امامزاده بسطام

مکان

فاصله

ویکی‌پدیا

بسطام

اطلس تاریخی ایران

تاریخ قومس / عبدالرفیع حقیقت

مقدمه / ذبیح الله صفا

تاریخ قومس
ناحیۀ قدیم کومش (قومس در متون جغرافیایی اسلامی) یکی از این نواحی مشهور ایران است که از روزگاران قدیم همواره اهمیت داشته و نام آن به کرات در کتب تاریخی و جغرافیایی آمده است. اهمیت این ناحیه مخصوصاً در آن است که معبر طبیعی رابطه میان نواحی شرقی و شمال شرقی ایران با نواحی مرکزی و غربی بوده و به همین جهت کمتر حادثه‌ای میان شرق و غرب ایران رغ داده که اسمی از کومش در آن را نیافته باشد. شهرهای مهم کومش و بعضی از قلاع آن از جملۀ نقاط مهم تاریخی ایران بوده و حوادثی شگرف در آنها سپری شده‌اند. مانند قلعۀ رأس الکلب که ترجمۀ غلط عربی است از کلمۀ «سگ سر» یا «سگسار» یعنی محل قوم سکا (البته دستۀ کوچکی از مهاجران این قوم به محل مذکور) و همان است که امروز آن را سنگسر می‌گویند و قلعۀ بزرگی از اسمعیلیه که در شمال شهمیرزاد واقع و به شیر قلعه موسوم است، و از سلسلۀ قلاع سارو (سارویه) و پاچنار سمنان که مانند کهندژهای قدیم به نظر می‌آید و امثال این‌ها.
قسمتی از نواحی شمال شرقی سمنان و شمال دامغان امروزی که در پای سلسله جبال قارن قرار گرفته‌اند از جملۀ نواحی معروفی هستند که از دورۀ اشکانی تا چند قرن اول از عهد اسلامی محل حکومت سلسلۀ امرای آل قارن و خود به تنهایی محل وقایع مهم بوده‌اند. از شهرهای دامغان (هکاتوم پیلس) و بسطام (بسطام مأخوذ از ریشۀ و یستهم) و ناحیه معروف خوار و حوادثی که برآنها گذشته است می‌توان اطلاعات کثیر به دست آورد.
از همه این‌ها مهمتر وجود عدۀ زیادی از آثار باستانی در این ناحیۀ وسیع و همچنین وجود رجال و بزرگانی است که در ادوار ماضیه در دامن قومس تربیت یافتند از قبیل:
بایزید بسطامی، بوالحسن خرقانی، منوچهری دامغانی، علاءالدولۀ سمنانی، فروغی بسطامی، یغما و نظیر آنان از علما و متصوفه و وزرا و امرا.
دربارۀ این ناحیۀ عظیم و مهم تاریخی ایران حتما می‌بایست کتابی تدوین شود که همۀ مسائل مربوط به آن را از قدیم الایام تا کنون روشن سازد و این کار شگرف مستلزم کوشش و مجاهدت فراوانی بود که جز به صبر و حوصله و مداومت در تحقیق به پایان نمی‌رسید. جای کمال خوشوقتی است که دوست عزیز و فاضل ما آقای عبدالرفیع حقیقت کمر همت بر میان بست و این مهم را با نیروی جوان و اندیشۀ پیر خود انجام داد و نتیجۀ این کوشش چند ساله را اکنون به نام تاریخ قومس به مورد استفادۀ پژوهندۀ تاریخ این سامان درآورد.
در این کتاب کلیه مسائل جغرافیایی و تاریخی و باستانشناسی و تحقیقات مربوط به رجال و معاریف قومس مورد تحقیق و استقصاء قرار گرفته و ذکر شده است. از خداوند متعال توفیق آقای حقیقت را در خدمات شگرف‌تر و مهمتری مسألت دارم

گزیده‌ی کتاب:

