آتشکده بالاده

چار طاقی بزرگ جره به مناسبت نام بلوک جره بنام آتشکده جره خوانده می‌شود . این چارطاقی بیرون آبادی بالاده در جانب شمال شرقی آن بر فراز بلندی مشرف به رودخانه جره ساخته شده. تمام آن از سنگ بادبر و ملاط گچ است در ازای هر پهلوی آن بیش از 14 متر میباشد . از وجود بقایای ساختمانی زیاد بالای بلندی مزبور معلوم می‌گردد که در زمان قدیم در آنجا شهری وجود داشته است. این آتشکده یکی دیگر از پنج آتشکده‌ای ست که مهر نرسی در نقاط بين كازرون تا فراشبند بنا نموده است

و چون نام و آثار این وزیر معروف مکرر در این کتاب ذکر گردیده و باز هم ذکر خواهد شد، لذا مناسب می‌داند مطلبی را که در باره این شخص و آثار او در کتاب وضع ملت و دولت و در بار دوره شاهنشاهی ساسانیان از طبری نقل شده ذکر نمایند . طبری مطلب مفیدی در باره مهر نرسی بزرگ فر مذار و اهل بیت او دارد .

این مرد در رستاق دشتبارین و رستاق جره ابنيه رفيعه بنا کرده و آتشکده‌ای در دیه آبروان ساخت که چند قرن پس از انقراض ساسانیان هنوز به پا بود و به نام بانیش مهر نرسیان نامیده می‌شد. در نزدیکی قریه آبروان چهار دیه دیگر آباد کرد و در هر یک آتشگاهی قرار داد. یکی را مخصوص به خود کرد و «فراز مرا اور خذایا» نامید، سه آتش دیگر را زروانداذان و کارداران و ماگشنسپان نامید به نام سه نفر برترین فرزندانش زروانداذان ، کاردار و ماگشنسپ که ایشان را برای سه کار از اعمال بزرگ مملکتی تربیت کرده بود. در همين ناحيه سه باغ ترتیب داد. در یکی ۱۲ هزار اصله نخل و در یکی ۱۲ هزار اصله زیتون و در یکی ۱۲ هزار سرو کاشت و تمامی این دیه‌ها و باغها و آتشگاه‌ها وتا قرن سوم هجری با حسن حالات هنوز باقی و در دست قومی از پشت او بوده است.

با توجه به نوشته بالا معلوم می‌شود مهرنرسی در ناحيه دشتبارين و جره پنج آتشکده ساخته است که به نامهای مهر نرسیان و فرازمراآورخذايا و زروان اذان و کارداران و ماگشنسپان خوانده شده است. از این پنج آتشکده یکی چهارطاقی است که در ده کیلومتری کازرون کنار راهی که از کازرون به جره و فراشبند می‌رود واقع می‌باشد و شرح آن گذشت. دومی چار طاق بزرگی است بیرون بالاده که فوقاً توضیح گردید و به مسافت قریب ۵۵ کیلومتری کازرون واقع می‌باشد. ناگفته نماند که قصبه جره به مسافت قریب ۱۲ کیلو متر پائین تر از بالاده است که برای رسیدن بدان باید از رود جره عبور کرد و نام آتشکده جره باعث این اشتباه نباید بشود که چهارتاقی فوق در قصبه جره واقع باشد.

گزیده‌ی کتاب:

گینا شناسی / جلد دوم / رودخانه های ایران / عباس جعفری

دالکی

شهرستان‌های شیراز و کازرون و برازجان، استانهای فارس و بوشهر، دائمی، ریزابه رود هله، عرضه خلیج فارس و دریای عمان. طول ۱۷۰ کیلومتر. ارتفاع سرچشمه ۲۵۰۰ متر. ارتفاع ریزشگاه حدود ۲۵ متر. شیب متوسط 1.5در صد. مسیر کلی باختری. میانگین آبدهی سالانه ۴۴۴ میلیون مترمکعب ایستگاه سرقنات). این رودخانه از دامنه جنوبی کوه دشت ارژن، در ۴۸ کیلومتری باختر شیراز واقع در دهستان کوهمره سرچشمه می‌گیرد و رو به سوی جنوب خاوری سرازیر می‌گردد. در جنوب روستای برم زرد، ۴۲ کیلومتری جنوب باختری شیراز با رودخانه سرخون مخلوط می‌شود و بنام رودخانه جره از طریق دره باختری کوه سلامتی رو به جنوب متوجه می‌گردد و پس از طی دره جنوبی کره باهيم وارد دهستان جره از شهرستان کازرون می‌شود و بسوی باختر منحرف می‌گردد.

در این دهستان با ریزابه‌های بزرگ و کوچک فراوانی از جمله رودخانه شیرین مخلوط می‌شود و به رودشور جره تغییر نام می‌دهد و بسوی شمال باختری متوجه می‌گردد و به نام رودخانه دالکی به دهستان کمارج از شهرستان کازرون داخل می‌شود و پس از طی دره های پر پیچ و خم دهستان مزبور و مخلوط شدن با ریزابه بلند دیگری که آن نیز رود دالکی نام داره از طریق دهستان دالکی به شهرستان برازجان وارد می‌شود و به سوی جنوب باختری تغییر مسیر می‌دهد و پس از طی دهستان زیر راه در ۱۷ کیلومتری باختر شمالی برازجان با رود شیرین (شاهپور) مخلوط می شود و رودخانه مله را تشکیل می‌دهند.

گزیده‌ی کتاب:

گینا شناسی / جلد سوم / دایره المعارف جغرافیایی ایران / عباس جعفری

جره

جره: ده ، مرکز دهستان جره، بخش جره و بالاده،شهرستان کازرون، استان فارس، کازرون 141 درجه 51.5 کیلومتر. ارتفاع 800 متر. معتدل مایل به گرم، نیمه خشک، 6 کیلومتر جنوب خاوری بالاده، سر راه کازرون به فراشبند.

گزیده‌ی کتاب:

بناهای چهارطاقی ایران / عباس نامجو

اکثر آتشکده‌های ایران از این نوع‌اند. چهارتاقی‌های ساده با بنای منفرد و چهار پایه و چهار فیلپوش که مقطع 4 ضلعی آن را به مقطعی 8 ضلعی تبدیل کرده است. بناهای همجوار به آن متصل نیستند. حصار یا بنایی در اطراف آن نیست و معمولا در کنار جاده‌ها یا بر فراز کوه‌ها ساخته می‌شده‌اند. از این گونه است:

آتشکده‌های فیشور (لار)، گنبد، بیشاپور، کازرون، جره، منصورآباد، ملک، تل جیران، برچشمه، مرودشت، خیرآباد، طبل خانه، پشتیل مایی، کوشک، قانی فر، مهروارپیل، چنگیه، گیلان غربی، نیاسر، نطنز، ده شیخ، علی آباد و در باغ.

چهارتاق‌های دهلیزدار که شبیه به نوع اول است با این تفاوت که دالان طواف دور تا دور چهارتاق را فراگرفته است. عرض دالان بین یک تا دو متر و سقف آنها هلالی یا گهواره‌ای ست. این شکل بعد از شکل اول متنوع‌ترین نوع است. آتشکده‌های کراته، نودران، تل قراول، آذرجو، ظهرشیر، ماهفرخان، علی وطنی، مزایجان، چهارده، دره شهر، سه پا، بازهور از این نوع‌اند.

بنای چهارتاق دریک فضای وسیع ساختمانی است که می‌تواند رواق و حیاط و اتاق و حتی چهارتاقی دیگری باشد. آتشکده‌های کنارسیاه، کهنارو، تل جنگی، نقاره خانه، رهنی، تخت سلیمان، خرمدشت، آتشکوه و قصرشیرین این گونه‌اند.

آتشکده‌های ایوان دار از این دست‌اند. شبیه به شکل اول به علاوه ی یک ایوان در مقابل یکی از ورودی‌ها. تنوع اینها کمتر است. آتشکده‌های خیرآباد، ایزدخواست، کیکاووس و نگار در این دسته جا می‌گیرند.

آتشکده‌های دارای پلان متنوع. اینها آنقدر متنوع‌اند که گاهی در آتشکده بودن آن هم می‌توان شک کرد. نمونه‌هایی که بناهای فراوان با اتاق‌های متعدد و دالان‌های دارای سقف گهواره‌ای یا بناهایی با راهروها و اتاق‌ها و حیاط‌های عظیم. آتشکده‌های شهرستانک و تخت رستم و تخت کیکاووس و زندان‌ هارون و آتشگاه اصفهان در این طبقه جای دارند.

گزیده‌ی کتاب:

شکل گیری معماری در تجارب ایران و غرب / محمد منصور فلامکی

چهار گروه چهارتاقی‌های ایران

یک گنبد ساده فضای طواف در چهارجهت و فضای داخلی در بین چهار کنج که در مرکز آن شعله آتش قرار می‌گیرد. برای مثال آتشکده نیاسر و جره.

