ایرانیــــــــــــادبود

برترگزیده‌ تاریخ معماری ایرانزمین

ایلخانان

ویکی پدیا
اطلس تاریخی ایران
تارنماهای وابسته:
کتاب‌های وابسته:
اخبار وابسته:

خشونت سیاسی
ناصر فکوهی

دسترسی
Block Title

مغول ها

بیشتر

یورش مغول‌ها به ایران به دنبال کشتار نمایندگان چنگیز خان به دست خوارزمشاهیان بود. چنگیز که در ۱۲۱۵ میلادی پکن را فتح کرده و خود را خان چین نامیده بود نمی‌توانست شاهد بسته شدن و عدم امنیت راه‌های تجاری غرب امپراطوری خود که زیر سلطه خوارزمشاهیان قرار داشت باشد و پس از برخورد نابخردانه آن‌ها با نمایندگانش، این امر را بهانه قرار داد و یورش ویرانگر خود را به ایران در سال ۱۲۲۰ میلادی آغاز نمود(۳۵). شهرهای بزرگ خراسان و ماوراءالنهر نه یک بار که هریک بارها اشغال و هر بار مورد غارت و کشتار قرار گرفتند. شدت خشونت به کار گرفته شده به حدی بود که اغلب مردم یورش مغولان را نوعی «جزای الهی» پنداشته و در خود توان مقابله با آن را نمی‌یافتند و به صورت شگفت آوری تسلیم شده و خود را به دست مرگ می‌سپردند. در نتیجه مغول‌ها به سادگی توانستند ایران را فتح و غارت و کشتار کنند و خشونتی را که با ترکان در کشور آغاز شده بود به اوج خود رسانند. حمله دوم مغول‌ها در سال ۱۲۵۶ میلادی با یورش هولاکوخان به ایران آغاز شد و او این بار تا فتح بغداد در ۱۲۵۸ میلادی و سقوط خلافت عباسی پیش رفت. در این میان نواحی شرقی ایران به کلی تخریب و میلیون‌ها نفر به قتل رسیدند. هر چند بعضی از نقاط کشور نظیر فارس و آسیای صغیر از تخریب مصون ماندند اما در عوض بسیاری از شهرها به ویژه نیشابور و مرو چندین بار غارت شده و اهالی آن‌ها با بی‌رحمانه‌ترین شکنجه‌ها به قتل رسیدند. اثرات حمله مغول در ایران، ویرانی کشور، فقر گسترده، فروپاشی بافت‌های اجتماعی، فروپاشی کامل نهادها و انحطاط فکری و سقوط عمومی سطح فکری کشور به دلیل از میان رفتن نخبگان و اندیشمندان بود.
در قرن بعد، یورش دیگری این بار از سوی تیمور پسر امیرترغای از قبایل مغول ماوراء النهر آغاز شد که حملات خود را در سال‌های اخر قرن ۱۴ میلادی (سال ۱۳۸۰ میلادی) به ایران آغاز کرد و بار دیگر ایران ناچار به تحمل کشتارهای گسترده‌ای در آذربایجان، خراسان، سیستان، فارس و مازندران شد، هر چند خشونت تیموریان به دلیل مسلمان بودنشان از مغول‌های چنگیز و هولاكو كمتر بود. تیمور شخصیتی عجیب و دوگانه داشت زیرا در عین خشونت کورکورانه، تمام غنائم و ثروت‌ها را به شهر سمرقند منتقل کرده، آن‌جا را به مرکزی بزرگ برای فرهنگ و تمدن تبدیل کرده بود(۳۶).

کمتر
Block Title

جغتاییان و ایلخانان

بیشتر

جانشینان مغول‌ها که به صورت سلسله‌هایی چون جغتاییان (۱۲۲۷ تا ۱۳۷۰ میلادی) و ایلخانیان (۱۲۵۶ تا ۱۳۵۳ میلادی) در ایران حکومت کردند و بقایای تیموریان (۱۳۷۰ تا ۱۵۰۶میلادی) هیچ‌یک نتوانستند دولت‌هایی در خور این نام به وجود بیاورند. و در واقع تاریخ ایران در این دوران تاریخ جنگ‌های قبیله‌ای میان این قدرت‌های محلی است که با غارت پایه‌های اجتماعی و نواحی پیرامونی ایران تکمیل می‌گردید. البته باید به این نکته توجه داشت که اسکان یافتن این قومیت‌ها و روی آوردن آن‌ها به اسلام سبب می‌شد که رفته رفته روحیه جنگجویانه سابق خود را از دست داده و خلق و خوی ایرانی بگیرند و آماده شوند تا در چارچوب تمدن ایرانی زمینه‌های نوزایی جدیدی را فراهم سازند. پایه‌های این نوزایی از خلال چندین طایفه ترکمان در شمال غربی ایران در اواخر قرن ۱۴ شروع به شکل گرفتن کرد تا به یک سلسله جدید ایرانی حیات دهد.

