ایرانیــــــــــــادبود

برترگزیده‌ تاریخ معماری ایرانزمین

ایوان

فرهنگِ بزرگِ سخن،
«ایوان»: بخشی از ساختمان که دارای سقف، بدون پنجره، و معمولاً متصل به جلو ساختمان است‌♦ قصر پادشاهان‌♦ بخشی از فضای داخلی خانه (عمارت) که عموماً به شکل طاق و یا هلالی می‌ساختند‌♦ آسمان.
فرهنگِ معین،
«ایوان»: صفه، پیشگاه اتاق‌♦ بخش مسقف از ساختمان که جلو آن باز است و در و پنجره ندارد و مشرف به حیاط است‌♦ قصر‌♦ کاخ.
لغت‌نامه‌ی دهخدا،
«ایوان»: صفه و طاق عموماً و طاق عمارتی را گویند که شکل آن محرابی و هلالی باشد خصوصاً‌♦ نشستنگاه بلند که بر آن سقف باشد در کوشک و دالان بزرگ‌♦ خانۀ پیش‌گشاده‌♦ درگاه‌♦ طاق و نشستگاه بزرگان‌♦ مشتق از کلمۀ پهلوی فارسی «بان» به معنی خانه است‌♦ 
شاهنامه فردوسی

بفرمود پس دیو ناپاک را / به آب اندر آمیختن خاک را / هرانچ از گل آمد چو بشناختند / سبک خشک را کالبد ساختند / به سنگ و به گچ دیو دیوار کرد / نخست از برش هندسی کار کرد / چو گرمابه و کاخهای بلند / چو ایوان که باشد پناه از گزند

ایوان خانه طباطبایی ها

گزیده ی کتاب:
تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی / محمد یوسف کیانی
ایوان از زمان اشکانی مورد استفاده قرار گرفته و ساخت آن تاکنون به شیوه‌های گوناگون ادامه یافته است.
ایوان که معمولا از یک طاق آهنگ تشکیل می‌شود از سه طرف بسته و به طرف میانسرا باز می‌شود. ایوانها به صورت فضاهای ورودی و خروجی ساخته می‌شوند و در حالی که برای جریان یافتن هوا باز هستند، از تابش آفتاب جلوگیری می‌کنند و به عنوان یکی از اجزای تشکیل دهنده اهمیت فوق العاده‌ای داشته، به بنا، برجستگی و شکوه می‌بخشند. ایوان کانونی است برای تزیینات مختلف بنا، چون ایجاد مقرنس‌ها با شیوه آجرکاری، گچبری و کاشیکاری.
گزیده‌ی کتاب:
فرهنگ مهرازی
ایوان یکی از کهن‌ترین اندام‌های بنیادی در مهرازی ایران است. دخمه‌های سنگی که در دل کوه کنده می‌شده و کاخ‌های برجای مانده به ویژه از روزگار هخامنشیان، همه دارای ایوان هستند. در کاوش از خانه‌های پیرامون تخت جمشید نیز نشانی از ایوان یافت شده است که همه آنها دارای بام‌های تخت بوده‌اند که بر روی ستون‌ها برپا می‌شده‌اند.
با پایدار شدن تاغ در مهرازی در روزگار پارتیان و ساسانیان، ایوان‌ها به تاغ‌های بلند پوشیده می‌شدند. یکی از باشکوه‌ترین و بلندترین این تاغ‌ها در کاخ انوشیروان (ایوان مداین) در تیسفون است. شاید کهن‌ترین نمونه ایوان‌های رو به میانسرا (حیاط مرکزی) از روزگار اشکانیان، در کاخ لِبانا در میانرودان (بین‌النهرین) می‌باشد که دارای میانسرایی با چهار ایوان تاغی است. بدین گونه «ایوان از خراسان به میانرودان رفت». همچنین می‌توان از ایوان کاخ‌های سروستان، هَترا و فیروزآباد یاد کرد.
پس از اسلام از سده دوم، رخنه مهرازی ساسانی در ساختمان‌های همگانی و خانه‌ها با ایوان‌های رو به میانسرا پدیدار گشت. در شیوه رازی در زمان سلجوقیان، برخی از مسجدهای دارای شبستان ستوندار را دگرگون کردند و برای آنها ایوان‌هایی در پهلو (ضلع)های میانسرا (حیاط) ساختند و آنها را چهار ایوانه کردند. نمونه پر شکوه آن مسجد کهن اِسپَهان است. این گونه مسجد، الگویی برای ساخت مسجد در سده‌های پسین شد.
