آل بویه

ویکی پدیا

اطلس تاریخی ایران

تارنماهای وابسته:

کتاب‌های وابسته:

اخبار وابسته:

_{خشونت سیاسی}
_{ناصر فکوهی}

دسترسی

Block Title

_{آل بویه}

بیشتر

آل بویه (۹۳۲ تا ۱۰۶۲میلادی) و آل زیار (۹۲۷ تا ۱۰۹۰میلادی)(۳۰). هر دو این سلسله‌ها، همچون سلسله‌های کوچکتری نظیر باوندیان (۶۶۵ تا ۱۳۴۹ میلادی) و سالاریان (۹۱۶ تا ۹۹۷ میلادی) از نواحی شمالی کشور یعنی سواحل دریای خزر، دیلم و طبرستان، و ارتفاعات داخلی آن ریشه گرفته بودند.
این مناطق به دلیل دسترسی بسیار مشکل آن‌ها همواره در برابر هجوم حکومت‌های مرکزی در ایران مقاوم بوده‌اند و استقلال نسبی داشته‌اند. از پیش از اسلام حاکمان محلی این منطقه دارای قدرت نظامی مستقل بودند و هر بار که فشار قدرت مرکزی بیش از اندازه افزایش می‌یافت به کوهستان‌ها پناه می‌بردند. پس از اسلام نیز چندین قرن طول کشید تا مسلمان‌ها توانستند این مناطق را اشغال کنند، اما حتی پس از اشغال نیز این ناحیه مرکز شورش‌های حاکمان محلی بود.

آل بویه جنگجویانی شیعه مذهب بودند که احتمالا در سال‌های اولیه قرن دهم به نقاط دیگر مهاجرت کردند. سه برادر، على (عمادالدوله)، حسن (رکن الدوله) و احمد (معزالدوله) در اواخر قرن دهم به ترتیب در اصفهان و فارس، ری و همدان، و کرمان و خوزستان، قدرت خود را برقرار کردند و احمد با تسخیر بغداد در سال ۹۴۵ میلادی، خلفای عباسی را بیش از یک قرن به زیر سلطه آل بویه درآورد. آل بویه توانستند، هر چند به مدتی کوتاه، تصویری از بازسازی یک سلسله ایرانی قدرتمند را ارائه دهند. آن‌ها لقب شاهنشاه را بار دیگر احیا کردند. آل بویه در سیاست دینی خود عموما بردبار بودند و سختگیری‌های آن‌ها را در بعضی مناطق برای واداشتن مردم سنی مذهب به اجرای مراسم شیعه باید به حساب اراده سیاسی برای تثبیت قدرت خود در خارج از حوزه ایران به ویژه در بغداد به شمار آورد. خشونتی که از سوی آل بویه انجام می‌گرفت عمدتا متوجه خلفا بود که شدیداً مورد نفرت آن‌ها بودند.

کمتر

گزیده‌ی کتاب:

تاریخ کمبریج / جلد پنجم / از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان /جی آ بویل / حسن انوشه