شبیه به شکل بالا با این تفاوت که فضایی الحاقی در یک یا دو یا سه طرف برای تشریفات مذهبی. ورودی آتشکده در دارد و سه طرف دیگر آن باز است. نمونه‌های آن آتشکده‌های بازهور و کراته.

با فضاهایی باز و محصور مخصوص گردهمایی و نذورات و قربانی کردن و…. از این گونه است آتشکده‌های تل جنگی و نقاره خانه و کنارسیاه.

آتشکده‌هایی که با ساختمان یا دیوار محصور است. مثلاًآتشکده‌های تخت سلیمان یا قصر شیرین.

گزیده‌ی کتاب:

آثار ایران / آندره گدار / یدا گدار / ماکسیم سیرو و دیگران / ابوالحسن سروقد مقدم

این بنا در مسیر فرعی سمت چپ جاده کازرون به بالاده از مرکز این شهر طی مسافتی با جاده آسفالته و حدوداً دو کیلومتری جاده خاکی در مرتفع‌ترین بخش بلوک جاده قرار گرفته است. پایه‌های این چهارتاق کاملاً سالم و تاق‌های چهارگانه‌ی آن نیز باقی است. تنها قسمت فوقانی گنبد کمی تخریب شده است و گوشواره‌های آن نیز کاملاً سالم باقی مانده است. پلان این اثر مربع و هر ضلع آن 14/30 متر است. فاصله‌ی هر تاق 6/70، ارتفاع هلال تاق 4/80 و ابعاد گنبد 8/70 متر است. این چهارتاقی مشرف به دره‌ای است که رودخانه‌ی جره از آن جاری است. بقایای بناهای الحاقی در اطراف بنا دیده می‌شود.

چهارطاق‌های اربعه دره جره

بنا به گفته طبری می‌دانیم که مهرنرسه، «قدرتمندترین و متنفذترین شخصیت در میان بزرگان عصر بهرام پنجم، در املاک وسیع خود در مناطق اردشیر خوره و شاپور، چندین کاخ، یک آتشگاه، مشهور به مهرنارسیان و در نزدیک شهر مولد خود آبروان ، چهار دهکده و آتشگاه‌هایی چند بر پا داشته است. مهرنرسه که زرتشتی پر شوری بوده تعداد سه باغ نیز پی افکنده و در هر کدام دوازده هزار درخت نشانده است. طبری اضافه می‌کند. که در زمان او این دهات، باغ‌ها و آتشگاه‌ها هنوز در اختیار اعقاب مهرنارسه بوده و در بهترین وضعیت بوده‌اند.

مجتمع کوچک آبروان در حال حاضر وجود ندارد ولی در سالف ایام در دشت بارین یعنی در نزدیکی جره قرار داشته است. در خود جره که مهرنارسه آن را به همراه آبروان از اجداد خود به ارث برده بود . یک آتشگاه وجود دارد. آتشگاهی دیگر در پنج یا شش فرسنگی آن جا در دشت بارین و در محلی موسوم به تون سبز قرار گرفته است. وجود این آتشگاه در این محل بدون تردید دلیل بر آن است که آبروان در همان نزدیکی بوده و احتمالا این محل یکی از باغ‌های مشهور مهرنرسه بوده است.

آتشگاه جره چهارطاق بزرگ مجردی است که هر ضلع آن بیش از چهارده متر طول دارد. این آتشگاه همان طور که در نقشه‌ها و عکسهای ضمیمه ملاحظه می‌شود در قله یک بلندی مشرف به رودخانه جره، قرار گرفته است. بر این بلندی بقایای متعدد ساختمان‌هایی وجود دارد که می‌رساند این جا محل شهری قدیمی بوده است. آتشگاه بر لبه پرتگاهی ژرف بناشده تا بتوان آن را از تمام منطقه و از هر دو شعبه دره مشاهده کرد. این بنا یک علامت زرتشتی است. در نتیجه حصاری نداشته بلکه فقط در سمت شمال غربی آن و در قسمت پایین تپه دماغه مانندی که چهارطاق بر فراز آن قرار گرفته ردیفی از بناهای ضمیمه، چون اتاق آتش، انبارهای گوناگون و محل اقامت رهبانان به چشم می‌خورد. بدون تردید به دلیل مجاورت با شهر، این علامت به عنوان آتشگاه نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته و احتمال دارد که اصولاً آن را یک آتشگاه به شمار می‌آورده‌اند.

چون نتوانستم از رودخانه بگذرم موفق به دیدن چهارطاق تون سبز نشدم ولی کدخدای ده فامور که به همراه من بود و عده زیادی از اهالی محل، به من اطمینان دادند که نما و ابعاد این بنا دقیقا مشابه چهارطاق جره است. آنها اعلام داشتند که در دره جره نه سه تا و نه پنج تا، بلکه دقیقاً چهارعدد چهارطاق وجود دارد که دوتای آنها به که شرحشان گذشت بزرگ و دو دیگرکوچکتراند. از چهارطاق‌های کوچک یکی در مدخل و دیگری در ته دره قرار دارند. اولی در حدود ده کیلومتری کازرون و در پای کتل دختر و دومی نزدیک فراشبند. چهارطاق اخیر از مدتها پیش به کمک عکسها، نقشه‌ها و نوشته‌های دیولا فوا، فلاندن و کست شناخته شده است. دیگری یعنی چهارطاق کازرون سال گذشته توسط، ماکسیم سیرو مورد مطالعه قرار گرفته. سه بنای موجود در دره جره، کازرون و فراشبند به ضرس قاطع متعلق به یک دوره هستند. هر سه، چهارطاقهایی مجردند و روش‌های به کار رفته در ساخت آنها یکسان است. نیز هیأت ظاهری، ابعاد درگاهی‌های وسیع و نحوه به کار گرفتن سنگ‌های تراشیده به شکل مستطیل و گاهی مربع با نمای محدب که ویژه آنهاست در هر سه یکنواخت و مشابه است. در خصوص بنای «تون سبز» که آن هم یک چهارطاق مجرد با نما و ابعاد کاملا مشابه چهارطاق جره می‌باشد، على‌الظاهر باید گفت آن هم از رده همین سه چهارطاق می‌باشد. معماری این بناها علاوه بر وسعت، قدرت و انعطاف، که برجسته می‌نماید، چنان با معماری کاخ سروستان همگون و یکسان است که گویی دست‌های واحدی آنها را ساخته است. چون بنای سروستان را به مهرنرسه نسبت می‌دهند بنا بر این چهارطاق‌های اربعه را نیز باید از کارهای او دانست.

بنا بر آنچه گذشت در دره جره چهار آتشکده وجود داشته که توسط وزیر بهرام گور ساخته شده است. با این همه هرتسفلد در اثر خود به نام. تاریخ باستان شناسی ایران تصاویری از یک بنای دیگر که آن را آتشگاه نامیده ارائه داده و معتقد است که هیچ دلیلی وجود ندارد که آن را یکی از بناهای مهرنرسه ندانیم، ولی حقیقت این است که به نظر من امکان ندارد که این بنا هم عصر کاخ سروستان و چهارطاقهای اربعه یادشده بوده باشد. هر چه معماری اینها عریض و وسیع است همان قدر معماری آن دیگری حقیر و کم‌حجم بوده و به کلی با یکدیگر مغایراند، به علاوه نمای آن حالت دیگری دارد. از همه اینها گذشته چگونه می‌توان پذیرفت که بالای اتاق آتش، همان اتاقی که راهرو جدا کننده آن را احاطه کرده، باز بوده و آتش در معرض ناملایمات جوی قرار داشته باشد؟ وجود این راهرو جدا کننده را که پایه‌ها و طاق بندیهایی که هرگز به معماری ساسانی تعلق نداشته، آن را به قطعاتی چند تقسیم کرده اند چگونه توجیه کنیم؟ در خصوص گنبدهای کوچک زوایا که وقتی وظیفه آنها تحمل فشار گنبد اصلی باشد. همچنان که در روصفه ” ( Rusta ) و پانتوکراتور ( Pantacrator ) در کلیسای جامع قسطنطنیه وجود آنها معنا پیدا می‌کند ولی در این جا در انتهای دالانها و نهاده، بر دو دیوار راهرو هیچ دلیل وجودی ندارد چه بگوییم؟ تصور من این است که تالار گنبدی هیچ ارتباطی با مسأله آتش ندارد و این پایه‌های غیر معمول و این گنبدهای کوچک غیر ضروری که نقشی در حفظ تعادل بنا ندارند فقط جنبه تزیینی داشته و از مکتب هنری دیگری به عاریت گرفته شده‌اند. نتیجه آن که ما در این جا احتمالا با یک کلیسا سروکار داریم نه یک آتشکده.