الگوی میانسرای با چهار ایوان در پهلوهای آن، در بسیاری از ساختمان‌های همگانی همچون کاروانسراها،رِبات (رباط)ها، آموزشگاه‌های دینی (حوزه‌های علمیه و مدارس) و نیز خانه‌ها، در سده‌های گوناگون پیش و پس از اسلام یافت می‌شود.
گونه‌ها
درایران در سرزمین‌های گوناگون، ایوان در ساختمان نیز ریخت ویژه‌ای دارد. در مهرازی کویری، ایوان بیشتر دارای آسمانه تاغی و از چند سو بسته است (و به درون ساختمان راه دارد). در مهرازی برونگرای گیلان و مازندران، ایوان از چند سو باز است و به گونه بیرون زدگی از ساختمان نمودار می‌شود. آسمانه آن شیبدار و بر ستون‌ها ایستاده است. در مهرازی سردسیر ایوان‌ها دارای آسمانه تخت هستند و پیرامون آنها بسته است.
درابیانه به ایوان سرپوشیده‌ای که از سه سو باز است و در آشکوب بالاست، پچکم، پشکم و بشکم و بجکم می‌گویند. در خراسان به ایوانی که از پهنا به میانسرا باز می‌شود «صفُه» می‌گویند. در یزد به ایوان تابستان نشین پشت به آفتاب «تالار» می‌گویند. «در ماسوله نیز به ایوان کوچک که در بیشتر خانه‌های بزرگ دیده می‌شود تالار می‌گویند».
گزیده‌ی کتاب:
معماری ایران دوره اسلامی / یوسف کیانی
ولفرام کلایس / علیرضا مهینی
قلاعی که در زمان ساسانیان ساخته شده­اند معمولاً دارای برج­های نیمه­گرد جلوتر از دیوارهای دفاعی هستند و این برج­ها  خیلی به هم نزدیک ساخته شده­اند. نزدیک بودن برج­ها به یکدیگر علاوه بر آن که قدرت دفاعی ساکنین قلعه را افزایش می­دهد بر زیبائی طرح بنا نیز می­افزاید.طبقه تحتانی آن که شامل دروازه جنوبی می­باشد متعلق به سربازان مدافع قلعه بوده است. در این طبقه یک مهمانسرا و همچنین اصطبل برای بستن اسب­ها وجود دارد.
باغ عباس آباد که دقیقاً به‌صورت مستطیل است در زمان حاضر به کلی از بین رفته است. زیرا کشاورزان از آن به‌عنوان زمین کشاورزی استفاده می‌کنند و از خود کاخ عباس آباد هم به جای اصطبل چهارپایان و انبار غله و نظائر آن استفاده می‎‌شود.
( خانه‌ای در روستایی دهقانپور حسن آباد ) در دو طبقه ساخته شده که یک طبقه آن زیرزمین و طبقه همکف که بخش اصلی بناست مسکونی بوده است و در معماری خشتی گلی این طبقه هم با ایجاد سر در ورودی آجری جدیدتر تغییراتی داده شده است. در دو سوی این بنای محصور یعنی در شمال و جنوب آن خانه‌هائی برای کارکنان خانه و مزرعه ساخته شده است و کنار خانه‌های جنوبی یک اصطبل ایجاد شده که سقف آن از چند گنبد تشکیل شده است.