کمتر
گزیده‌ی کتاب:
ما چگونه ما شدیم / صادق زیباکلام
حمله مغول (نقل قول از تاریخ های قدیمی)
«…… شهرها با خاک یکسان شدند و ساکنان آنها به ویژه مردم خراسان در برخی از نقاط تقریباً به کلی نابود گردیدند. طبقه تحصیل کرده ایران از میان رفتند. هزاران تن از دانشمندان، آموزگاران و صاحب منصبان ضمن کشتارهای همگانی به هلاکت رسیدند. سواران مغول که از کشت و زرع‌ بدشان می‌آمد و زمین را تنها برای چرای چارپایان و دام‌های خود می‌خواستند اغلب کشاورزان را می‌چاپیدند و از کشتزارها می‌راندند. شاید غیرممکن به نظر می‌آمد که ایران هرگز بتواند بار دیگر از زیر بار این ضربات خردکننده کمر راست کند…..»
«…. هرکس را که باقی‌مانده بود به فرمان او کشتند و حکم شد آن شهر را چنان ویران کنند که در آنجا بتوان زراعت کرد و حتی سگ و گربه آن شهر را هم زنده نگذارند. مغولان نیز چنین کردند حتی گفته‌اند که سپاهیان تولی هفت شبانه روز در نیشابور ویران آب بستند و در سراسر آن جو کاشتند.»
«ساکنان شهرها را که قبلاً خلع سلاح کرده و به صحرا رانده بودند و مرعوب و روحیه باخته بودند، میان سپاهیان تقسیم می‌کردند. هر سپاهی افرادی را که سهم وی شده بود به زانو می‌نشاند و سپاهیان سپس با شمشیر و یا با قداره سرهای ایشان را از تن جدا می‌کردند. بعد منشیان اسرا را وا می‌داشتند تا تعداد سرهای بریده را شماره کنند. به گفته جوینی پس از کشتار عمومی مرو در سال 1324 (618 هجری قمری) شمارش کشتگان (توسط منشیان امیر) 12 روز (تمام) به طول انجامید.»
سمرقند شهر دیگری بود که به زیر ستوران مغول‌ها گرفتار آمد. پس از سقوط شهر به دست مغولان، سه چهارم نقوس آن از بین رفتند. هرات نیز که قبلاً به قتل عام مردمش اشاره رفت بر اثر هجوم مغولان نابود گردید. به دستور چنگیز، مغولان یک هفته تمام مردم هرات را کشتار می‌کردند تا آنکه شهر با خاک یکسان گردید. میزان قتل عام مردم در هرات آنچنان هولناک بود که جوینی بعدها نوشت «حتی اگر نسل تازه‌ای به وجود آید و تا دامنه قیامت افزایش یابد باز هم جمعیت آن شهر به یک دهم جمعیتی که سابق داشت نخواهد رسید.»
«…. برتری فکری و علمی «جهان قدیم» (شرق) رفته رفته به اروپای غربی منتقل گردید، ولی این انتقال فرهنگی را، گذشته از تنزل نسبی (جهان) اسلام، مقتضیات دیگری نیز پیش آورد. در وهله نخست، غرب لاتین از بلای کشورگشایی مغول در امان ماند و این شانس بسیار خوبی بود که شاید هرگز ارزش واقعی آن شناخته نشد. موج هجوم مغول تا مرزهای آلمان و ایتالیا رسید و بعد پس زد. اگر فلورانس و رم نیز به سرنوشت کی‌یف (روسیه) و بغداد دچار می‌شدند، مشکل می‌توان تصور کرد که زمانی هرگز می‌توانست اتفاق افتاده باشد.»
گزیده‌ی کتاب:
ایرانیان / همایون کاتوزیان / حسین شهیدی
مغول ها
مغولان دو بار به ایران هجوم آوردند. نخستین حمله، به رهبری چنگیزخان ملقب به تموچین، در سال 615 ه‍ . ق آغاز شد و با مرگ او در سال 624 ه‍ . ق رو به پایان گذاشت. حمله‌ی دوم، به رهبری نوه‌ی چنگیز، هلاکو (653 – 663 ه‍ . ق)، به تأسیس امپراتوری مغول ایلخانی در ایران انجامید. مغولان در فاصله‌ی این دو حمله و پس از آن نیز به سرزمین‌های ایرانی حمله کردند. اما دو تهاجم اصلی مغولان، به ویژه اولین تهاجم، بزرگ‌ترین فاجعه‌ در سراسر تاریخ ایران به شمار می‌روند و هدفی جز کشتن، نابود کردن و غارت نداشتند. فتح اعراب تأثیری عمیق و پایدار بر ایران گذاشت که عمدتاً نتیجه تأسیس حکومت اسلامی و مسلمان شدن ایرانیان بود، اما میزان نابودی ناشی از تسخیر ایران به دست اعراب بیش از آن نبود که از هر جنگ بزرگی در آن زمان انتظار می‌رفت؛ به طور مشخص، اعراب بر مردم غیرنظامی شمشیر نکشیدند و هیچ شهری کاملاً نابود نشد. تهاجم ترکان سلجوقی از این هم کم ماجراتر بود و بر مردم غیرنظامی تأثیر کمی گذاشت؛ سلجوقیان و ایرانیان فرهنگ دینی یکسانی داشتند.