از طرفی، وجود کلیسا در ایران عصر ساسانی چیز عجیبی نیست، چرا که می‌دانیم چندین پادشاه ساسانی دین مسیح را به رسمیت شناخته و مورد حمایت قرار داده بودند به موجب اسناد مجمع اسقف‌های سلوسی Seleucie ، یزدگرد، فرمان داد که در تمام قلمرو امپراطوری او معابدی که توسط نیاکانش ویران شده بودند با شکوه هر چه بیشتر از نو بنا شده و همه آنها که به خاطر ایمان به خدا مورد آزار و تعقیب قرار گرفته بودند آزاد شوند. کشیشان، رؤسا و اعضای کلیسا می‌توانند بدون ترس، و با آزادی تمام به هر کجا که می‌خواهند رفت و آمد کنند.» بنا بر این تعجبی ندارد اگر کلیساها به آتشگاه‌ها شبیه باشند. اولین مساجد نیز آتشگاه‌هایی بودند که در آنها محراب مسجد جانشین محراب آتش شد. از طرف دیگر به استناد روایات می‌دانیم که غالبا یک ساختمان بدون کوچکترین اشکال و بدون هیچ تغییری – سوای تعویض وسایل و آلات مذهبی – گاهی کلیسا و زمانی آتشگاه بوده است. داستانی که در باره نرسه نصرانی می‌گویند مشهور است: «… با این همه موبد، کلیسا را متصرف و آن را به آتشگاه بدل کرد. نرسه به شهر باز گشت و طبق معمول در کلیسا را باز کرد و با تعجب وسایل وآلات خاص آیین زرتشتی را در آنجا دید. بی تردید به علت این که از دخالت رسمی موبد بی اطلاع بود، آتش را خاموش و محل را پاکسازی کرد. سپس وسایل کلیسا را در جای خود نهاد، و مراسم مذهبی، را بر پا داشت…» باز هم تعجبی ندارد اگر کلیسایی که به این سادگی می‌توانسته به یک آتشگاه یا حتی یک مسجد بدل شود تا زمان ما برجای مانده باشد. حال چرا نباید قبول کنیم که برخی از سازندگان کلیساها یعنی این سوری‌های نصرانی که به ایران آورده شده اند تصمیم بر این گرفته باشند که فرمهای معماری خود را که برای سازندگان ایرانی عصر ساسانیان نامأنوس بوده- بر آثار خود پیاده کنند؟. و این احتمال نیز وجود دارد که بنای مورد بحث با وجود روزنه بالای گنبد اصلی، پایه‌ها و گنبدهای کوچک زوایا، یک آتشکده واقعی بوده باشد.

گزیده‌ی کتاب:

تاریخ ایران بر بنیادهای باستانشناسی / ارنست هرتسفلد / علی اصغر حکمت

خرابه قصر شیرین به چارقاپو موسوم است و آن لغت کردی است به معنی چهاردروازه با یک دروازه مربع. در فارس نام معمولی این گونه بناها چارطاق است. یعنی چهار طاق‌ دروازه دارد. این تسمیه کاملا طبیعی است. زیرا که آن خرابه دارای چهارطاق می‌باشد.

ولی این کلمه یک معنای بهتری دارد که آن یک اصطلاح فن معماری است. این لغت شبیه است به لغت سوق که اصلا یک کلمه پهلوی قدیم بوده است ومعرب شده و چهار بازار معنی می‌دهد. اصلا بنای مربعی که چهار زاویه دارد و در همان حال محل یک بازار می‌باشد ، همچنین کلمه چارجوی یعنی چهار کانال که آن را چهار حوض یعنی آب انبار میگویند و معمولا چهارجوی در محلی که دو کانال به یکدیگر تقاطع می‌کنند بوجود آمده است. همین لغت سوق درزبان نبطی خود برای معبد استعمال شده است و شبیه است به لغت سوك فارسی و همین اصطلاح است که همه چهار طاق معنی .

در فیروزآباد ، بنائی از همین نوع موجود است و آن یک بنای مرتفع است که ازچهار ضلع ازسنگ تراشیده شده است. این سبک در معماری ساسانی خیلی خاندان‌های ساتراپ‌ها از آن به بعد عنوان وزیر پیدا کرده بودند. مهر نارشاه سه پسر داشت بنام زروان داد و مه گوشنسب. گودرز وطبری دینوری هردو ، اسم این اخیر را گودرز ثبت کرده اند و او سپهسالار پادشاه بود. بعد از آن تاریخ طبری نقل می‌کند که مهرنارشاه چهار روستا در کنار وادی گره (جره) بنا کرد که بنام ناحیه شاپور موسوم است. دراین روستا‌ها هر یک آتشکده ای وجود داشته است که اولی را فرازمردآخدا نامیده‌اند. یعنی نزد من آی ای خداوند. ظاهرا این ناحیه همان بلوکی است که اکنون به اسم فراشبند در نزدیکی جرم باقی مانده و در آنجا محل یکی از خرابه‌های آتشکده‌هاست. سه روستای دیگر باسم سه پسر همان وزیر نامیده شده است و ملک آنها بوده . درباره آنها میگویند که: وزیر سه باغ در آنجا بنا نمود.

در اولی دوازده هزار نخل درخت خرما) و در دومی ۱۲ هزار زیتون ودر سومی ۱۲ هزارسرو غرس کرد. وطبری به نقل از دیگر نویسندگان، مثل ابن المقفع در حدود ۸۰۰ میلادی گفته است که: این سه قریه در آن وقت وجود داشته است و در تصرف خاندان آنها بوده است. بنابراین بدون شک این چهار ویرانه در ناحیه جره همان چھارآتشکده‌ای است که مهرنارشاه بنا نهاد.

آتش مقدس که بایستی کاملا در اطاقهای دربسته افروخته باشد، با منتهای دقت آن را فروزان نگاه می‌داشته‌اند. لیكن در آن میان چند آتشکده باستانی وجود داشته که آنها را اخواریش نیک یعنی (شعله بدون هیزم) می‌نامیده و برای آنها کرامات و معجزاتی قائل بوده‌اند. مانند آتشگاه‌های چشمه‌های قدیم نفت درباكو و در دامغان که آن هردو به دوره ساسانیان و همچنین عصر اشکانیان منسوب می‌باشند . یکی دیگر از آتشکده‌های فروزان که از عهد اسکندر از آنها نام برده‌اند، نیز همان آتشکده در مسجدسلیمان کنونی است که به مناسبت معروفیت آن در حوزه نفت کمپانی ایران و انگلیس (شرکت ملی نفت) اخیراً معروفیت جهانی پیدا کرده است.

نوع معماری این آتشکده‌ها که از آن وقت تاعصر ساسانیان باقیمانده متعلق به زمان اشکانیان است و هیچ رابطه و نسبت نمایانی با نوع آتشکده‌های کھن عصر در هخامنشی ندارند، بلکه احتمالا منسوب به معماری عصر نبطی و بین النهرین میباشند. اصل و ریشه آنها هنوز درست معلوم نشده است. لیکن اقتباس یک اسلوب تازه و اساسی که ظاهرا متصل به زمان ایجاد طاق بوده است ، در اوایل عصر یونانی (هلنیستیک) معمول گردیده است. دراین اسلوب معماری گنبد بر روی چهار پایه‌های چهار طاق مربع که بطور کلی سبک معماری خاص ایرانی است قراردارد. زیرا که عین آن هنوز در ابنیه روستایی معمول در ایران مشهود است و به کلی از سیستم طاق‌های روسی جدا می‌باشد. و روی گنبد را بر طاق مدور وسطی قرار داده بودند. سبک آتشکده‌های دوره ساسانی نشان می‌دهد که برای مقاصد دیگر نیز به کار برده می‌شده است. در مقابر بزرگ ائمه شیعیان در عراق و ایران این سبک با کمال و ضوح ظاهر می‌شود. گرچه آنها هم شکل جدید‌تری از سبکهای معماری ساسانی به خود گرفته است. این سبک یعنی بنای گنبد بر روی چهار طاق مربع پایه برای مقابر ساخته شده است و مقبره به جای محراب آتش قرار داده شده و یک دهلیز طاقی گرداگرد آن بقصد طواف زائران (که سه مرتبه دور مقبره طواف می‌کنند) ساخته شده و دروازه‌های ورودی مجللی دارد . اما طرز بناهای خصوصی منسوب به افراد هنوز به خوبی کشف نشده است. به غیر از یک بنا که درنتیجه حفاری موزه متروپلیتن در نزدیکی شیرازقدیم به عمل آمده و موجود است (این بنای موجود در تپه مرتفعی جنب قریه قصر ابونصر شیراز می‌باشد. ) تمام خرابه‌های آتشکده‌ها همه متصل به منازل و قصر‌های سلطنتی است ، و همان طور که در هخامنشیان در پرسپولیس منزل نداشته‌اند، بلکه پایتخت آنها در شوش و بابل بوده است، همچنین ساسانیان معمولاً در شهر طیفون (مدائن) در نزدیکی بغداد اقامت می‌کرده‌اند و خرابه‌های طاق کسری هم اکنون به خوبی معلوم است .