گزیده‌ی کتاب:
باغ‌های ایرانی و کوشک‌های آن / دونالد نیوتن ویلبر / مهین دخت صبا
باغ‌های سمرقند نمونۀ اصلی باغ‌هایی است که در قرون بعد ایجاد و احداث شده که صفات مشخص آنها به قرار زیر است: فضایی محصور با دیوارهایی بلند، تقسیم فضا به چهار قسمت، استفاده از یک نهر اصلی، وجود کوشک یا قصر در مرکز فضا، انتخاب یک قطعه زمین که به صورت طبیعی سراشیب است و یا ایجاد یک تپۀ مصنوعی به منظور حصول اطمینان از این که آب جریان پیدا می‌کند. بعضی از جنبه‌های باغ‌های سمرقند به نظر غریب می‌آید مانند در نظر گرفتن فضای زیادی برای باغ و استفاده از یک فضای چهارگوش و سردرهای عالی که با رنگ‌های آبی و طلایی زینت داده شده است. استفاده از ایوان در طبقه بالا که مشرف به باغ‌های گل است، جنبه‌ای است که در سمرقند معمول و مرسوم بوده است
گزیده‌ی کتاب:
گنجینه آثار اصفهان / لطف الله هنرقر
مجموعۀ باغ و کاخ چهلستون اصفهان که طرح آن مهارت و استادی ایرانیان را در ترکیب طبیعت و معماری نشان می‌دهد، فضای خارج از عمارت را با فضای داخل آن چنان مربوط و هماهنگ می‌سازد که نمی‌توان تشیخیص داد کجا یکی پایان می‌یابد و دیگری آغاز می‌شود. در مقابل این کوشک، ایوان بزرگی با 20 ستون چوبی قرار دارد و به استخر بزرگی مشرف است. ستون‌ها در آب استخر منعکس شده و بدین صورت 40 ستون دیده می‌شود. در نزدیکی چهلستون مجموعه‌ای از فضاهای معماری و باغ‌ها ساخته شدند که زیباترین پهنۀ باغ، کاخ، آب، بستان، طبیعت و امعه را ایجاد کردند.
گزیده‌ی کتاب:
بناهای چهارتاقی در ایران /  عباس نامجو
آتشکده‌های ایوان دار از این دست‌اند. شبیه به شکل اول به علاوه ی یک ایوان در مقابل یکی از ورودی‌ها. تنوع اینها کمتر است. آتشکده‌های خیرآباد، ایزدخواست، کیکاووس و نگار در این دسته جا می‌گیرند.
گزیده‌ی کتاب:
تاثیر معماری گنبد سلطانیه در ایران در ساختمان گنبد سانتا ماریا دیفیوره ایتالیا / پیروسان پالولوزی / رضا کسایی
نقشه داخل گنبد سلطانیه یک هشت‌وجهی منتظم است. بر روی هر وجه یک ایوان قرار گرفته این ایوان‌ها در بالا دارای یک طبقه دیگر هستند که به فضای داخل بنا مشرف می باشند. بین هر ایوان و ایوان دیگر جرز بزرگی قرار دارد و بدین طریق بنا از هشت جرز قطور تشکیل شده که از کف زمین تا ارتقاع زیر گنبد امتداد دارد و در آنجا به وسیله قوس‌ها به هم متصل می‌گردند.
گزیده‌ی کتاب:
تحلیل معماری مساجد ایران / رضا شاطریان
از قرن چهارم هجری قمری، نفوذ هنر اشکانی و ساسانی در کار ساختمان مساجد فزونی یافت. در دوران آل زیار شکل حقیقی خود را باز یافت. از این پس، ایوان و گنبد که ساخت آن از دوران اشکانی آغاز شده و در دوران ساسانی رواج یافته بود، به صورت اجزای جداناشدنی بدنه مساجد درآمد. در این دوران، با برداشتن ردیف‌هایی از ستون شبستان‌ها، ایوان و گنبد ساخته می‌شود و مساجد شبستانی به ایوانی بدل شده و سرانجام در اواخر قرن پنجم هجری قمری و اوایل قرن شش هجری قمری، در دوران سلجوقی، مساجد چهار ایوانی پدید می‌آیند. این گونه مساجد عبارت‌اند از یک حیاط مرکزی با شبستان‌هایی گرداگرد آن. در میان هر شبستان در چهار طرف مسجد، چهار ایوان قرار دارد و پشت ایوان جنوبی، پوششی گنبدی به چشم می‌خورد. طریق ساخت این بناها، که از شهر ری (راز) آغاز می‌شود، به شیوه رازی معروف است. در این تعداد، «برج مقبره‌ها» و «میل مناره‌ها» از تعداد مساجد فزونی گرفت.
گزیده‌ی کتاب:
تاریخ قومس / عبدالرفیع حقیقت
در سمت غربی گنبد، مسجد و معبد سلطان بایزید است که گچ‌بری ایوان و منبت کاری درب مسجد آن کمال امتیاز را دارد و بنابر معروف بانی این بنا سلطان محمود غازان است و جسد خود او نیز در سردابی که در جنب گنبد است گذاشته شده و در حق این جسد چیزها گویند.