در طی نخستین دهه‌های سده‌ چهارم هجری/ دهم میلادی ایران به سه حوزه قدرت مهم تقسیم شده بود. مشرق ایران (ماوراءالنهر و خراسان) تابع سامانیان بود که کمابیش بر ولایات سیستان و کرمان در آن سوی منطقه بیابانی دشت کویر و دشت لوت نیز اعمال قدرت می‌کردند. ایرانیان کوه نشین حاشیه جنوبی تحت حکومت ولایت عباسی به سر می‎بردند که مستقیماً وابسته بغداد بودند، اما این ولات همواره آرمان استقلال در سر می‌پروراندند و پیوسته سر آن داشتند که سلسله‌ای مستقل از خلافت بغداد پی افکنند. ساجیان قزوین در پایان سده سوم هجری/ نهم میلادی توانستند دولتی مستقل در آذربایجان در شمال شرقی ایران تأسیس کنند. پادشاهان زیدی طبرستان و دیگر شاهزادگان کوچک‌تر، اگر چند گه‌گاه ناخواسته در پدید آوردن سدی بسیار استوار که مانع پیشرفت سامانیان به سوی غرب گردد، به ساجیان پیوستند، اما سرنوشت ایران برای یک صد سال آینده می‌بایست در ناحیه‌ای که در کرانه جنوبی دریای خزر واقع است تعیین گردد، ناحیه‌ای که تنها دویست مایل درازا و شصت مایل پهنا دارد. طی سال‌هایی اندک قدرتی کاملاً نو در این خلاء ظهور کرد. این قدرت تازه سلاطین آل بویه بودند. در مدتی که عباسیان در بین‌النهرین سرگرم کشمکش‌ها بودند، آل بویه موفق گردیدند که مرکز و جنوب ایران را از دست آنها بیرون کنند. بدین ترتیب برای نخستین بار در تاریخ اسلام این نواحی از زیر استیلای متمرکز بغداد رهایی یافت و تحت فرمانروایی دودمانی ایرانی متحد گردید. به عبارتی دیگر، تشکیل دولت‌های بومی که از مدت‌ها پیش در مشرق ایران جریان داشت، اکنون در مغرب ایران نیز تحقق آغاز کرد. آل بویه دست‌آوردی حتی بیش از این داشتند. آنها از فلات ایران به عراق آمدند و خود خلافت را زیر سلطه خویش گرفتند. بنابراین عصر آل بویه باب تازه‌ای نیز در تاریخ خلافت عباسی می‌گشاید. اگر چند راست است که ضعف قدرت مرکزی خلافت از آغاز قرن شروع شده بود، اما این آل بویه بودند که می‌بایست اوضاع و احوال بغداد را پس از یک دوره اغتشاش و پریشانی ثبات و سامان بخشند. اگر آنها بر آن نمی‌شدند که به دلایل مصلحت سیاسی به ادامه حیات دستگاه خلافت کمک کنند، و بدین وسیله بتوانند از آن به عنوان وسیله سیاسی در داخل و خارج بهره‌برداری نمایند، بی‌گمان تصرف بغداد به دست آل بویه شیعی مذهب ممکن بود ضربه‌ای مهلک بر خلافت عباسی وارد آورد. این کار حکومت آنها را در نظر اکثر رعایاشان که مذهب سنی می‌ورزیدند نمودی قانونی بخشید، و نیز بر احترامی که آل بویه در نزد قدرت‌های بیگانه داشتند بیفزود. خطرناک‌ترین دشمن آل بویه دولت سامانی در مشرق بود که در مقابل آل بویه که از مذهب شیعه پیروی می‌کردند، آنها عمدتاً سیاست سنی رسمی را دنبال می‌نمودند که بهانه خوبی برای ادامه توسعه طلبی آنها در مغرب به دستشان می‌داد. منازعاتی که در طول مرز و دولت میان طرفین در گرفت بر سیاست دولت آل بویه در طی دهه‌های آینده اثر گذاشت. و نیز از این سو بود که در سده پنجم هجری/ یازدهم میلادی غزنویان و سپس سلجوقیان ضربه متقابل را که اولی دولت آل بویه را ضعیف و دومی نابود کرد فرود آوردند.

شکل دولتی را که آل بویه پی‌افکندند می‌توان خود کامگی نظامی توصیف کرد. آل بویه از مردم ناحیه دیلم و بیشتر به سربازانی وابسته بودند که از میان قوم خود گرد آورده بودند. دیلمیان که موطنشان ناحیه کوهستانی شمال قزوین بود سنتی دیرینه در کار آبی نظامی داشتند که به دوره‌های پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد، و از جمله در لشکرکشی‌های ساسانیان به گرجستان متحد آنها بودند. همچنین آنها مانند ترکان به عنوان سربازان مزدور در دوره پیش از ظهور آل بویه نقش مهمی ایفا کرده بوند، و در ایران، بین‌النهرین و حتی نواحی غربی‌تر فعالیت داشتند و استخدام در سپاه دولت‌های اسلامی از عوامل نسبتاً مهم پیروزی سریع آل بویه بوده است، زیرا ترغیب آنها به تبعیت از پیشوایی پیروز از میان همقبیلگان خود بسیار آسان بوده است. شیوه‌های جنگی، راهبرد سپاه و تجهیزات و البسه نظامی آنها همواره یکسان بود. چون قومی کشت کار بودند، چارپایان اهلی نیز نگه می‌داشتند، اما اسب پرورش نمی‌دادند، از این رو در جنگ‌ها پیاده نبرد می‌کردند. هر نفر در جنگ سپر و شمشیر و سه نیزه برمی‌داشت، و چنانکه منابع اسلامی می‌گویند، چون آنها تنگ هم پیشروی می‌کردند می‌توانستند با سپرهای بلند خود دیواری نفوذ ناپذیر در برابر دشمن تشکیل دهند. مهارت آنها در پرتاب نیزه‌های مشتعل که بر آن جامه ژنده آغشته به نفت می‌زدند زبانزد بود. دیلمیان پیش از آغاز سده سوم هجری و نهم میلادی که تأثیرات اسلامی را پذیرفتند، در دژ کوهستانی زادبومشان بیش از دوازده بار حملات مسلمانان را دفع کرده بودند. مدعیان جانشینی علی‌بن ابی‌طالب(ع) که مذهب زیدی داشتند در میان دیلمیان پناه جسته و به دعوت آنها به قبول مذهب خویش در نیمه دوم سده سوم هجری/ نه میلادی پرداخته بودند. اما موج واقعی تغییر آیین تا پایان قرن که حسن‌الاطروش، امام زیدی که زمان درازی از عمرش را در ناحیه دیلم گذرانده بود نیامد صورت نپذیرفت. خاندان دیلمی بنوجستان در مبارزه‌شان برای قدرت یافتن در طبرستان از امامان زیدی حمایت می‌کردند، اما در آغاز سده چهارم هجری/ دهم میلادی رهبران نظامی متعدد دیلم و گیلان به بیرون کردن آنها از میدان قدرت پرداختند. در طی همین ایام آشفتگی و ناآرامی بود که علی‌بن بویه (عمادالدوله)، مؤسس دولت آل بویه دوران زندگیش را آغاز کرد.