علاوه بر آن که مغولان جان انسان؛ به ویژه دشمنان خود، را چندان با ارزش نمی‌دانشتند، شاید چنگیز در حمله به ایران تنها سَرِ کشورگشایی نداشت، بلکه به دنبال انتقام و مجازات هم بود. بعضی منابعِ تقریباً معاصرِ حمله‌ی چنگیز، از تخریبِ کامل شهرهایی که در برخی از آن‌ها بیش از یک میلیون نفر زندگی می‌کردند و کشتار ساکنان شهرها سخن می‌گویند. برخی از این شهرها در خراسان و برخی فراتر از خراسان قرار داشتند. تاریخ‌پژوهان معاصر به دلایل متعدد در صحت این گزارش‌ها اظهار تردید کرده‌اند. مثلاً، چنین استدلال که جمعیتی چنین بزرگ نمی‌توانسته در آن زمان در آن شهرها زندگی کند، و این که ممکن است تاریخ‌نگاران آن زمان وقایع را جانب‌دارانه روایت کرده باشند.
چنگیزخان
چنگیز از تبار اشراف مغول بود و قبایل مغول را زیر فرماندهی خود متحد کرده و شورای مغولان او را به عنوان خان بزرگ «انتخاب» کرده بود. چنگیز هنگام جنگ در چین، که تسخیر آن را مهم‌ترین هدف می‌دانست، خود را در همسایگی امپراتوری خوارزم‌شاهی یافت؛ پیام دوستانه‌ای به سلطان محمد فرستاد و به او پیشنهاد صلح و تجارت داد؛ اگر چه متکبرانه گفت سلطان محمد را مانند یکی از پسران خود می‌داند، و ممکن است چنین کلامی پادشاه ناتوان و خودستا را خوش نیامده باشد. سپس گروهی بازرگان از اتباع مسلمان خود را به شهر ایرانی اترار، یا فاراب، نزدیک مرز دو کشور، فرستاد حاکم شهر که ظاهراً بازرگانان را جاسوس دانست دستور داد آنان را بکشند و اموالشان را ضبط کنند.
اما یکی از بازرگانان جان سالم به در برد. چنگیز هنگامی که از ماجرا با خبر شد به خشم آمد؛ سه نماینده به ایران فرستاد؛ و از سلطان محمد خواست که حاکم اترار را به او تسلیم کند. سلطان محمد یکی از نمایندگان را کشت و دو نفر دیگر را دست خالی بازگرداند. چنگیز که هنوز در چین مشغول جنگ بود با شنیدن این خبر هرچه نیرو داشت بسیج کرد و به ماوراءالنهر شتافت. سلطان محمد، ظاهراً به این دلیل که تصور می‌کرد مغولان از رود جیحون نخواهد گذشت، بیکار نشست. اما هنگامی که مغولان به خراسان وارد شدند و تاراج آغاز کردند، سلطان محمد پس از یک پیروزی کوتاه و سطحی نخست به مناطق مرکزی شمال ایران عقب‌نشینی کرد و به قزوین رسید؛ سپس از راه مازندران بازگشت و در جزیره‌ی آبسگون، نزدیک ساحل شرقی دریای خزر، درگذشت.
پسر سلطان محمد، جلال‌الدین منکبرنی، از او شجاع‌تر و تواناتر بود، اما رفتاری خالی از ظرافت داشت و زندگی را تا حدی بی‌هدف، به می‌گساری و تفریح می‌گذراند. جلال‌الدین چند بار در نقاط مختلف کشور با مغولان روبه‌رو شد و جان به در برد، اما نتوانست آنان را حتی یک بار قاطعانه شکست دهد. در آخرین نبرد، کنار رود سند، شجاعانه جنگید و هنگامی که امیدی به پیروزی نبود همراه برخی از فرماندهان خود به رود سند زد و سوار بر اسب از آن گذشت. بنا بر اسطوره‌ها، چنگیز با دیدن این حرکت شجاعانه به پسران خود گفت: «چنین پدری را چنان پسری باید، و چنین لشکری را چنین سرداری.»
جلال‌الدین پس از سه سال اقامت در هند نیروهای خود را به کرمان و فارس برد، که لشکر مغول به آن نرسیده بود؛ با دختر اتابک فارس ازدواج کرد و به آذربایجان و گرجستان رسید. در سر راه، این جا وآن جا به جنگ‌های کم‌اهمیت‌تری وارد شد، اگرچه یک بار دیگر در اصفهان با مغولان برخورد کرد و بر آنان تلفات سنگینی وارد آورد، اما نتوانست در جنگ پیروز شود. سرانجام، در سال 628 ه‍ . ق/1231 م هنگامی که مغولان بر او شبیخون زدند به کردستان گریخت و به دست کردان کشته شد. اما جلال‌الدین هم‌چنان قهرمان باقی‌ماند و ایرانیان چندین دهه منتظر بودند که او بازگردد و آنان را از دست مغولان نجات دهد.