در بین دو گنبد فوق‌الذکر ایوانی است که به نام ایوان غازان خان نامیده می‌شود در داخل ایوان مذکور چیزی نیست و سطح آن نیز کوچک و بن‌بست است، بر روی ایوان گچ‌بری‌هایی نیز مشاهده می‌شود و ساختمان آن تقریباً متناسب و با اسلوب صحیح معماری ساخته شده است.
گزیده‌ی کتاب:
بناهای دوره اسلامی از آغاز تا 1218 شمسی / پاسکال کوست / آتوسا مهرتاش
طول این مسجد 141 متر و عرض آن 124 متر، و ابعاد حیاط داخلی آن 65 در 55 متر است، و تنها دارای یک گنبد به قطر 14 متر است که روی نمازخانۀ اصلی بنا شده و دو منارۀ بلند در طرفین آن قد برافراشته‌اند. رواق‌های مشرف به حیاط در این مسجد روی جرزهای قطور مربع‌شکل قرار گرفته و طاق‌های داخلی شبستان روی ستون‌ها و جرزها استوار شده‌اند.نُه درب رفت‌وآمد به این مسجد وسیع را تسهیل می‌کند. قبل از نمازخانۀ اصلی، ایوانی با دهانه‌ای بزرگ قرار دارد؛ ایوان در چهار طرف صحن حیاط با ابعاد متفاوت تکرار شده است.
در دو سر پل دو شیب به طول 10 متر وجود دارد. این شیب‌ها دارای جان‌پناهی است که به ستون‌های مرمرین سنگِ نشانه و سپس 4 اتاقک روی پل ختم می‌شود. وسط پل نیز دو اتاقک بزرگ دیگر به ارتفاع 7.50 متر پیش آمده به سمت بیرون پل قرار دارد. اتاقک‌های وسط پل نیز 8 وجه دارد، ایوان و تکیه‌گاه‌های مشبک بالای آن است.
پیشانی همۀ طاق‌ها همچنین جان‌پناه‌های مشبک دور ایوان‌ها با کاشی‌های لعاب‌دار رنگی و گل تزیین شده است. چند راه‌پله ارتباط پی تا ایوان و جایگاه گروه نوازندگان را ممکن می‌سازد.
گزیده‌ی کتاب:
تاریخ کمبریج جلد چهارم / از اسلام تا سلاجقه / ریچارد نیلسون فرای / حسن انوشه
اکنون که این توجه را تصریح کرده‌ایم، شاید در تأکید این سخن که در مساجد اولیۀ ایران انواع رسمی گوناگون یافت می‌شد محق باشیم. با آن که در این عصر مساجد ستوندار بیش از انواع دیگر می‌باشد، حتی هنگامی که سنت‌های مختلف محلی تغییراتی در آن داده مع‌ذلک بی گمان تنها نوع موجود نبوده است. مسأله این است که چرا اشکال مساجد در عالم ایران بیش از عالم اسلام حوضه مدیترانه تنوع دارد؟ در این مورد چند دلیل می‌توان اقامه کرد. یکی این که بسیاری از مراکز اسلامی در ایران بسیار دور از مراکز خلاق بزرگ فرهنگ نخستین اسلامی بوده است. شاید دلیل دیگر این باشد که معماری سنتی ایران در هنگام فتوح مسلمانان برای برآوردن نیازهای تجمعات بزرگ در زیر یک سقف مناسب نبوده است، در صورتی که معماری سرزمین‌های اطراف مدیترانه که سنتاً در بناها ستون به کار می‌رفته وحدت فراگیری داشت که می‌توانست در فرهنگ نوین از آن استفاده شود. احتمالاً تنها در دوره‌ای متأخر بوده که پاره‌ای تغییرات درونی در نهاد خود دین و ظهور طرح چهار ایوان‌های یاد بود در آفرینش نوع مسجد «سنتی» ایران موافقت داشته است. یا شاید در اوایل عصر اسلامی اسلام ایرانی همان گرایش‌های توحیدگرای اسلام عربی را تأکید نمی‌کرده است.