تاریخ قومس / عبدالرفیع حقیقت

بقعه امامزاده محمد

در قصبه بسطام جنب قبر بایزید بسطامی بقعه بسیار معروفی است که به نام بقعه امامزاده محمد نامیده می‌شود.
طبق نوشته بعضی از کتاب‌ها مدفون این مقبره فرزند امام جعفر صادق(ع) یا نوه او است.
بقعه امامزاده محمد شبیه گنبد دیگری است که در فاصله 15 متری سمت شمال آن ساخته شده و تقریباً قرینه یکدیگر می‌باشند، گنبد سمت شمال آن به نام گنبد غازان خان معروف می‌باشد و بنای آن را به غازان خان مغول (703 – 670 هجری) نسبت می‌دهند همان طوری که در صفحات گذشته نیز بیان گردید غازان خان دو گنبد مذکور را یکی بر سر قبر امامزاده محمد و دیگری برای آرامگاه بایزید بنا کرده و در نظر داشته است که جسد بایزید را به داخل گنبد دوم انتقال دهد و چون بایزید را در خواب ناراضی از این عمل می‌بیند از تصمیم خود منصرف می‌شود.
گنبد غازان خان در حال حاضر محل کتابخانه عمومی بسطام می‌باشد.
در بین دو گنبد فوق‌الذکر ایوانی است که به نام ایوان غازان خان نامیده می‌شود در داخل ایوان مذکور چیزی نیست و سطح آن نیز کوچک و بن‌بست است، بر روی ایوان گچ‌بری‌هایی نیز مشاهده می‌شود و ساختمان آن تقریباً متناسب و با اسلوب صحیح معماری ساخته شده است.

منار بسطام

در سمت مشرق مسجد بایزید و متصل به مسجد مذکور مناری است که طبق نوشته صاحب گنج دانش و مؤلف مرآة البلدان بیست و پنج ذرع است و درصورتی که فعلا بیش از چهارده متر نیست ولی احتمالاً بلندی منار را از روی سطح زمین و حیاط مقبره امامزاده محمد حساب نموده‌اند که در کتاب‌های قدیم بیست و پنج ذرع ثبت شده است. تاریخ بنای منار بسطام طبق نوشته زیر:
( …… بن عیسی قدس الله روحه فی سنه اربع عشر و خمسائه (514 هجری) مربوط به دوره سلجوقیان است. بر روی منار دو حاشیه خطی وجود دارد که یکی آیة‌الکرسی است و توشته حاشیه دیگر به طور وضوح خوانده نمی‌شود.
در حال حاضر راه ورودی منار مذکور طبق دستور اداره کل باستان شناسی مسدود است ولی در سال 1333 شمسی که نگارنده (رفیع) برای مدت کوتاهی در شاهرود اقامت داشتم شخصاً در این مورد تحقیق به عمل آوردم، ضمن آزمایش لازم مشاهده شد که قسمت فوقانی منار حرکت و جنبش محسوسی دارد، احتمال می‌رود که جنبش قسمت بالای منار مذکور به سبب حالت ارتجاعی چوب‌هایی است که در منتهی الیه آن در جرز ساختمان کار گذاشته شده و بر روی چوب‌ها تا ارتفاع دو متر ساختمان منار ادامه یافته است زیرا قسمتی که حرکت می‌کند تقریباً تا حدود محل نصب چوب‌های مورد بحث می‌باشد.

گزیده‌ی کتاب:

مرآت البلدان / صینع الدوله

در سمت غربی گنبد، مسجد و معبد سلطان بایزید است که گچ‌بری ایوان و منبت کاری درب مسجد آن کمال امتیاز را دارد و بنابر معروف بانی این بنا سلطان محمود غازان است و جسد خود او نیز در سردابی که در جنب گنبد است گذاشته شده و در حق این جسد چیزها گویند.
جمعی بر آنند که هنوز اثر جراحت بر سینه‌اش باقی است و دیگران چون اعتضادالدوله و معیرالممالک که خود رفته و مشاهده کرده‌اند منکر این معنی هستند، آنچه محقق است، این جسد به حسب جثه از مردمان حال به مراتب طویل‌تر و عظیم‌الجثه‌تر است.

از عجایب این که در پهلوی گنبد مناره‌ای است که بیست و پنج ذرع طول آن است و مانند منار جنبان معروف اصفهان متحرک است، یعنی چون بر زبر آن روند و به قوت حرکت دهند جنبش و حرکت مناره محسوس و مرعی شود، و سبب این حرکت معلوم نیست العلم و عندالله تعالی.

