نوه‌های فتحعلی شاه در سال ۱۸۶۰ بنا کرده و متأسفانه در ۶۰ سال اخیر تا اندازه‌ای آسیب دیده است.
کاخ‌های باغی که در طی سال‌های قرن ۱۹ میلادی در داخل شهرهای ایران بنا شده‌اند دارای طرح‌های گوناگونی می‌باشند.
در نقشه نارنجستان شیراز به خوبی واضح است که باغ قبل از ایجاد بنا به وجود آمده است و به همین جهت در یک فضای باریک مقابل در ورودی و در کنار بناهای مسکونی مستخدمین ساخته شده است.
در سایر نقاط این سرزمین نیز تعداد زیادی بناهای اشرافی وجود دارند که تدریجاً متروک شده‌اند به طور ی‌که اغلب فقط ویرانه‌ای از آن‌ها باقی مانده است.
در مناطق روستایی این نوع خانه‌ها که در آخرین روزهای آبادانی خود به یک زن و شوهر مالک روستا متعلق بوده‌اند اکثراً از قرن نوزدهم میلادی به بعد متروک شده‌اند و تنها تعداد کمی از آن‌ها تا سال ۱۹۶۰ میلادی که برنامه اصلاحات ارضی در ایران آغاز شده هنوز مسکونی بوده‌اند که این دسته از خانه‌ها نیز از آن پس خالی از سکنه شده‌اند.
یک مثال بارز برای این نوع خانه‌ها، بنایی است که در روستای دهقانپور که در امتداد اتوبان تهران ـ بهشت زهرا در منطقه حسن آباد واقع است مشاهده می‌شود. منظور این است که در این مکان یک مجموعه گسترده مرکب از سه حیاط بزرگ در زمینی که پشت و دو طرف آن را یک کوه صخره‌ای محاصره کرده در چند مرحله بنا شده است و در اولین مرحله در دامنه کوه یک بنای مستطیل‌شکل که در گوشه‌های آن چهار برج دفاعی ساخته شده، ایجاد شده و سپس در مشرق آن یک برج برای پرندگان و در مغرب آن در میان زمین‌های مزروعی خانه اربابی یا اشرافی به طوری ساخته شده که دیواره غربی آن مشرف بر زمین‌های مزروعی باشد.
بنا ظاهراً از قطعات گل رس و خشت ساخته شده ولی در طول زمان تغییرات زیادی در آن و حیاطی که بنا در آن قرار دارد داده شده است. این تغییرات به ویژه در نمای بنا که با آجر پوشانده شده به خوبی قابل رؤیت است.
خانه در دو طبقه ساخته شده که یک طبقه آن زیرزمین و طبقه همکف که بخش اصلی بناست مسکونی بوده است و در معماری خشتی گلی این طبقه هم با ایجاد سردر ورودی آجری جدیدتر تغییراتی داده شده است. در دو سوی این بنای محصور یعنی در شمال و جنوب آن خانه‌هایی برای کارکنان خانه و مزرعه ساخته شده است و کنار خانه‌های جنوبی یک اصطبل ایجاد شده که سقف آن از چند گنبد تشکیل شده است.
خانه‌های شمالی به خدمتکاران و مباشرین و خانه‌های جنوبی به کشاورزان اختصاص داشته و در اطراف هیچ‌کدام دیوار وجود نداشته است.
این نکته در تاریخ کاخ‌سازی و اصولاً معماری ایران قابل توجه است که در ایجاد کلیه کاخ‌ها و بناهای اشرافی از مصالح بومی که در دسترس بوده با رعایت موقعیت مکانی که بنا در آن‌جا احداث می‌شده استفاده شده است و تنها در شهرهایی مانند تهران و اصفهان است که می‌بینیم کاخ‌ها از اصول حاکم بر شهرسازی متابعت کرده‌اند.