پایان نامه های وابسته:
مطالعه و مرمت ایوان غربی تخت سلیمان
محمد رضا ملک لو
ایوان غربی تخت سلیمان / تکاب / آذربایجان غریبی
مقاله های وابسته:
ایوان تخت مرمر 1
یحیا ذکاء
….
ایوان تخت مرمر 2
یحیا ذکاء
….
ایوان تخت مرمر 3
یحیا ذکاء
….
بازخوانی و توضیح يک پديده معماری در ایوان های مسجد جامع اصفهان
حسین پورنادری
  مطالعات زيادي تاکنون در مورد مسجد جامع اصفهان انجام گرفته، و هدف و محور اصلي اين مطالعات يافتن قديمي ترين عناصر معماري موجود در اين مسجد، تاريخ يابي و تشخيص تحولات کالبدي در ادوار مختلف مسجد بوده است. هر کدام از مطالعات شيوه هاي پژوهش خاص خود را داشته است. آخرين فعاليت هاي پژوهشي متکي به شواهد عيني يافته شده در اجزا و عناصر معماري است که از طريق گمانه زني و حفاري به دست آمده است. با آنکه سه دهه از فعاليت هاي شناخت مسجد جامع گذشته و چندين گزارش و مقاله درباره آن نگاشته و منتشر شده، هنوز فرصت و مجالي براي نقد نتايج مطالعات آن پيش نيامده است. در اين نوشتار به معرفي نشانه هايي از عناصر معماري موجود و نهفته در ايوان هاي مسجد جامع مي پردازيم که از ديد کارشناسان گروه هاي مطالعات مسجد جامع تاکنون پوشيده مانده است. نتيجه اين مطالعه ارايه ته رنگي از نظام معماري در ايوان هاي چهارگانه مسجد جامع است که زمينه مطالعات خاص را جهت دستيابي به دوره شناسي دقيق تر تحولات ساختار فضايي اطراف صحن مسجد فراهم مي کند و در روند فعاليت هاي پژوهشي آينده مسجد نيز تاثير خواهد داشت.
بازنگری اهميت ایوان در خانه های سنتی (با نگاه ویژه به بم)
عبدالله محمودی
  اين مقاله به بازخواني ايوان در معماري خانه هاي سنتي ايران و بررسي نقش آن به عنوان فضايي نيمه باز از نظر فرمي، مفهومي و عملکردي مي پردازد. هم چنين تاثيرگذاري و تاثيرپذيري آن را با فضاهاي باز و بسته خانه بررسي مي کند. در اين مقاله ايوان به عنوان فضايي از معماري خانه هاي سنتي مطرح مي شود که داراي غناي فرمي و مفهومي و عملکردي است و وجود آن در خانه در کنار فضاي باز به تجربيات فضايي نابي منجر مي شود. از اين رهگذر ابتدا به شناخت ريشه هاي اين فضا به لحاظ معنايي و نمادشناسي پرداخته مي شود و هم چنين تاريخچه پيدايش ايوان در معماري ايران و بالاخص معماري خانه پرداخته مي شود. در مرحله بعد اهميت اين فضا به عنوان فضايي نيمه باز تشريح مي شود و در پايان چند مورد از ايوان هاي خانه هاي سنتي بم، بررسي و تحليل مي گردند. در نتيجه گيري مقاله با در نظر داشتن چشم انداز هويتي، مفهومي و عملکردي ايوان در ايران و به خصوص شهر بم پيشنهادها و توصيه هايي معمارانه براي طراحي خانه هاي بم ارائه مي گردد.
بررسی سير تحول ایوان در خانه های سنتی دشت یزد-اردكان از دوره مظفری تا قاجار
لیلا ذاکر عامی / عبدالله جبل عاملی
….
بررسی و تحلیل انتقادی فرضيه های خاستگاه ایوان
عباس رضایی نیا / لاله هایده
….
….