طاق یک واژه فارسی است که آن را نیز ایوان می‌گویند و همان معنی را دارد. مثل آپادانا که به معنی بارگاہ یا دربار است.

عکس های قدیمی از عباس گروسی

پایان نامه های وابسته:

بررسی حیات اجتماعی – فرهنگی زرتشتیان از ورود اسلام به ایران تا قرن چهارم (هـ . ق)

محمد نبی غضنفری / محمد علی چلونگر

دولت عظیم ساسانی که بیش از چهارصد سال بر فلات ایران حکمرانی می کرد و قرن ها در مقابل دیگر دولت مقتدر جهان یعنی روم ایستاده بود، در قرن اول هجری ( هفتم میلادی ) مقهور دولت تازه تأسیس اسلامی مدینه شد. این دولت به مدد انفاس پیامبری راستین که ندای وحی الهی را برای بر انداختن ظلم و گمراهی و بت پرستی به ارمغان آورده بود تأسیس شده بود. با آغاز فتوحات در ایران، سلسله ساسانی که در این سال ها بر عصای موریانه خورده سلیمان تکیه زده بود با تمام افتخارات تمدنی اش، ظرف مدت کوتاهی از پای درآمد. ورود اسلام به ایران کلیه ساختارهای جامعه و حکومت ساسانی را دگرگون نمود و سلسله مراتب طبقات را به هم ریخت. هر طبقه به فراخور باورها، منافع و دلایل شخصی و اجتماعی واکنش متفاوتی در مقابل این تغییر وضعیت از خود نشان دادند. عده ای مسلمان شدند، عده ای دیگر شرایط صلح را به شرط ابقا بر آیین قدیم پذیرا شدند، عده دیگری هم بودند که شرایط جدید را بر نتافتند و برای رهایی از وضعیت موجود دست به مهاجرت به هند زدند. ولی در انتها این دین اسلام بود که توانست قلوب ایرانیان را تصرف کند و ایران و ایرانی مسلمان شدند. روند اسلامی شدن کل جامعه ایران به یکباره صورت نگرفت و قرن ها طول کشید، طبق گفته مورخان و جغرافی دانان آتشکده های زرتشتیان تا قرن ها فروزان بود و در بعضی مناطق به خصوص فارس که مهد دولت ساسانی به شمار می رفت، زرتشتیان در قرن چهارم هنوز عده زیادی را تشکیل می دادند. در این پژوهش که به شیوه کتابخانه ای و گرد آوری مطالب انجام شده، مشخص شد که زرتشتیان از نظر اجتماعی و به خصوص فرهنگی با فروزان نگه داشتن آتشکده ها، ایجاد نهضت های دینی زرتشتی و نهضت ادبی که به ویژه در قرن سوم و چهارم ایجاد شد، با نوشتن متون پهلوی با موضوعات مختلف تا حدی حیات اجتماعی ـ مذهبی خود را حفظ نمایند .

بررسی نگرش مورخان اسلامی در مورد آثار و ابنیه ایران باستان

آرزو نظر

چکیده عمران و آبادانی یکی از کارکردهای ساختار سیاسی و دینی جامعه بود که از بدو تکوین نهاد حکومت وجود داشت و در دور ی ساسانی اهمیت ویژه ای یافت. شهرسازی، یکی از مصادیق عمران و آبادسازی بود که پادشاهان ساسانی در آن اشتهار داشتند و احداث شهرهای بسیاری را به ایشان منسوب می کنند. در کنار شهرها یکی دیگر از مصادیق عمران و آبادسازی حکومت ها، ساخت مجموعه ای از آثار و بناها بود. یکی از عمده ترین این بناها، اماکنی بودند که با کارکرد مذهبی ساخته می شدند. با رواج دین زرتشت در دوره ی اساطیری- گشتاسب – ساخت آتشکده ها از اهمیت وافری برخوردار شد تا آن جا که بسیاری از بت خانه ها به آتشکده ها مبدل شد. اگرچه صومعه ها و کنیسه ها هم که در زمینه ای مذهبی مورد استفاده قرار می گرفتند، جزیی از عمارات باستانی بودند که مورخان دوره ی اسلامی از آنها یاد کرده اند اما در این متون، کاربرد چندان قابل توجهی در مقابل با آتشکده ها و بت خانه ها در دوره ی باستان نداشتهاند. گوردخمه ها به خصوص گوردخمه های خانوادگی که خاص خاندان شاهی بوده اند، از دیگر بناهای مذهبی در دوره ی باستان به شمار می رفت. یکی دیگر از بناهای ساخته شده به دست پادشاهان در دوره ی باستان پل ها بودند. قلعه ها در دوره ی باستان بارزترین بناها با رویکردی نظامی محسوب می شدند و با توجه به محل ساخت آن ها می توان از دو نوع قلعه، قلعه های شاهی یا کهندژها و قلعه های کوهستانی سخن گفت. بناهایی هم در دوره ی باستان بوده اند که پادشاهان در جهات سیاسی و اقامت گاهی اقدام به ساخت آن ها کرده اندکه در این زمینه می توان به وجود کاخ ها اشاره کرد. پژوهش حاضر بر آن است تا با رویکردی توصیفی- تحلیلی به بررسی نگرش مورخان و نویسندگان ایرانی- اسلامی در مورد مجموعه شهرها و بناهای برجای مانده از دوره ی باستان بپردازد.

تحلیل مردم شناختی کارکردهای آتشکده های عهد ساسانی (مطالعه موردی : آتشکده آذر گشنسب ، آذربرزین مهر و آذر فرنبغ )

محمد ساجد سلطانی

مطالعه در خصوصِ شناختِ مردم و نحوهِ زندگیِ آنها در اَعصار و قرونِ مختلف از جمله موضوعاتیست که در حوزهِ مردم شناسیِ تاریخی می گنجد . بررسیِ وضعیتِ دینی ، فرهنگ و چگونگیِ تعاملات اهالیِ آن دوران در یک جامعهِ به غایت طبقاتی و کاستی که حدودا 1800 تا 1400 سال با زمان ما فاصله دارند ؛ موضوع جالبی است که هسته اصلی این پایان نامه را تشکیل می دهد . مسئلهِ مهّمِ مورد نظر ما این است : می خواهیم بدانیم سه آتشکدهِ عظیم ، نقش مردم شناختیِ خود را در ارتباط با طبقاتِ سه گانهِ عصر ِساسانی چگونه ایفا می کردند ؛ و جایگاهِ مردُم ، موبَدان ، شاهان ، بزرگان و … در این نقش چگونه بوده است ؟ روش اصلیِ پژوهش در پایان نامهِ پیش روی ؛ روش اسنادی – کتابخانه ایست که البته در مورادی از مصاحبه با مطّلعین در رابطه با مناسکِ دینیِ زَرتُشتیان و همچنین کارشناسانِ ارشد و مدیرانِ پروژهِ سازمانِ میراث فرهنگی در محل آتشکده ها ، به انضمامِ مشاهدهِ مستقیم و عکس برداری ؛ نیز بهره برده ایم . تلاش بر این بوده است تا با نگاهی ژرفانگر در ابتدا به توصیف و پس از آن تحلیلِ یک به یک هر کدام از سه آتشکده آذَرگُشنَسب ، آذَرفَرنَبَغ و آذَر بُرزین مِهر ، بپردازیم . در جریانِ تحلیلِ موضوعِ مورد بحث از نظریاتِ کارکردگرای ، ساختارگرای و تفسیر گرایی به عنوان چارچوب نظری کار ، استفاده شد . امروز دیگر می دانیم که آتشکده هایِ سه گانهِ عصرِ ساسانیان تنها یک بنایِ دینی با کارکرد مذهبی نبوده بلکه در مجموعه هر کدام از آنها تاسیسات و نهادهایی چون : کتابخانه ، دادگاه ، حمام ، بیمارستان ، تخت شاهی ، خزانه پول و طلا و آموزشگاه و … کم و بیش موجود بود . با توجه به یافته های تحقیق می توان گفت : ساختارِ زندگیِ دینیِ یک بهدین در دورانِ ساسانی در ارتباط با آتشکده ها منحصرا در اختیارِ موبَدان می باشد . حضورِ مردم در آتشکده هایِ آتش بَهرام ( آتشکده های سه گانه ) ، حضوری میسّر امّا به شدّت کنترل شده بوده است . اجرایِ مناسک با دقّت ، تفصیل و تاکید فراوان بر نقش پر رنگِ موبَدان بعضا در حضور مردم اجرا و انجام می شد و مردم نیز با ادایِ نذر و تقدیمِ قربانی ، ارادت و حضورِ قلب خود را به اَهورامَزدا در آتشکده ها و در مقابل موبَدان و هیربَدان اثبات می نمودند . واژگان کلیدی : آتَشکده – آذَر گُشنَسب – آذَر فَرنَبَغ – آذَر بُرزین مِهر – ساسانیان – مَناسک – موبَد – مردم – طبقات

طرح مرمت آتشکده رحمت آباد کرمان

حمزه ابوالحسنی زاده

چهارطاقی رحمت آباد در جنوب غربی استان کرمان و در شهرستان ارزوییه واقع شده است. این چهارطاقی در سال 1960 میلادی توسط لویی واندنبرگ باستان شناس بلژیکی کشف و معرفی شد. چهارطاقی رحمت آباد از نظر شیوه ساخت مشخصات کامل وتمام نمای یک بنای ساسانی را در خود دارد اما از نظر زمان ساخت نمی توان نظر قطعی درباره آن صادر نمود. این بنا به لحاظ قرارگیری در موقعیتی دور از دید و دسترس دستخوش فرسایش و آسیب گشته و بدین لحاظ اهمیت مرمت و حفاظت از آن دو چندان خواهد بود. این پژوهش در پی معرفی بنا و همچنین ارائه راهکار در جهت مرمت و حفاظت از آن بوده است.