مرداویج هنوز سرسخت‌ترین دشمن عمادالدوله بود. در این هنگام وی برای آنکه راه هرگونه امکان دسترسی علی بویهی به بغداد را ببندد و نیز بی‌گمان از توسعه دولت آل بویه به سوی مغرب جلوگیری کند، آماده لشکرکشی به خوزستان گردید. آنگاه با خلیفه به توافق رسید، و بدین ترتیب عمادالدوله را ناگزیر کرد که رسماً توافق وی را به رسمیت شناسد. اما این موضع با قتل ناگهانی مرداویج در ژانویه سال 925 میلادی (323 هجری) خاتمه یافت. در این هنگام عمادالدوله احتمالاً جهت تثبیت موقع خویش به عنوان جانشین مرداویج، خلیفه را برای تصدیق حاکمیتش بر خوزستان در فشار گذاشت، وی عسکر مکران را تصرف کرد و سپس با خلیفه مصالحه نمود، و خلیفه حکومت وی بر فارس را پذیرفت و خوزستان را به یاقوت، والی سابق فارس داد.

کشته شدن مرداویج که موجب پراکنده شدن مزدوران ترکش گردید، به فرمانروایی زیاریان بر مرکز ایران خاتمه داد. دو تن از صاحب منصبان ترک مرداویج به نام‌های توزون و بجکم به بغداد رفتند و به مقامات بالا رسیدند. شمار بسیاری از مزدوران ترک در شیراز به عمادالدوله پیوستند، که در نتیجه عمادالدوله احساس کرد که فرصت آن رسیده است که اصفهان، صحنه نخستین پیروزی‌هایش را به امپراتوری رو به رشد خود ضمیمه کند.

اندکی پس از تسخیر اصفهان، عمادالدوله احمد (معزالدوله)، جوان‌ترین برادرش را به کرمان فرستاد که از سال 248 ق/ 862 م در دست صفاریان بوده است. اندکی پیش از استقرار آل بویه در شیراز، ابوعلی‌بن الیاس، والی خراسان صفاریان را از کرمان بیرون راند (از این پس صفاریان تنها بر ولایت سیستان فرمانروایی می‌کردند) و در سال 316 ق/ 928 م آنها را ناگزیر به قبول سیادت سامانیان کرد. در طی لشکرکشی‌های عمادالدوله در فارس، ابوعلی کوشید تا با حمله‌ای غافلگیرانه بر فارس دست یابد، اما کاری از پیش نبرد. پس از کشته شدن مرداویج، عمادالدوله فرصت یافت که قلمروش را به سمت جنوب گسترش دهد. رکن‌الدوله بر اصفهان حکم می‌راند، اما معزالدوله هنوز منتظر داشتن قلمروی برای خود بود. وی در نبردی که فداکاری دلیرانه و او کار منازعه بر سر فارس را یکسره کرد، اعتباری کسب نمود، و در این هنگام کرمان به سرعت در برابر وی سقوط کرد، تا آنکه با مقاوت قبایل قفص (کوفیچ) و لوچ مواجه گردید، سپس عمادالدوله وی را به شیراز فراخواند و به اصطخر فرستاد تا منتظر مأموریتی تازه بماند. با این همه، لشکرکشی وی به کرمان موجب گردید که بنوالیاس برای همیشه اقتدار آل بویه را به رسمیت شناسند. اما ولایت کرمان تا چند دهه بعد مستقیماً به قلمرو آل بویه ملحق نگردید.