جایگاه پایه ای ایوان در ارتقاء راندمان عملکردی در مساجد
مریم کیایی / یعقوب پیوسته گر / علی اکبر حیدری
بازده عملکردي مسجد مانند هر فضاي عملکردگراي ديگر، تحت تاثير چيدمان فضايي آن قرار دارد. در واقع فضاهاي مذهبي داراي ويژگي هاي منحصر به فردي هستند که از آغاز اسلام تا کنون بدون تغيير باقي مانده و تنها مختص به خود اين فضاها مي باشند. اين ويژگي هاي خاص سبب پايداري استفاده از الگوهايي خاص در معماري اين گونه از بناها شده است. چگونگي ارتباط بين ورودي، حياط و شبستان (هاي) مسجد از جمله اين ويژگي هاست که در بسياري از موارد وجود عنصري به عنوان ايوان در سازمان فضايي اين بناها، نقش يک گره ارتباطي را ايفا نموده و به عنوان يک فضاي نيمه باز، ارتباط ميان حياط و شبستان هاي مسجد را فراهم مي آورد. لذا پژوهش حاضر به بررسي نقش ايوان در ارتقا راندمان عملکردي مسجد مي پردازد. ابزار سنجش موضوع تحقيق حاضر تئوري نحو فضا مي باشد. اين نظريه قادر است که اطلاعات مربوط به ويژگي هاي ساختاري پيکره بندي فضايي بنا را به منظور تجزيه و تحليل آن، در اختيار پژوهش گران قرار دهد. شيوه مورد نظر داراي دو ابزار مي باشد که شامل «نمودارهاي توجيهي» و «نرم افزار» است. به منظور دست يابي به اين هدف، پس از بررسي ادبيات پژوهش، شاخص هاي مرتبط با راندمان عملکردي فضا استخراج و معرفي مي گردد. در مرحله بعد به منظور تحليل ميزان راندمان عملکردي، پس از ترسيم نموداهاي توجيهي مربوط به هر فضا، بخشي از شاخص ها با استفاده از روابط رياضي نحو فضا آناليز شده و بخشي ديگر با استفاده از نرم افزار Depthmap مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته است. بر اين اساس در مجموع، راهبرد مورد استفاده در پژوهش، کمي خواهد بود. نتايج نهايي مستخرج از دو روش مذکور نشان داد که وجود ايوان و فضاهاي وابسته به آن در ساختار فضايي مساجد باعث افزايش عمق فضايي، درجه همپيوندي و پيوند بهتر ميان فضاي حياط و شبستان مي گردد که مجموعه اين عوامل، ارتقا راندمان عملکردي بين فضاي ورودي، حياط و شبستان (هاي) مسجد را در پي دارد. از جمله ديگر نتايج مستخرج از اين پژوهش مي توان به تعداد ايوان هاي موجود در مساجد در ارتقا راندمان عملکردي آنها اشاره نمود، به اين ترتيب که هر چه تعداد ايوان ها در مساجد حياط مرکزي افزايش يابد، ميزان راندمان عملکردي آن نيز به مراتب افزايش مي يابد.

صورت ایوان در معماری ایرانی، از آغاز تا سده های نخستین اسلامی
عباس علی رضایی نیا
ايوان يکي از فضاهاي مهم و شاخص معماري ايراني است که سابقه حضور آن به محوطه تاريخي حسنلو (طبقه چهارم، سده 9 تا 11 ق.م) مي رسد. استفاده از ايوان، طي سده ها و هزاره ها در معماري ايران نشان مي دهد ايوان صورت پايدار و الگويي کهن در معماري ايراني است که تداوم خود را از کهن ترين شواهد تا نمونه هاي متاخر همچنان حفظ کرده است. مقاله حاضر صورت ايوان و تحولات آن را در دوران قبل اسلام و دوران اسلامي مورد بررسي و تحليل قرار داده و تلاش کرده است به درک روشني از ساختار ايوان برسد. شناخت صورت ايوان، براي فهم معنا و عملکرد آن ضروري به نظر مي رسد.مقاله پيش رو با رويکرد تاريخي، ويژگي هاي ساختاري ايوان را بر مبناي بناهاي شاخص از دوران قبل از اسلام و دوران اسلامي تشريح کرده است. بررسي ايوان ها نشان مي دهد آن ها را مي توان به سه گروه تقسيم کرد. ايوان ها در صورت هاي متنوعي چون ايوان ستون دار، ايوان طاق دار و ايوان با تلفيق طارما ظاهر شده اند. اين اشکال متنوع در محور تقارن بناها و در مرکز يک ضلع يا اضلاع ساختمان، سازمان دهي شده و معمولا با حياطي در جلو و تالاري در پشت خود ترکيب شده اند. ايوان ها علاوه بر ايفاي نقش ارتباطي با ساير فضاها، سبب به وجودآمدن طرح هاي يک يا چند محوري در بناها شده اند. چنان که به صورت يک واحد منفرد، زوجي، سه گانه يا چهار گانه به نمايش درآمده اند.تداوم ايوان در صورت هاي متنوع، ارزش و اهميت اين فضا را در سنت معماري ايراني نشان داده و تجلي آن در ترکيب هاي مختلف موجب شده است تا ايوان به شاخص معماري ايراني تبديل شود.