طرح مرمت بنای معروف به آتشکده آذرخش (دارابگرد)

اسما خسروی

آتشکده آذرخش «مسجد سنگی » از جمله بناهای تاریخی شهر دارابگرد است و دارای سازه چلیپایی است . که احتمالا در آغاز از نیایشگاه های مهر پرستان آریایی بوده و در روزگار ساسانیان به آتشکده تبدیل شده است و پس از ظهور اسلام و افزوده شدن محراب به آن به مسجد تغییر کاربری داده است سازه مسجد سنگی، زادبومی ایرانی است .و با توجه به اینکه در دل کوه حفر شده است بدیل وجود پشت بندهای طبیعی، که بستر کوه می باشد تا به امروز باقی مانده است . اما با گذشت اعصار و قرون دچار فرسودگی کالبدی و عملکردی شده است. با توجه به نیاز بنای تاریخی در جهت حفظ ومراقبت از آن در منطقه تاریخی لازم بنظر میرسد مرمت واحیاء مسجد سنگی در جهت همزیستی با ساختار امروزی انجام پذیرد . در این پروژه سعی می گردد تا با ارائه مبانی نظری ، طرح مرمت و احیای شایسته این بنا، اقدامات لازم و کافی در راستای حفظ و انتقال تمامی ارزشهای این بنا به نسل های آینده برداشته شده است

طرح مرمت و احیاء آتشکده شیرکوه نائین

نورالدین شاه حسینی

مکان یابی باستان شناسی آتشکده های ساسانی بنا بر متون تاریخی و جغرافیایی سده سوم تا نهم هجری

عباس نامجو

آتشکده ها یکی از مظاهر مهم دینی عصر ساسانی است. این بنا ها از چنان اهمیتی برخوردار بود که بسیاری از مراسم خاص آن دوره از جمله تاجگذاری و اعطای منصب و حتی جشن ها در آنجا انجام می گرفت. به استناد منابع تاریخی تعداد آنها بسیار بود. مطابق مطالعات انجام گرفته، در منابع اسلامی موجود، از 40 آتشکده نام برده شده است، اما مکان دقیق آنها قابل شناسایی نیست. با مکان یابی این آتشکده ها می توان پرده از بسیاری از ابهامات و پرسش های باستانشناسانه برداشت. پاسخ به پرسش هایی از جمله این که چه عواملی در انتخاب محل آتشکده ها موثر بوده است و کلاً محیط و جغرافیا تاثیری در شکل آتشکده داشته اند و در آخر چگونه می توان به منابع و متون اسلامی به عنوان یک مرجع معتبر برای مکان یابی آتشکده ها تکیه کرد. با پاسخ به این پرسش ها مکان تعدادی از آتشکده های نامبرده شده در متون شناسایی شده که این مکان یابی مورد استفاده کاوش های باستان شناسی و نیز دیگر مطالعات علمی قرار خواهد گرفت. در این رساله به کالبد، معماری، باستان شناسی و تاریخ 96 آتشکده که در کل ایران توزیع شده اند، پرداخته شده است و در نهایت مکان 18 آتشکده مورد شناسایی قرار گرفته است. روش تحقیق به صورت میدانی و تحلیلی- استقرایی بوده است.

هنر معماری چهار طاقی دردوره ساسانی

ام البنین نادمی

این تحقیق برآن است که، هنر معماری چهارطاقی در دوره ساسانی یعنی از سده سوم تا سده هفتم م (سال 224تا651م) ،رامورد بررسی قرار می دهد. دردوره ساسانی آتش مستقلاً مورد پرستش قرار نگرفته است ،بلکه آن را مظهر اهورا مزدا وفروغ ایزدی می دانسته اند، احترام به آتش وتقدس آن به عنوان فروغ ایزد دراین دوره سبب گردید که برای حفظ ونگهداری آن چاره ای اندیشیده شود به همین منظور آتشکده هایی در این دوره شناخته شد ند که از مهمترین این آتشکده هاکه سنبل نمادهای مذهبی سیاسی در این دوره به شمار می آید،عبارتست ازآذرگشسب،که متعلق به شاهان بوده ،آذربرزین مهرمخصوص کشاورزان وآذرفرنبغ که به موبدان اختصاص دارد. ساختمان آتشکده چهار طاقی نام دارد وآتشکده هامی توانند چهارطاقی باشند، ولی چهارطاقی حتما آتشکده نیستند. طرح وساخت آتشکده ها وچهارطاقی ها در دوره ساسانی تاثیربارزی بر معماری شرق وغرب داشته. فرم معماری چهارطاقی، متشکل است ازبنای ساده مربع شکل با چهار پایه وطاقنمای ورودی متقارن که به کمک ترنبه هایی به نام فیلپوش گنبد را به پایه ها؛متصل می کند. در دوره ساسانی ، ساختار این بنا پیچیده تر گشته و دالانهایی به آن اضافه می گردد. که دردوره اسلامی نیز برای ساخت مساجداز این بنا استفاده شده است. .درموردکاربرد چهارطاقیها باید گفت بیشتر، محلی برای نیایش ونگهداری آتش بوده، اما چهار طاقی های منفردی که برروی کوهها قرار گرفته اند ممکن است علاوه بر نیایشگاه به عنوان علامت یا نشانه راه رابه رهگذران نشان دهند.

تاریخ ایران بر بنیادهای باستانشناسی هرتسفلد

مقاله‌های وابسته:

آتشکدۀ اروخش( بنای امامزاده محمدی) شاهدی دیگر از شهر باستانی الشتر

عباس مترجم / مهدی حیدری

الشتر نام بخش مرکزی دشتی کوچک است که در شمال لرستان جای دارد. چند دهه پیش در ناحیه شمالی دشت الشتر بنایی موسوم به امامزاده محمدی، پس از قرن‌ها مدفون‌بودن در زیر خاک، شناسایی شد. امامزاده محمدی نامی جدید است که کمتر از نیم سده پیش، از سوی اهالی الشتر به این بنا داده شد. این نام‌گذاری به سبب یافتن سنگ قبریست که از داخل این بنا به دست آمد. براساس یک رسم دیرینه، ایرانیان معمولا اینگونه بناها که هویّت صاحب آن نامعلوم بوده، «امامزاده» نام می‌نهاده‌اند. بررسی‌های صورت گرفته از بنای امامزاده محمدی، نشان داد که این بنا احتمالاً متعلّق به دوره سلجوقیان بوده است. با تأمّل بیشتر در این بنا، طرح اوّلیۀ آن که نوعی چهارتاقی از دوران پیش از اسلام را نشان می‌داد، مشخص گردید. بر این اساس، این بنا دو دوره آبادانی از دوران پیش و پس از اسلام را نشان می‌دهد. از سویی، گزارش‌های تاریخی و جفرافیایی در متون اسلامی، از شهری آباد با نام «الیشتر» و آتشکدۀ «اروخش» در این ناحیه یاد می‌کنند. به نظر میرسد، بین بنای امامزاده محمدی و آتشکدۀ اروخش ارتباطی وجود داشته باشد. مطالعه حول این موضوعات وجه همت نگارندگان در این پژوهش قرار گرفته است.