هلاکو و امپراتوری مغول
در این میان، چنگیز در سال 624 ه‍ . ق مرده بود. در سال 649 ه‍ .ق نوه چنگیز، مَنگوقاآن، به مقام خان بزرگ رسید و مغولان برای دو حمله‌ی بزرگ دیگر نقشه کشیدند: نخست حمله به چین به رهبری قوبلای قاآن، که بعداً به مقام خان بزرگ رسید؛ و دیگری حمله به ایران، به رهبری هلاکو، که بعدها ایلخان لقب گرفت. قوبلای قاآن و هلاکو هر دو برادران منگو و از نوادگان چنگیز بودند. هلاکو نیروهایش را به ایران برد تا دو قدرت اسلامی، اسماعیلیان در ایران و عباسیان در عراق، را سرنگون کند، اگرچه انگیزه‌ی او نظامی بود، نه دینی. قلعه‌های اسماعیلیان در 653 ه‍ . ق سقوط کردند و رهبر فرقه، رکن‌الدین خورشاه، اگرچه تسلیم شده و قول همکاری داده بود، کشته شد.
خواجه نصیرالدین طوسی، دانشمند بزرگ ایرانی که در آن زمان در قلعه‌ی الموت زندگی می‌کرد، همراه هلاکو به بغداد رفت. مغولان در سال 655 ه‍ . ق بغداد را غارت کردند و خلیفه را چنان کوبیدند که کشته شد. هلاکو سپس به سوریه حمله کرد اما نیروهای ممالیک مصر که بر سوریه حکومت می‌کردند شکست خورد. این نخستین ناکامی مغولان از زمان آغاز حمله‌هایشان بود. اما هلاکو که اکنون ایلخان لقب داشت بر قلمرو بسیار بزرگی حکومت می‌کرد که ایران، عراق و بخش‌هایی از آناتولی را در بر می‌گرفت و مراغه پایتخت آن بود، اگرچه بعدها فرزند هلاکو، آباقا، پایتخت را به تبریز منتقل کرد.
ایلخانیان بیش از نود سال، از 654 تا حدود 750 ه‍. . ق، بر ایران حکومت کردند. سعدی، شاعر قرن هفتم، و مولوی هر دو در دهه‌ی پنجاه عمر خود با هلاکو معاصر بودند، اگرچه این هم‌زمانی در اشعار مولوی مشخص نیست. مولوی در حقیقت در آناتولی، در امنیت حکومت سلجوقیان روم، زندگی می‌کرد. سعدی پس از نخستین هجوم مغولان زادگاه خود شیراز را ترک کرد
سی سال بعد، حدد 653 ه‍ . ق/1255 م، در بازگشت به شیراز در ستایش صلح موجود شعر سرود:
چو باز آمدم کشور آسوده دیدم          ز گرگان به در رفته آن تیز چنگی          به نام ایزد آباد و پر ناز و نعمت          پلنگان رها کرده خوی پلنگی
شاعر عارف، فخرالدین عراقی، نیز در قرن هفتم هجری قمری درخشید، در حالی که حافظ (درگذشت 792 ه‍ . ق) با آخرین ایلخانیان همزمان بود. دوران مغول شاهد شاعران و نویسندگان برجسته‌ی دیگری از جمله عبید زاکانی (700 – 771 ه‍ . ق)، خواجوی کرمانی (679 – 753 ه‍ . ق) و سلمان ساوجی (در گذشت 778 ه‍ . ق) نیز بود. ایلخانیان بعدی ساختمان‌های متعدد، و حتی یک شهر، بنا کردند.
بزرگ‌ترین نمونه موجود از معماری ایلخانیان آرامگاه اولجایتو در سلطانیه نزدیک زنجان است. علاوه بر این هنرهای خطاطی، نقاشی مینیاتور و صحافی رشد کردند، اگرچه تنها در قرن نهم هجری قمری به اوج خود رسیدند.
اداره‌ی قلمرو ایلخانیان، طبق معمول، در دست وزیران و دبیران ایرانی بود که، باز طبق معمول، همواره در خطر از دست دادن مال و جان خود بودند. از 9 وزیر ایلخانی تنها یکی به مرگ طبیعی درگذشت. دیگران از جمله برادران جوینی و رشیدالدین فضل‌الله، غالباً همراه خانواده، دوستان و خویشاوندان خود، کشته شدند و آن‌چه داشتند مصادره شد. برعکس، امورنظامی در دست مغولان بود.