اما در مرکز ایران، رکن‌الدوله را نیز مانند برادرش در عراق بخت یار بود. سیاست زیرکانه اتحاد وی را قادر ساخت که زیاریان را از سر خود باز کرده به جان سامانیان، خصوصاً به بنو محتاج، ولات آنها در خراسان اندازد. رکن‌الدوله برخلاف معزالدوله از شیراز کمک نگرفت، بالنتیجه پیشرفت وی بیشتر نامنظم بود. وی حدود سال 328 ق/940 م بار دیگر اصفهان را تسخیر کرد، سپس به کمک ابن محتاج وشمگیر را شکست داد و ری را متصرف گردید، اما در همان سالی که معزالدوله بغداد را گرفت ابن محتاج طی یک لشکرکشی جاه طلبانه سراسر ایران مرکزی را ضبط کرد و شکست سختی بر رکن‌الدوله وارد آورد. رکن‌الدوله تا سال 335 ق/ 946 م که عراق آل بویه را صافی گردید، نتوانست به ری بازگردد. وی سپس طبرستان و گرگان را به قلمرو خود ملحق کرد. پیروزی وی بر مسافریان آذربایجان در قزوین تکلیف این مرز مورد اختلاف را یکسره کرد، اما ستیزهای متناوب با زیاریان و سامانیان تا سال‌های بعد ادامه یافت.

عمادالدوله در جمادی‌الاخر 338 ق/ دسامبر 949 م به سن پنجاه و هفت سالگی در شیراز درگذشت، و در گوری که بعدها گورستان پادشاهان دودمان بویهی گردید (تربت بنوبویه) به خاک سپرده شد. عمادالدوله یادگار دیگری که از لحاظ هنری جالب توجه باشد از خود باقی نگذاشت، زیرا وی اساساً مرد عمل بود، و نیز سردار برجسته میدان جنگ که می‌دانست چگونه مساعدت بزرگان را به سوی خود جلب کند و نفوذ آنها را به سود خود برگرداند. نهاد سیاست اقتصادی عمادالدوله از نوع سیاست رایج زمان خود بود. در درجه نخست، وی از پرداخت خراج مرسوم، که می‌بایست سالانه هشتصد هزار دینار به خلیفه دهد طفره می‌رفت؛ ثانیاً خزانه خود را از مصادره اموال رعایای ثروتمندتر خود می‌انباشت؛ و ثالثاً که ممیزترین خصلت سیاست وی بود، اینکه زمین‌ها را مصادره می‌کرد.

تا آنجا که مربوط به عراق و خوزستان می‌گشت تنها تغییری که پدید آمده بود این بود که اکنون رکن‌الدوله جای عمادالدوله را گرفته بود. با وجود این، تغییر پادشاه در شیراز کاملاً بی‌اصطکاک و درگیری صورت نیافت. از جلوس پادشاه جدید شیراز چندان نگذشت که خلیفه بدو لقب عضدالدوله بخشید. قدیمی‌ترین سندی که در این زمینه در دست داریم سکه‌ای است که اکنون در مجموعه سکه‌شناسی برلین موجود است و تاریخ سال 340 ق/ 2-951 م را دارد.

عضدالدوله از بدو جلوس پسرعمش بر تخت شاهی با علاقه‌ای فزاینده به اوضاع و احوال عراق نظر دوخته بود، از آن جهت که او در مقام امیرالامرای آینده، علاقه‌ای بیش از یک دلبستگی سطحی در حفظ و تقویت حکومت آل بویه در عراق داشت. چون بر وی مسلم شده بود که شاخه بغداد آل بویه توانایی حکومت را ندارد، در اندیشه برانداختن آن بوده است. این مسأله وی را درگیر منازعه با پدر کرد که می‌خواست به هر قیمتی که شده از خاندان بویهی شاخه بغداد حمایت کند. عزالدوله صادقانه سیاست پدر را در این خصوص دنبال کرده بی‌درنگ به امیرالامرابی رکن‌الدوله گردن نهاد. اما نگرش وی نسبت به عضدالدوله پیچیده‌تر بوده است.