آتشکده های باستانی در پرتو بازیافته های نوین باستان شناختی در مل حرم

احمد حیدری / باربارا کیم

اماکن مقدس در ارتباط با طبیعت (آب، درخت و کوه)

شهره جوادی

توجه به طبیعت و گرامیداشت مظاهر آن همچون آتش، آب، گیاه، خورشید، ماه و ستارگان از گذشته های دور مرسوم بوده است. درباورهای اسطوره ای ایرانیان باستان آب، گیاه، ماه و خورشید از نمادهای اَناهیتا و مهر بوده اند. مهر مظهر نور و فروغ خورشید که پرستش او در کنار آب انجام می شده و هم چنین نیایش اَناهیتا ایزدبانوی آبها و باروری و حاصلخیزی در ارتباط با آب و گیاه بوده است. اغلب نیایشگاههای ایزدان مهر و ماه (میترا و اَناهیتا) در جوار کوه، چشمه و درخت مقدس بر پا می شده است. از این جمله می توان به چارتاقی ها اشاره کرد که برخی به آتشکده یا اماکن مقدس دیگر تبدیل شده اند

بررسی شاخصه‌های مناظر مقدس، نمونة موردی: “سیدان” در استان فارس

زیبا شیرزاد / علی اکبر مومنی / هما ایرانی بهبهانی

ایران با تمدن 2500 ساله خود در طول تاریخ شاهد تغییرات فراوانی در عرصه‌های مختلف بوده است. اما آنچه با مطالعه بستر تمدن‌های گوناگون در ایران قابل درک است، این است که در طول تاریخ با وجود تحولات گوناگون رخ داده در حکومت‌ها و مذهب‌ها، ایران دارای پیشینة طولانی در مورد مسائل مذهبی و گرامیداشت عناصر طبیعی است که در برخی مواقع این تقدس منجر به حفاظت گونه‌ها، آبها و مناظر خاصی شده است. این مناظر اغلب از ارزش‌های اکولوژیک بالایی نیز برخوردارند و از لحاظ شکل و عناصر فیزیکی منظر، شکل ابتدایی خود را حفظ کرده‌اند که در تشخیص موزاییک منظر بسیار مؤثرند. یکی از این مناظر، “سیدان” از توابع شهرستان مرودشت در استان فارس است که از لحاظ عناصر طبیعی- بیولوژیک بسیار غنی بوده و شاخصه‌های بارز فیزیکی طبیعی فراوانی را در خود جای داده است. از سوی دیگر وجود باقیماندة تمدن قدیمی هخامنشیان از جمله آتشکده و بازماندة قصری مربوط به آن دوره، این محدوده را تبدیل به منظری خاص با شاخصه‌های معنوی و روحانی فراوانی در طول زمان کرده است. در این مقاله سعی خواهد شد تا با بررسی دقیق معانی معنوی مرتبط با مناظر طبیعی، بازیابی آن در اسناد تاریخی و پیگیری آن در سیر خاطره جمعی ساکنان بومی از طریق مصاحبه با آنها، خصوصیات منظر سیدان به عنوان منظری با ارزش از لحاظ شاخصه‌های معنوی، استخراج شود؛ از سوی دیگر همزمان از طریق مشاهده و تحلیل عکس‌های هوایی خصوصیات فیزیکی و طبیعی این منظر نیز مورد مطالعه قرار می‌گیرد. همزمانی این دو روند سبب می‌شود تا این منظر با ارزش با دیدی کل‌گرا مطالعه شود که منجر به کشف ارتباطات و پیوستگی آن با محیط فرهنگی و طبیعی اطراف آن خواهد شد.

بررسی فرایند شکل گیری سلسله مراتب روحانیت در عصر ساسانی

علی اصغر میرزایی

در حکومت ساسانی که بر پایه دین و شاهی بنا شده بود، روحانیان، مروج و مبلغ دین زرتشت بودند. آن ها بازوی شاهان ساسانی در گردآوری اوستا، اصلاح گاهشماری، تأسیس آتشکده ها، اعزام روحانیان و سرکوب ادیان غیرزرتشتی و بدعت گذاران بودند. معمولاً معتقدند که دستگاه روحانیت ساسانی، از همان آغاز دارای ساختاری تشکیلاتی و نظام مند بوده؛ اما به نظر می رسد روحانیت ساسانی فرایندی درازمدت را برای تشکیلاتی شدن و تمایز میان مقام ها و وظایف پشت سر گذاشته بوده است. نقطه آغاز این فرایند، اقدامات کرتیر بود که باعث حضور پررنگ و مقتدرانه روحانیان و سلسله مراتب آن ها در پادشاهی ساسانی شد و نقطه اوج آن در زمان کواد و خسروانوشیروان بود که موجب شد تشکیلات و سلسله مراتب اداری روحانیت ساسانی شکل نهایی به خود بگیرد. این فرایند و تشکیلات و سازوکار آن، مبتنی بر الگوی قدرت پادشاهی و تابعی از رویدادهای سیاسی، دینی و اجتماعی بود. این مقاله با تکیه بر سنگ نوشته ها، مُهرها و متون پهلوی بازمانده از دوران ساسانی و گزارش های نویسندگان ایرانی و عرب، بر آن است تا به بررسی فرایند شکل گیری سلسله مراتب و تشکیلات روحانیت عصر ساسانی بپردازد

تجلی عدد چهار در طرح معماری آتشکده‌های ایران

ندا حاجی علی عسگر / کوروش مومنی

استفاده از اعداد در معماری گذشته جایگاه خاصی داشته، به‌گونه‌ای که در اکثر بناهای مقدس به کار رفته است. فرهنگ هر ملتی سرشار از شگفتی‌هایی است که در معماری آن ابراز و به شکلی هماهنگ بیان شده است. نقش اعداد چه از نظر ایستایی و چه زیباشناسی در اماکن تاریخی به وضوح خود را به ظهور رسانیده است. به‌گونه ای که کاملاً آشکار استکه اعداد نه تنها به دید سمبلیک کاربرد داشته‌اند، بلکه از نظر پایداری بناها نیز به معماران کمک شایانی می‌نموده‌اند. در این میان عدد چهار یکی از پایدارترین اعداد در جهت ایستایی بناها بوده است و در اعتقاد مردم عددی مقدس و در اماکن مذهبی به فراوانی از آن استفاده می‌کردند. در این مقاله سعی بر آن است، با بررسی تاریخی عدد چهار از نظر زیبایی شناسی و ایستایی؛ نقش این عدد را در معماری آتشکده‌ها بررسی نماییم. برای این امر از روش توصیفی- تحلیلی استفاده و به شیوه مرور متون کتابخانه‌ای و روش میدانی به ارزیابی چگونگی شکل‌گیری آتشکده ها بر مبنای عدد چهار پرداخته شده‌است. بدین منظور ویژگی‌های موجود در طرح کلی آتشکده‌های باقیمانده در ایران از لحاظ به کارگیری عدد چهار مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌اند و نهایتاً هفت آتشکده مقدس و مهم از نظر ویژگی‌های کالبدی بررسی شده‌اند. یافته‌های به‌دست آمده نمایانگر این مطلب می باشند که طرح معماری آتشکده‌ها از نظر ویژگی‌های پلانی و نحوه شکل‌گیریشان کاملاً منطبق بر اصل به‌کارگیری عدد چهار می‌باشند. به‌طوری که در تمامی این بناها وجود چهار ستون در پلانی چهارگوش و همچنین قرارگیری چهار بازشو در چهار جهت، امری ضروری بوده است. همچنین از بعد ارتفاع بنا و محور عمودی؛ رعایت مراتب چهارگانه در نماسازی و حجم کلی بنا به شکل شاخص رعایت شده است و نقش این عدد در هماهنگ کردن ساختار کلی این بناها کاملاً مشهود می‌باشد.

تحلیل جایگاه موبدان و کارکرد اقتصادی آنان در ساختار نظام سیاسی – اجتماعی ساسانیان

فیض الله بوشاسب گوشه / کریم یوسف جمالی / علی بهادری

کیفیت ارتباط وضرورت همراهی دین وسیاست درایران عصرساسانی،پیامدها وتبعاتی راایجادکردکه مستقیم یاغیرمستقیم،درتحولات اجتماعی،حوادث تاریخی وانواع فعالیت های اجتماعی مردمان آن روزگار،تاثیر گذاربود.نهاد دین وطبقه موبدان،بعنوان متولیان معنویت واعتقادات جامعه،از قبل تبیین یک جهان بینی خاص ونوع تعاملات ورویکرد خود،جامعه ای بسته پدید آوردندکه ضمن حذف مخالفان ورقیبان،انتفاع حداکثری ازامکانات ومواهب مادی ومعنوی درعرصه اجتماعی واقتصادی رادرانحصارخودگرفتند.برخورد بسیار قهرآمیزموبدان بانهضت هاوجنبش های اجتماعی واعتقادی رقیب وادیان غیرهمسووتسلط برمنابع قدرت وثروت درقالب رسمیت یافتن دین زرتشت وهمراهی دونهاد دیانت وسلطنت درعصرساسانی وکارکردمتنوع آتشکده ها،به همان نسبت که این طبقه اجتماعی رابرخوردارکرد،جامعه رادر سیرتوسعه وعدالت فراگیر آسیب پذیر نمود.این پژوهش برآن است تا بااستفاده شیوه تحقیق کتابخانه ای وتحلیل تلفیقی دادهای تاریخی،ضمن بهره گیری ازطیف متنوعی ازمنابع،جایگاه موبدان درجامعه ساسانی راباز شناسی کرده وازقبل آن ضمن تمرکزبرفعالیت هاوعملکرد های اقتصادی موبدان،بخشی ازساختار نظام سیاسی واقتصادی ساسانیان رابازکاوی نمایدو ازآن دو،قسمتی ازهویت تاریخی وپیشینه فرهنگی وتمدنی ایران زمین درآخرین دوره ازعهدباستان را مورداستقراءواستدلال قراردهد.نتایج حاصل حاکی ازآن است که موبدان علاوه برفعالیت های فرهنگی،اجتماعی واعتقادی،بربخش نمادینی ازفعالیت های اقتصادی نیزتسلط داشتند وازاین راه عایدات عمده ای رانصیب برده وبرچرخه اقتصادی کشوراثرگذاربودند.