مهم‌ترین وظیفه‌ی وزیر آن بود که با گرفتن مالیات به دارایی حکومت اضافه کند. نخستین ایلخانیان که هم با ایرانیان بیگانه بودند و هم چادرنشین، به شهرنشینان کم‌تر، و به روستاییان از آن هم کمتر، توجه داشتند. برخورد این حاکمان با مردم ایران به رفتار حکومتی اشغال‌گر بیشتر شباهت داشت تا به یک امپراتوری مقتدر – هدف حاکمان این بود که هرچه بیشتر اتباع خود را بدوشند. روستاییان ایرانی به مالیات سنگین عادت داشتند، اما سیاست مالیاتی ایلخانیان چنان استئمارگرانه بود که انگیزه‌ی چندانی برای کشاورزان باقی نمی‌گذاشت. از آن جا که سیاست دولت تولید را محدود می‌کرد، حکومت پی‌در‌پی به بحران‌های مالی دچار می‌شد. روستاییان به محض دیدن مأموران مالیاتی، نمایندگان دولت و سایر مأموران پنهان می‌شدند زیرا در غیر این صورت بودند از آنان پذیرایی کنند و مأموران غالباً اموال ناچیز روستاییان را ضبط می‌کردند.
حکومت ایلخانیان را می‌توان به نحو قابل قبولی به دو نیمه تقسیم کرد: دوره‌ی هلاکو تا غازان‌خان؛ و دوران غازان تا ابوسعید، در نخستین دوران، به استثنای مدتی کوتاه، ایلخانیان هنوز اسلام نیاورده بودند و در نتیجه کم‌تر با اتباع خود در می‌آمیختند و آنان را صرفاً منبع غنیمت می‌دانستند. اما در مورد دین بردبار بودند و آزادی دین را چنان رعایت می‌کردند که حتی از مسیحیان، یهودیان و دیگر اقلیت‌های دینی جزیه نمی‌گرفتند. بیشتر مغولان ایرانی در آغاز این دوره بر عقاید بومی بت‌پرستی خود باقی ماندند، اگرچه تعدادی از آنان به دین بودا، مسیحیت یا اسلام گرویدند.پ
آباقاخان
پس از مرگ پسر بزرگ هلاکو، آباقا (حک‍ 663 – 680 ه‍ . ق) پسر دیگر هلاکو، تِگودار، پسر آباقا، ارغون، را در مبارزه بر سر قدرت شکست داد و به حکومت رسید. تگودار مسلمان شد و خود را احمد نامید و برای ارزیابی امکان صلح با ممالیک مصر که همچنان دشمن سنتی ایلخانیان به شمار می‌آمدند به آنان پیام‌هایی فرستاد. این کار با مخالفت درباریان روبه‌رو شد و مهم‌ترین علت کودتایی بود که ارغون و هوادارانش علیه تگودار سازمان دادند. در کودتا این اصل قدیمی حکومت استبدادی ایرانی بار دیگر ثابت شد که هر کس توانایی شورش داشته باشد باید فوراً کشته شود تا فرصت شورش و برانداختن حاکم را به دست نیاورد.
ارغون خان
ارغون (حک‍ . 683 – 690 ه‍ . ق) که از اشتباه عموی خود تگودار درس گرفته بود او و هواداران اصلی‌اش را شکست. ارغون بر خلاف بیشتر حاکمان ایلخانی از افراط در شراب خواری نمرد، بلکه در اثر نوشیدن سمی جان داد که تصور می‌کرد آب حیات است. ارغون اندکی پیش از مرگ، وزیر توانای یهودی ایرانی خود، سعدالدوله، را کشته بود.
جای ارغون را برادرش گیخاتو گرفت که در چهار سال حکومت (690 – 694 ه‍ . ق) با بحران اقتصادی بزرگی روبه‌رو شد و از حل آن عاجز ماند. ترکیبی از بار فزاینده‌ی مالیات، هزینه‌ی سنگین دربار و بیماری واگیر دام، خزانه‌ی دولت را تقریباً به افلاس کشاند. وزیر گیخاتو، احمد الخالدی، کوشید مانند چینیان معاصرش پول کاغذی را به کار بگیرد، اما با شکست روبه‌رو شد زیرا بازرگانان پول کاغذی را نپذیرفتند. گیخاتو که حاکم توانا و کارایی نبود جان خود را در شورش موفقیت‌آمیز پسرعمویش، بایدو، از دست داد. وزیر گیخاتو جان سالم به در برد، اما به دست حاکم بعدی، غازان‌خان، کشته شد.
غازان خان
غازان‌خان (حک‍ . 694 – 703 ه‍ . ق) در زمان عمویش، گیخاتو، حاکم استان پهناور خراسان بود و در همان مقام اسلام آورده بود. اندکی پس از کودتای بایدو، گیخاتو با او جنگید، او را شکست داد و کشت و خود به مقام ایلخانی رسید. در دوران غازان‌خان، اسلام بار دیگر به دین رسمی ایران تبدیل شد و به این ترتیب میان مغولان و کشوری که بر آن حکومت می‌کردند هماهنگی فرهنگی برقرار شد، اگرچه درجه‌ی صمیمیت نخستین مغولانی که اسلام آوردند موضوع بحث و گمان است.