صورت ایوان در معماری ایرانی، از آغاز تا سده های نخستین اسلامی
عباس علی رضایی نیا
….
گونه شناسی ایوان محور مسجدهای تاریخی ایران
محمد مهدی طاهری / حامد مظاهریان / سعید خاقانی
به رغم دشواري هاي ايوان پژوهي، که برآمده از تفاوت هاي معنايي واژة ايوان در متون تاريخي و مراد تاريخ نگاران معاصر هنر از ايوان، مشخص نبودن خاستگاه کالبد آن، روشن نبودن ريشة واژة آن، کثرت مدلول ها، و تنوع کالبدي ايوان است، از اهميت آن در فرهنگ پيشينيانمان آگاهي موثقي داريم که پژوهش در وجوه مختلف ايوان ابعاد متنوع و پيچيدة آن را روشن تر خواهد کرد. پژوهش فعلي ناظر بر گونه شناسي مسجدهاي تاريخي ايران بر مبناي ايوان آن ها است و در آن ايوان ها از چهار وجه ارزيابي شده است: تعداد ايوان ها، شکل ايوان ها، کارکرد ايوان ها، و جايگاه ايوان ها. هرکدام از اين معيارهاي يادشده به دسته بندي ايوان ها انجاميده اند و به تبع با بررسي وضع حضور يا غيبت آن ها در 952 مسجد از مسجدهاي تاريخي ايران، گونه شناسي ايوان محور مسجدهاي تاريخي ايران حاصل شده است. همچنين داده هاي گونه شناختي به دست آمده با استفاده از مختصات جغرافيايي هر مسجد، با کمک سامانة اطلاعات جغرافيايي (جي آي اس) بررسي شده است تا ضمن تحليل مکانمند داده هاي گونه شناختي و تاريخي، نقشه هاي پراکندگي و تراکم و پهنه بندي هرکدام از گونه مسجدها به دست آيد. بر مبناي يافته ها، بيش از 60٪ مسجدهاي تاريخي ايران بي ايوان هستند و مسجدهاي تک ايواني 23٪ ، دوايواني ها 1/8٪ ، سه ايواني ها 6/1٪ و چهارايواني ها 5/4٪ از مسجدهاي بررسي شده را تشکيل مي دهند. عمدة مسجدهاي دوايواني در خراسان و اکثريت مسجدهاي چهارايواني در اصفهان هستند. همچنين حدوداً 7٪ از مسجدهاي ايران ايوانِ ستون دار دارند که اين ستون دارها در نواحي جنوب، جنوب شرق، و شمال غرب ايران متمرکزند. بر مبناي محل ايوان در کالبد مسجد، مسجدهاي ايوان دار ايران در سيزده دسته جاي مي گيرند که گونه مسجدي که در کالبد خود فقط يک ايوان در ضلع قبله دارد، با 177 نمونه، رتبة اول پرشماري را دارد. همچنين ايوان ها گاه در مقام فضاي اصلي به کار مي روند و گاه فضايي ارتباطي هستند که شبستان مسجد را به صحن مسجد متصل مي کنند. 1/15٪ مسجدهاي ايران در دستة اول و 6/13٪ آن ها در دستة دوم مي گنجند. عمومِ ايوان هايي که فضاي اصلي اند در خراسان هستند و اين ايوان ها هم اکثراً در ضلع قِبلي مسجد قرار دارند و ايوان هاي اصليِ جنوب ايران عمدتاً ستون دار هستند.
مطالعه کمی و کیفی نقش ایوان در خانه های سنتی و احیاء آن در کالبد تراس (مطالعه موردی: آپارتمان های میان مرتبه شهر تهران)
عباس رضایی نیا / لاله هایده