تحلیل چگونگی استمرار معماری چهار طاقی از دورة ساسانی به اسلامی در ایران با تکیه بر روش نقد کهن الگویی

جواد نیستانی / محمد جعفر حاتمیان / سید مهدی موسوی کوهپر / غلامعلی حاتم

چهار طاقی از شکل های ارزشمند معماری ایران در دوران پیش از اسلام و بعد از آن بوده که در ساخت بنا های مذهبی و جز آن به کار رفته است. بنابر شواهد موجود باستان شناسی، این نوع معماری در پیش از اسلام به ویژه از دورة ماد در نقشة آتشکده ها مشاهده شده است. پس از مدتی این شکل از معماری کاربرد عام تری یافت و در بنا ی کاخ ها نیز به کار رفت. طرح چهارطاقی در دوران اسلامی نیز مورد استفاده قرار گرفت؛ هرچند در چهار قرن نخست هجری آثار و نشانه های استفاده از آن بسیار محدود بود. باوجود این، از دورة سلجوقی به بعد با لزوم گسترش فضا های معماری مانند مسجدها، این نقشه در ساخت بنا های مختلفی مانند مسجد، آرامگاه و کاخ و کوشک کاربرد گسترده ای یافته است. نگارندگان در پژوهش حاضر برآن اند تا با توجه به نظریة کهن الگویی یونگ، علل و عوامل انتخاب این شکل از معماری و نحوة انتقال آن از دورة ساسانی به اسلامی را با ذکر شواهدی از جنبة امر قدسی در منابع اسلامی بررسی و تحلیل کنند. به بیان روشن تر، این پرسش مطرح است که آیا معماری چهارطاقی الگویی برگرفته از باورهای مسلط جامعه و یا به تعبیری، اندیشة ناخودآگاه قومی مردمان ایران از دورة پیش از اسلام است که در فرهنگ مذهبی و ادبیات دورة اسلامی راه یافته، ریشه دوانده و سپس در ذهن آدمیان این مرز و بوم تحول یافته و در ساخت دیگر بناها ازجمله کاخ ها، کوشک ها، مسجد ها و بناهای آرامگاهی به کار رفته است. هدف این مقاله، یافتن پاسخی برای این پرسش است.

جایگاه دینی آذربایجان در دوره ساسانی

گلاره امیری / محمد تقی ایمان پور

آذربایجان یکی از مراکز مهم سیاسی و دینی در طول تاریخ ایران، به خصوص ایران باستان بوده است.به دنبال روی کار آمدن دولت دینی ساسانی، آذربایجان مانند فارس از جایگاه دینی ممتازی برخوردار گردید؛ به‌طوری که پادشاه ساسانی هنگام تاج گذاری با پای پیاده به زیارت آتشکده آذرگشنسب در آذربایجان می‌رفتند و در هنگام تصمیم‌گیری‌های سخت به ویژه در زمان جنگ، برای به جا آوردن آداب نیایش و نذر و نیاز به آنجا مراجعه می‌کردند.به دیگر سخن، با قرار گرفتن آتشکده آذرگشنسب در آذربایجان، این سرزمین به موازات سرزمین پارس به یکی از پایگاه‌های مهم دینی و نمادی از اتحاد و یگانگی دین و دولت در دوره ساسانیان تبدیل شده بود. با توجه به قرار گرفتن یکی از سه آتشکده مهم دوره ساسانی، یعنی آذرگشنسب در آذربایجان- که آن را تبدیل به مکانی مقدس و زیارتگاهی برای شاهان، بزرگان و روحانیان زرتشتی کرده بود- این مقاله بر آن است تا با استفاده از اسناد، شواهد تاریخی و به کارگیری شیوه‌های پژوهش‌های تاریخی، جایگاه دینی آذربایجان در دوره حکومت دینی ساسانیان را تبیین کند.

جولیان : آتشکده نویافته ساسانی در آبدانان ایلام

عباس مترجم / یعقوب محمدی فر

تاکنون منطقه زاگرس مرکزی و به طور اخص استان‌های ایلام و لرستان از منظرگاه مطالعات باستان‌شناسی در دوران تاریخی مورد مطالعه جدی قرار نگرفته است. در جریان بررسی باستان‌شناسانه شهرستان آبدانان از مناطق جنوب استان ایلام و در حاشیه جنوبی کبیر کوه، تعداد51 محوطه و اثر باستانی از دوره‌های مختلف تاریخی توسط نگارندگان این مقاله شناسایی شد. یکی از مهم‌ترین این کشفیات، محوطه‌ای وسیع به‌نام «جولیان» است. که در طی بررسی‌های باستان‌شناسی، بقایای یک شهر با آثار دوره ساسانی و صدر اسلام که در این محل شناسایی و مستند‌سازی شد. در مرکز این محوطه عظیم تاریخی و مخروبه، بقایای یک چهارطاقی دیده می‌شود که به صورت ویژه‌ای قابل بحث است. بنای این آتشکده از گونه آتشکده‌هایی با دالان طواف در اطراف است که پیرامون آن، راهروهایی وجود دارد. پیشتر نمونه‌هایی از این آتشکده در غرب ایران از جمله در شیان و میل میلگه در اسلام آباد غرب و همچنین در دیگر مناطق ایران از جمله آتشکده نگار کرمان و فراشبند فارس دیده می‌شود. علاوه بر این‌ها، تخت سلیمان آتشکده دیگری با این سبک معماری است که از جمله مهم‌ترین آتشکده‌های شناخته شده در جهان به‌شمار می‌آید. در این مقاله آتشکده نویافته جولیان برای نخستین بار، معرفی و با دیگر نمونه‌های مشابه سنجیده و تحلیل شده است. اهمیت موضوع در این است که پلان این آتشکده، موضوع پر‌چالش نحوه عملکرد این آتشکده‌ها را مجدداً در معرض نقد صاحب‌نظران خواهد گذاشت.

چهار تاقی میل میله گه؛ آتشکده ای از دورة ساسانی

یوسف مرادی

چهارتاقی نویافتة میل میله گه یکی از آتشکده های دورة ساسانی است که همانند بسیاری از آتشکده های آن زمان با مصالح لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده است. این چهارتاقی که هستة اصلی باقیمانده از بنای بزرگتری است، متشکّل از چهار جرز سنگی در ابعاد مختلف می باشد که پیرامون آن را راهرو طوافی احاطه کرده است.در داخل این آتشکده، سکّویی جهت قرار گرفتن آتشدان (آدوشت) و تعدادی پایة گچی وسنگی قرار دارد که در نوع خود منحصر به فرد است. بررسی این عناصر، مطالعة معماری مذهبی دورة ساسانی به ویژه آتشکده های ایرانی را وارد دیدگاه جدیدی می کند. مطالعة این آتشکده و آتشکدة شیان به دلیل دارا بودن ارزش های معماری و عناصر به کار رفته در داخل آن می تواند به بسیاری از ابهامات و خلأ های موجود دربارة معماری مذهبی دورة ساسانی به ویژه مراسم نیایش آتش پاسخ دهد. در متون پهلوی اشارات مکرّری به آتش مقدّس شده که این امر می تواند نقش مهمّ عبادتگاه های زرتشتی را در معماری ساسانی نشان دهد. امّا متأسّفانه آگاهی های ما ازآتشکده های ساسانی به ویژه چهار تاقی ها، بیشتر از نظر سبک معماری بوده و در مورد اهمّیّت و جایگاه این بناها، مرتبة آتش آنها، تولیت و انتساب روحانیون، نحوة درآمد و هزینه های این عبادتگاه ها کمتر بحث شده است.در این مقاله، نگارنده بر آن است ضمن معرّفی چهارتاقی نویافتة میل میله گه، نکاتی نیز دربارة موارد فوق ارائه نماید.