حکومت غازان اگر چه بیش از نه سال طول نکشید، به طور کلی دوران اوج حکومت ایلخانیان به حساب می‌آید. غازان‌خان نخست تعداد زیادی از مدعیان و رقبای بالقوه را کشت تا پایه‌ی قدرت خود را تحکیم کند، اما به اصلاحات مهمی در زمینه‌های اداری و مالی نیز دست زد. غازان‌خان نشان داد درک می‌کند که غارت روستاییان در بلند مدت به ورشکستگی حکومت خواهد انجامید، و در صدد برآمد نظام مالیاتی را اصلاح کند و سوءاستفاده دولت‌مردان را که به مناطق مختلف سفر می‌کردند کاهش دهد. سیاست سنتی واگذاری زمین به عنوان دستمزد لشکریان را دوباره به اجرا گذاشت و در نتیجه سربازان چادرنشین مغول به زندگی ساکنِ کشاورزی نزدیک‌تر شدند.
فرمان‌ها و نیات غازان‌خان به تفصیل در جامع‌التواریخ، نوشته‌ی وزیر فوق‌العاده توانای او، خواجه رشیدالدین فضل‌الله ( که به دست یکی از ایلخانان بعدی کشته شد)، ثبت شده‌اند. درک این که این اصطلاحات تا کجا اجرا شدند دشوارتر است، زیرا غازان‌خان برای موفقیت در این زمینه به همکاری تعداد زیادی از فرماندهان و سپاهیان مغول نیاز داشت. دستاورد چشم‌گیر او در روابط خارجی آن بود که سوریه را از دست ممالیک مصر بیرون آورد و، در نتیجه، برعکس تگودار، با وجود این که مسلمان شده بود به دشمنی با مصریان ادامه داد، اما سیاست‌های او دیری نپایید.
اولجایتو
مرگ غازان بدون این که پسری از خود به جا گذاشته باشد به جانشینی برادرش خدابنده، ملقب به اولجایتو (حک‍ . 703 – 716 ه‍ . ق)، انجامید که نامش بیش از هر چیز به سه دلیل در خاطرها مانده است؛ ایمان آوردن به مذاهب گوناگون؛ تصرف گیلان؛ و تکمیل پایتخت تازه، سلطانیه، نزدیک زنجان، که غازان‌خان آغاز کرده بود. اولجایتو نخست به دین بودا و پس از آن به مسیحیت گروید؛ سپس دوباره مسلمان شد و میان تسنن و تشیع در نوسان ماند. اولجایتو، که نام اسلامی سلطان محمد خدابنده را برگزید، نخستین بیگانه‌ای بود که گیلان را تسخیر کرد، زیرا کوهستان‌های بلند و جنگل‌های انبوه، آن منطقه را در بیشتر تاریخ ایران نفوذناپذیر ساخته بودند. اولجایتو پایتخت خود را در تبریز به سلطانیه منتقل کرد و در آن‌جا آرامگاه باشکوهی ساخت که هنوز پابرجاست و بزرگ‌ترین نمونه‌ی معماری سراسر دوره‌ی مغول به شمار می‌آید. او قصد داشت پیکر حضرت علی (ع) را از نجف به سلطانیه منتقل کند، اما بعداً گفت که حضرت علی (ع) شبی به خوابش آمده و از خواسته که از این کار صرف نظر کند. در عوض، خود اولجایتو در آن آرامگاه جای گرفت.
ابوسعید
اولجایتو نیز، مطابق معمول نسبتاً زود، و احتمالاً به علت افراط در نوشیدن الکل، درگذشت و پسر یازده ساله‌اش ابوسعید از 716 تا 735 ه‍ . ق به جای او نشست. این ایلخان جوان در یازده سال اول حکومت خود در قیومت مغولی نیرومند به نام امیر چوپان بود که رهبری جناحی از مغولان را بر عهده داشت و با جناحی دیگر به رهبری حسن جلایر در رقابت بود. پس از فروریختن امپراتوری ایلخانی، هر یک از دو جناح پادشاهی مستقلی تشکیل داد. ابوسعید در سال 727 ه‍ . ق پسر امیر چوپان را کشت و با خود او جنگید. امیر چوپان در هرات کشت شد. ابوسعید حکومت قلمرو ایلخانیان را به دست گرفت و از آن پس مقتدرانه فرمانروایی کرد. اما او نیز جوان‌مرگ شد و، احتمالاً در اثر مسمومیت، در سی سالگی درگذشت.
گزیده‌ی کتاب:
تاریخ ایران کمبریج / دوره تیموریان / پیتر جکسن / یعقوب آژند / معماری دوره تیموری / رالف پیندر ویلسون
پایان امپراتوری ایلخانی در ایران به فترتی منجر شد که به هر حال عنصر قدرت را تضعیف کرد و نیروهای مختلفی را برای اعمال قدرت در دولت وارد صحنه نمود (خود امپراتوری در ایجاد این فترت مؤثر نبود). رقیبان درگیر سه دسته بودند:
بارزترینشان شاهزادگانی از شاخه‌های مختلف سلسله چنگیزخان بودند که آرزوی بازگرداندن حکومت متمرکز مغولان را در سر داشتند. پاره‌ای از اقدامات آنان در نتیجه ابتکار شخصی بود و بخشی دیگر از مقام سرکردگی‌شان مایه می‌گرفت که در پشت پرده از سوی صاحبان قدرت و گروه‌های مشروع پشتیبانی می‌شدند.