گزیده‌ی کتاب:

معماری و تزئینات اسلامی / درک هیل / اولک گرابر / مهرداد وحدتی دانشمند

همه بناهای بسطام گرد مقبره یکی از مقدسان محلی به نام بایزید بسطامی واقع شده که حدود سال 878 در گذشته و مدفن وی امروزه به صورت یک مرکز زیارتی درآمده است. به مرور تعدادی بناهای دیگر که نقشه آنها برحسب وقایع روز تهیه شده بود به این بنا اضافه گشت. از آنجا که هنوز تحقیقات کاملی در مورد این بناها صورت نگرفته تعیین تاریخ و توضیح صحیح آنها امکان‌پذیر نیست. طبق یک کتیبه، قدیمیترین قسمت‌های بنا حدود سال 1120 ساخته شده و دست کم شامل مناره و احتمالاً چند دیوار قدیمی می‌شود. مابقی ساختمان‌ها احتمالاً کار سلاطین ایلخانی بوده و تاریخ بنای آنها بین 1299 – 1313 بوده است.

گزیده‌ی کتاب:

معماری ایران دوره اسلامی / محمد یوسف کیانی

مناره ها / محمد علی مخلصی

در همین عصر بر ایالت قومس (استان سمنان کنونی) شخصی بنام امیراجل بختیار معروف به ابوحرب بختیار ممدوح منوچهری دامغانی حکمرانی می‌کرد . وی بانی بناهای متعددی در این ایالت بود که از اهم آن می‌توان به منار مسجد جامع سمنان- منار تاریخانه دامغان اشاره کرد.
با توجه به شباهت قسمتی از تزئینات منار مسجد جامع دامغان به منار تاریخانه ، انتساب زمان احداث این منار را به این دوره متقن می سازد.
دوره سلجوقیان را میتوان دوران درخشان معماری ایران بخصوص در احداث مناره بحساب آورد نه تنها دامغان، اصفهان، سمنان از این دوره آثار و یادگاری گرانبها را در آغوش دارند، بلکه نمونه‌های منارهای منفرد این دوره را می‌توان در سبزوار، کرات تایباد ، قم ، ساوه ، کاشان ، کرمان ، نائین ، گلپایگان ، بسطام و دشتهای وسیع سیستان و بلوچستان و بسیاری از شهرها و قصبه ها و دهکده های بزرگ مشاهده نمود که به مرور در طرز بنای آنها تطوراتی راه یافته و به مرور تزئینات آنها افزوده شده است. به‌طوری‌که اهل فن از دیدن هر مناره و کیفیت تزئین آنها بر قدمت هریک می‌توانند پی ببرند.
برای آشنا شدن با منارهای این دوره به چند نمونه از منارهای ایران که یکی پس از دیگری ساخته شده‌اند و بعضی از آنها هم دارای تاریخ هستند اشاره می شود:
پس از منارهای قم و سنگ بست ، سمنان و دامغان می توان از مناره کاشان نام برد که در کنار دارالحکومه با دیوارهای ساده بدون هیچگونه نقوش و تزئینات ساخته شده است.
این مناره در سال ۴۴۰ هجری به ارتفاع ۴۷ متر بنیان گردید ، ولی در قرن اخیر قسمت بالای آن از محور اصلی اندکی انحراف یافت و کمرگاه آن خميده گشت . در نتیجه مجبور شدند که قسمت فرازین آب را خراب کنند چنانکه ارتفاعش اینک از 20 متر تجاوز نمی کند.
در جانب شمال غربی صحن مسجد جامع تفرش مناره ای است به قطر ۲ متر و ارتفاع ۲۰ متر که دارای کتیبه‌ای به خط کوفی که اکثر کلمات آن فرو ریخته می‌باشد . از سبک بنا تقدم بنيان آن بر مناره ساره مورخ به سال 4۵۲ و تاخر بنای آن از مناره منفرد قم مستفاد می‌گردد .
منار مسجد سرخ ساوه از آثار عهد سلجوقیان و مورخ به سال 4۵۳ هجری قدیمی ترین مناره تاریخ‌دار کشور به حساب می آید.
بعد ازآن از منار پامنار زواره مورخ به سال ۴۶۱ ، مسجد جامع کاشان به مورخ سال ۴۶۶ ،مناربرسیان مورخ به سال 491 که در عصرر سطلنت برکیارق و وزارت مجد الملك براوستانی ساخته شد می‌توان نام برد ، مناره چهل‌دختران اصفهان مورخ ۵۰۱ – مناره کار (۵۰۵ ه) – منار بسطام ۵۱۲ ه، مناره گز (۵۲۰ –۵۲۵) منار مسجد سین ، مناره مسجد علی و منار مسجد ساریان و منار دهکده زیار و منار رهروان (حدود ۵۷۵) بترتیب در لیست منارهای سلجوقی قرار دارند .