چهارتاقی خانه دیو، آتشکده‌ای نو یافته از دوره ساسانی

حسن هاشمی زرج آباد

بدون تردید در مطالعات باستان¬شناسی مذهبی عصر ساسانی، آتشکده‌ها و چهارتاقی¬ها از اهمیت ویژه¬ای برخوردار است. آتش که در تعالیم دین زرتشت از عناصر مقدس و مورد احترام یکتا¬پرستان زرتشتی بود، در مدت نزدیک به پنج قرن حکومت ساسانی با احداث آتشکده‌ها و چارطاقی¬ها در سراسر امپراطوری تقدس ویژه¬ای یافت. چارطاقی نو یافته خانه دیو از جمله چهارتاقی¬های ارزشمند عصر ساسانی است که برخی محققین خارجی و باستان¬شناسان ایرانی به استناد متون پهلوی بندهشن و یشت-های اوستا آن را به عنوان آتشکده آذر برزین مهر- یکی از سه آتشکده شاخص دورة ساسانی- معرفی نموده‌اند. اگر چه در پژوهش¬های باستان-شناختی انجام شده در این بنا مدرک معتبری در تأیید این مسئله بدست نیامد، لیکن مطالعه انجام شده در این بنا بیانگر آن است که این چهارتاقی، هسته اصلی باقیمانده از بنای بزرگتری است؛ متشکل از چهار جرز سنگی، راهروی طواف، پادیاو، بقایای سکوی آتشدان، اتاق انتظار، که با توجه به موقعیت قرارگیری چهارتاقی در یک پشته سنگی کم¬وسعت و در بین کوه‌های سر به فلک کشیده ریوند در نوع خود منحصر به فرد بوده و از اهمیت فوق¬العاده¬ای در شناخت آتشکده‌های ساسانی برخوردار است. نظر به اهمیّت موضوع و جایگاه آتشکده‌ها در مطالعات مذهبی عصر ساسانی و به ویژه از آن جهت که این بنا تاکنون به طور علمی از منظر باستان شناختی مورد کاوش قرار نگرفته بود؛ هیأت باستان شناسی ایران – لهستان برای نخستین بار طی دو فصل به مطالعه و کاوش در چارطاقی خانه دیو پرداخت. در این راستا مقالة پیش رو با هدف تکمیل مطالعات باستان¬شناختی بناهای مذهبی عصر ساسانی بر مبنای داده‌های باستان¬شناختی ضمن معرفی عناصر و فضاهای معماری مکشوفه چهارتاقی خانه دیو، نکاتی را نیز بر مبنای متون پهلوی در خصوص اهمیت و جایگاه آتشکده آذربرزین مهر ارائه می‌نماید.

چهارقاپی، آتشکدهای در کوست خوربران

رضا مهرآفرین / ابراهیم احمدی هدایتی

چهارتاقی قصرشیرین معروف به چهارقاپی با اضلاع 25 متر یکی از بزرگترین آتشکدههای ایران در دوره ساسانی به شمار میرود که با استناد به منابع تاریخی و شواهد باستانشناختی احتمالاً در اواخر این سلسله ساخته شده است. بنای مذکور که در مجاورت کاخ خسرو قرار داشت، معبدی برای ساکنان کاخ بهشمار میرفت تا تشریفات دینی خود را در آن بهجای آورند. مجاورت این بنا با کاخ نشانگر وابستگی دین و دولت در حکومت ساسانی به یکدیگر است. چهارقاپی با وجود اینکه توسط رومیان تخریب و بعدها با تغییر حکومت و مذهب در ایران به حال خود رها شد، با گذشت زمان طولانی از ساخت آن، دارای پی و گوشوارهای بسیار مستحکم و جالب توجه است که عظمت آن را در زمان آبادانی آشکار میسازد. چهارقاپی با چهار درگاه ورودی در زمرة آتشکده هایی قرار دارد که علاوه بر دارا بودن دالان طواف، از تزیینات معماری داخلی فوقالعاده زیبایی نیز برخوردار بوده است. پیرامون این سازه مذهبی مجموعهای از اتاق و تأسیساتی قرار داشته که در سالهای اخیر بخشهایی از آنها در نتیجه کاوشهای باستانشناسی کشف و تا حدودی مرمت شده است. سبک معماری این بنا کاملاً ساسانی و با استفاده از مصالح بوم آورد از قبیل لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته شده و بر فراز آن گنبدی رفیع قرار داشته است. این مقاله کوشیده است تا با استفاده از منابع مورخین و جغرافیانگاران دوره اسلامی (رهیافت تاریخی) و نیز پژوهشهای باستانشناسی سیمای روشنی از چهارقاپی ارایه و عملکرد آن را به عنوان یکی از مراکز دینی ساسانیان در اواخر این سلسله در کوست خوربران آشکار سازد.

خرابات مغان؛ میکده و آتشکده ی زردشتی

وحید مبارک / کامران ارژنگی

بی شک شعر حافظ چونان منشوری است که از هر زاویه‌ای به شعر او نگاه شود، جلوه‌ای از شعر او نمایان می‌شود. این تجلّی‌های گوناگون در تمام ابعاد شعر حافظ قابل مشاهده است. در این مقاله با بررسی پیشینه‌ی معانی پیشنهادی شارحان و حافظ پژوهان، کوشش شده است که به این پرسش، پاسخ داده شود که آیا خرابات مغان در شعر حافظ طبق گفته‌ی دیگران، به معنی مطلق میکده است و یا معنی دیگر آن، یعنی آتشکده‌ی زردشتی، ارجح‌تر است؟ با توجه به شروحی که از اشعار حافظ شده و بررسی کلمه‌ی خرابات مغان در شعر خود خواجه، به این نتیجه می‌رسیم که خرابات مغان در شعر حافظ شاید گاهی به معنای کنایی میخانه و یا جای فسق و فجور باشد، اما در اصل با توجه به شواهد و مدارکی که در متن می‌آوریم، یکی ازمعانی آن، آتشکده‌ی زردشتی است که در شکل بنای آن، زردشتیان از ساخت خورابه‌های مهری متأثر بوده‌اند به نحوی که تابش نور آفتاب بر آتش را روا نمی-داشته‌اند و حافظ آگاهانه بدین مسأله توجه داشته و آن را در مطلع شعر خود گنجانده است.

کارکرد سياسي، اجتماعي و اقتصادي آتشکده ها در عصر ساساني

علی اصغر میرزایی

تلاش حاکمان ساساني براي استقرار حکومت، ايجاد تحولي عمده در نظام حکوکتي پيشين و پايه ريزي نظمي نوين بود. بانيان اين حکومت، ميراث حکومت اشکاني و حکومت هاي پيش از آن را پيش رو داشتند. آنان از يک سو با معناي شاهنشاهي که مرده ريگي از اشکانيان و حکومت هاي پيش از آن بود و از سوي ديگر با انديشه هاي ديني زرتشتي که ميراث دودمان هاي بر جاي مانده در پارس پس از هخامنشيان بود آشنايي داشتند. کار اصلي فرمانروايان جديد، تلفيق اين دو مقوله بود و دين زرتشت اين امکان را به آنان مي داد، زيرا شاهي و دين را ملازم يکديگر مي دانست و پادشاهي را مطلوب مي شمرد که نگهبان دين باشد. دين زرتشت در مقابل اين نگهباني، امکانات ضروري براي استقرار و تداوم پادشاهي را فراهم مي نمود. يکي از اين امکانات، آتشکده ها و به تبع آن کارگزاران آنها بود. شاهان ساساني به شيوه هاي گوناگون از اين امکان در جهت منافع سياسي خود استفاده مي کردند حکاکي نقش آتشدان بر سکه ها، بناي آتشکده هاي بسيار و برپايي آتش بهرام در آنها و نيز ويران کردن بتکده ها، کليساها و ديوخانه ها و تبديلشان به آتشکده از جمله اين اقدامات است. از همين رو بخشي از زندگي شاهان، روحانيون، اشراف و مردم روزگار ساساني معطوف به آتش و آتشکده بود و مساله اصلي اين گفتار، بررسي کارکرد سياسي، اجتماعي و اقتصادي آتشکده ها در دوران ساساني است.

مکان یابی آتشکده های چهارگانۀ مِهر نِرسی: بررسی آتشکده های مسیر بیشابور ـ اردشیرخُره

جواد نیستانی / عباس نامجو / مهدی موسوی کوهپر

به نوشته طبری و بنابر تحقیقات تاریخی، مهرنرسی وزیر اعظم بهرام پنجم(439 ـ 421م.) در ولایت اردشیرخره، بناهای زیادی ساخت. او ضمن ساخت بناهای عام المنفعه، چهار آتشکده در چهارروستا از منطقه دشت بارین از ولایت اردشیرخُره بنا نهاد. مقال? حاضر مکان یابی دقیق آتشکده های یادشده براساس آگاهی های موجود در منابع تاریخی، مطالعه مسیرهای ارتباطی بین شهر بیشاپور و اردشیرخُره بنابر تحقیقات میدانی و باستان شناسی و بررسی ویژگیهای معماری آتشکده های موجود بر سر راه دو مسیر اصلی و عمد? این دو شهر است. بدین منظور عمد? تحقیقات باستان شناسی دراین باره بررسی شده و مورد نقد قرارگرفته و پیشنهادی برای تعیین موقعیت آتشکده های یادشده، ارائه گردیده است.

آتشکده بالاده

عکس های قدیمی از عباس گروسی

مطالب مرتبط

آتشکده

آتشکده آتشکوه

آتشکده آمل