دومین دسته، نمایندگان سلسله‌های محلی و یا خاندانهای عالی‌مقام بودند که در کسوت فرماندهان نظامی و مستخدمان عالی‌رتبه دولتی، در خدمت ایلخانان قرار داشتند و با رهبران اتحادیه‌های مقتدر ایلیاتی بودند.
سرانجام از دسته و گروه سوم هم باید نام برد که برای آنان ملاحظات سلسله‌ای و یا اشرافی چندان اهمیتی نداشت و بیشتر همبستگی مذهبی به تشیع و یا نهضت‌های تندرو برایشان مهم بود.
کشمکش بر سر قدرت در بین این گروه‌های رقیب به مدت نیم قرن ادامه یافت. با اینکه یک یا چند تن از این رقیبان در منطقه تحت نفوذ خود می‌توانستند برای مدتی کوتاه فضایی آرام و باثبات از نظر سیاسی و اقتصادی برقرار سازند، ولی هیچ کدام از آنان به موفقیت پایایی دست نمی‌یافتند و مسأله‌ای به نام وحدت مملکت برایشان وجود خارجی نداشت و البته همکاری و همبستگی‌ای نیز در این زمینه دیده نمی‌شد.
ایران در نتیجه این دسته بندیها و اوضاع نابه‌سامان صدمات و لطمات شدیدی متحمل شد ولی با این همه مردم بیشترین قربانی را زمانی دادند که در آغاز دهه هشتاد قرن هشتم / چهار دهم، بار دیگر وحدت مملکت حاصل شد:
 این وحدت در واقع از بیرون و آن‌هم توسط تیمور فاتح تحمیل گردید. تیمور با پیشروی از آسیای میانه، همه گروه‌های مدعی را از صحنه راند و یا اینکه آنان را در موضع ضعف و بی اعتباری انداخت.
گزیده‌ی مقاله:
فرهنگ دوستی پروری در ایرانیان / لطف الله هنرفر
در ماه رجب سال 616 هجری سپاهیان چنگیز در مقابل حصار اترار که از طرف مشرق اول خاک سلطان محمد خوارزمشاه بود حاضر شدند و در این محل چنگیز برای حمله به ایران به سپاهیان خود دستور حمله داد و به دنبال این حمله مصیبتی بزرگ گریبانگیر مملکت ما شد و فاجعه‌ای جهانی به وقوع پیوست و شهرهای آباد و معتبر ایران که بعضی از آنها در دنیا نظیر و مانند نداشتند مانند بخارا و سمرقند و بلخ و مرو و هرات و نیشابور و خوارزم یکی پس از دیگری طعمه قتل و غارت و حریق جرار مغول شد  قسمتی از آبادترین نقاط ایران به گورستانی بزرگ تبدیل شد زیرا پس از این حمله اثری از حیات در آنجا دیده نمی‌شد.
جانشینان چنگیز تا سال 694 هجری که سال قتل بایدو است بر ایران حکمرانی کردند و پس از آنها سلطنت به شاهزادگانی رسید که قبول دین اسلام کردند و در تاریخ ایران دوره‌ای را به نام دوره ایلخانان مسلمان به وجود آوردند. سه ایلخان مسلمان مغول به نام سلطان محمود غازان و سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) و سلطان ابوسعید بهادرخان از 694 تا 736، در ایران سلطنت کردند و وزای مشهور ایرانی آنها رونق خاص بخشیدند.
غازان خان علاوه بر زبان مغولی و فارسی اطلاع کمی از عربی و زبان‌های چینی و تبتی و لاتین داشت و به دانستن تاریخ و آداب و اخلاق سلاطین مخصوصاً پادشاهان معاصر خود سخت مایل بود و تاریخ آباء و  اجداد مغولی خود را بیش از هرکس دیگر می‌دانست و خواجه رشیدالدین فضل‌الله یک مقدار از اطلاعات نفیسی را که در جامع التواریخ ضبط کرده شخصاً از غازان شنیده است، وی مردی هنرمند بود و با بعضی از صنایع دستی و حرفه‌های مختلف مانند بنایی و نقاشی و آهنگری و اسلحه سازی آشنایی داشته و مقداری از عمر خود را هم به هرزه در طلب کیمیا و اشتغال به رمل و ستاره‌شناسی و تحصیل نباتات عجیب به عادت مغول صرف کرده است و خیال بنای رصدخانه‌ای در نزدیک تبریز نیز داشته و در شام غازان نمونه‌ای از آن را ساخته بوده است. غازان اهل ادب و حکمت و فضل را دوست می‌داشت و غالباً با ایشان می‌نشست ودر محضر آن جماعت سئوالاتی طرح می‌نمود. از ادیان و مذاهب و ملل و نحل اطلاعات کافی داشت و اکثر اوقات با فرق مذهبی مختلف مباحثه و مناظره می‌کرد. وی قواعد و یاساهایی برای رفاه حال مردم و رفع ظلم و تعدی و حسن اداره امور وضع نمود که در تاریخ شهرت دارد.