منارهای منفرد: این دسته از منارها دارای بدنه‌ای بلند و کشیده می‌باشند که از نظر تنوع و فرم به سه دسته تقسیم می‌شوند.
1 – منارهای استوانه‌ای: که به‌جز معدودی، اغلب دارای بدنه‌ای ساده و یا دارای تزئینات اندک‌اند مانند خرم آباد، گلپایگان، منار مسجد جامع تفرش، منار شیخ دانیال خنج لارستان.
٢- منارهای مخروطی: این نوع منارها غالباً کشیده و به صورت مخروط ملایم و موزون می‌باشد. به عبارت دیگر سطح قاعده منار در پائین از مقطع فوقانی آن بزرگتر است. (1) و این امر باعث ایستائی بیشتر منار می گردد . بعنوان مثال می‌توان از منارهای دامغان، سمنان، بسطام، منارهای ساربان، منار علی در اصفهان و دهها نمونه دیگر نام برد. (۲) قرن پنجم و ششم را می‌توان دوران شکوفائی معماری مناره‌ها دانست. در این دوره مناره سازی به حدی به درجه تکامل رسیدند که بجاست آنان را شاهکارهائی از هنر و معماری و جلوه‌ای از ذوق و سلیقه معماران آن زمان به حساب آورد. زیباترین نمونه‌های تکامل معماری منار را در بعضی از منارها مطبق سلجوقی می‌توان دید. این مناره‌ها دو یا سه طبقه‌اند. به عبارت دیگر این منارها دارای سه طرح شکل سازی است که هر کدام از دیگری باریک‌تر و کوتاه‌تر بر روی هم قرار گرفته‌اند یا دارای دو یا سه موذنه و تاج می‌باشند.
از نکات قابل توجه در بعضی از منارهائی که در قسمت پائین دارای پلان چند ضلعی می‌باشند وجود طاق‌نما و نغول در اصطلاح چندگانه است که با ایجاد سایه روشن والقاء زیبائی بنا را از حالت خشک و یکنواختی خارج می‌سازد مانند منار مسجد جامع تبریز و منار گلپایگان.
3- منارهای منشوری: از این نوع منار که معدودی از آن در ایران به چشم می‌خورد و عبارتست از طرحی چند ضلعی که هر چه رو به بالا می‌رود از قطر قاعده آن کاسته می‌شود. منار بلند و زیبای مسجد جامع نائین و منار کوتاه مسجد امام حسن عسگری آمل از این جمله‌اند.

مقاله‌های وابسته:

ساختار اقتصادی و اجتماعی شهر شاهرود در نیمه اول عصر قاجار

هوشنگ خسروبیگی / زهرا قنبری مله

بی شک توجه به تاریخ اجتماعی و تاریخ محلی نقش موثری در شناسایی فضای کالبدی هر شهر دارد. با این وجود گرچه مورخان به دلایل متعدد کمتر به پژوهش در این حوزه پرداخته اند اما با تغییر در نگرش، می توان به اوضاع اجتماعی، اقتصادی، معیشتی و فرهنگ حاکم بر طبقات اجتماعی پی برد. هدف این پژوهش بررسی دلایل رونق اقتصادی شاهرود و تاثیر آن بر اوضاع اجتماعی این شهر در زمان روی کارآمدن حکومت قاجار تا سال 1310ق براساس مطالعات تاریخ اجتماعی و تاریخ محلی است. شاهرود به دلیل موقعیت مهم تجاری و نیز قرار داشتن در مسیر زیارتی از رونق اقتصادی و تجاری ویژه ای برخوردار بود که در نتیجه آن فضای کالبدی شهر نیز تغییر یافت. از همین رو این پژوهش بر آن است تا به شناسایی و بررسی علل و عوامل موثر در روند توسعه اقتصادی و اجتماعی شاهرود در دوران قاجار تا سال 1310ق بپردازد.

امامزاده بسطام

مطالب مرتبط

آتشکده آمل

آتشکده کوسان

آرامگاه بایزید بسطامی