غازان خان از سلاطین آباد کننده بود و ابنیه و عمارات بسیار ساخت. در شام غازان یا شنب غازان تبریز قبّه‌ای ساخت که از عجایب ابنیه اسلامی و بزرگترین و عظیم‌ترین قبّه‌ای بوده است که تا آن تاریخ در ممالک اسلامی ساخته شده بود و سپس در اطراف آن بناهایی مانند مسجد و مدرسه و خانقاه و حمام و دار‌الکتب ساخت و تولیت آنجا را به خواجه سعدالدین ساوجی و خواجه رشیدالدین فضل الله سپرد. شهر اوجان را نیز در تاریخ 798 از نو بنا کرد و بازارها و حمام‌های جدید در آنجا ساخت و خانقاهی نیز در همدان بنا نمود و در اطراف تبریز و شیراز باروکشید و قلعه تبریز را در سال 702 تعمیر نمود.
سلطان محمد خدابنده اولجایتو (703 – 716) که جانشین غازان شد در سال 709 به تشویق یکی از امرای متنفذ خود و اصرار علمای شیعه به این مذهب گروید و پیشوایان این مذهب را از اطراف جلب کرد و مدارس خصوصی برای تعلیم اصول و عقاید فرقه شیعه ترتیب داد چنانکه در جنب گنبد سلطانیه مدرسه‌ای ساخت که شصت نفر معلم و مدرس در آنجا به این کار اشتغال داشتند و دویست نفر شاگرد به آموزش عقاید شیعه می‌پرداختند و مدرسه‌ای دیگر در اردو به نام مدرسه سیاره از خیمه و کرباس ترتیب داد و آن را دائماً با اردو میگرداندند و جماعتی از بزرگان علمای دینی با آن حرکت می‌کردند و به طالبین علم درس می‌دادند.
علامه جمال‌الدین حسن بن مطهرحلی و پسرش فخرالمحققین فخرالدین محمد از علمای بزرگ شیعه در دربار او از احترام کامل برخوردار بودند و علامه حلی که از شاگردان خواجه نصیرالدین طوسی است به رسم تحفه دو کتاب در اصول عقاید شیعه تألیف کرده به پیشگاه اولجایتو آورد.
 اولجایتو یکی از ایلخانان خوب ایران است و در عهد او مردم در رفاه بوده‌اند و کمتر به دست او ظلم و سخت کشی جاری شده. مذهب شعیه در عصر او قوام گرفت و علم و ادب رونق یافت. وی پادشاهی آباد کننده بود و شهری مشهور به نام سلطانیه در مدت ده سال بنا کرد که از اعاظم بلاد اسلامی شرق گردید. این شهر باروئی مربع شکل داشت که طول آن سی هزار قدم می‌شد و ضخامت دیوارهای آن به اندازه‌ای بود که چهار سوار پهلوی یکدیگر می‌توانستد روی آن حرکت کنند و در وسط آن قلعه بزرگی بنا شد که از جهت عظمت مانند شهری بود و در آن گنبدی جهت مقبره خود بنا کرد که همان گنبد معروف شاه خدابنده است که بعد از وفات سلطان را در آنجا به خاک سپردند. وی پس از بنای شهر و گنبد در اطراف مقبره خود به بنای هفت مسجد امر داد و یکی از آنها را خود به خرج خویش از مرمر و چینی ساخت و ابنیه بسیار دیگر نیز از دارالشفا و داروخانه و دارالسیاره و خانقاه در سلطانیه برپا شد و قصری جهت اقامت خویش ساخت و مدرسه بزرگی از روی گردۀ مدرسه مستنصریه بغداد ایجاد نمود و از هر طرف مدرسین و علما و اهل بحث و درس را به آنجا خواند.
در ساختن پایتخت جدید امرا و وزرای الجایتو نیز هرکدام به سهم خود شرکت کردند از آن جمله خواجه رشیدالدین یک محله تمام از سلطانیه را که مشتمل بر هزار خانه بود به انضمام مدرسه و دارالشفا و خانقاهی به خرج خود ساخت.
اولجایتو بعد از بنای سلطانیه جماعتی از پیشه‌وران و اهل حرف و صنایع تبریز را به سلطانیه آورد و آنها را به ترویج صنایع دستی مشغول داشت ولی این شهر مورد علاقه اولجایتو که به سرعت هم ستاره اقبال آن روبه افول گذاشت و حدود هفتاد و اندی سال پس از ایجاد آن به وسیله امیر تیمور که گویا ذاتاً با آبادی دشمنی داشت با خاک یکسان شد و از آن تاریخ به بعد دیگر جانی نگرفت.
در این دوره بافت پارچه‌های ابریشمی و قالی و سجاده و گلیم‌های عالی نیز رونق بسیار داشته و مقدار زیادی از آنها به وسیله بنادر خلیج فارس و یا به توسط تجار ونیزی و ژنی به اروپا حمل می‌شده است.
پایان نامه‌های وابسته:
مقاله‌های وابسته:

مطالب مرتبط