باغ – ایرانیــــــــــــادبود

از هنگام غلبه‌ی اعراب بر ایران …باغ…نمونه‌ی بهشت موعود بوده… علت به وجود آمدن این عقیده… خشکی و بی‌درختی فلات ایران است…از چهارهزار سال پیش از میلاد…شکارچیان…جنبه‌های مختلف زندگی و معتقدات خود را بر روی اشیای سفالین نقش می‌کردند. برروی بعضی از کاسه‌های سفالین نقش آبگیرهایی دیده می شود که در اطراف آن ها درخت زندگی احاطه کرده است و برخی دیگر دنیا را نشان می‌دهند که به چهار قسمت تفسیم شده است و گاه آبگیری هم در وسط آن مشاهده می‌شود. این نوع طرح متقاطع… به صورت طرح نمونه باغ های ایران درآمد و نام چهارباغ بر آن اطلاق گردید. این گونه طرح از زمان ساسانیان که معمول بود در شکارگاه ها در محل تقاطع محورها کوشکی بنا کنند ترسیم شده است. احترام زیاده از حد و حتی پرستش آب روان و آبگیر که در ادوار پیش از تاریخ معمول بود … منسوخ نگردید.

گزیده ی کتاب:

باغ ایرانی / وحید حیدر نتاج

باغ ایرانی: باغ در شهرها، روستاها، آبادی‌ها و در محل زندگی و تفرج ایرانیان، همواره جایگاهی مهم به سان تمثیلی از بهشت داشته است. … از این رو است که بیشتر شهرهای ایرانی را باغ شهر خوانده‌اند که از آن میان است طبس، یزد، بم، شیراز، اصفهان، تهران، توس، همدان، کرمان و… . این امر خود ریشه در گذشتۀ شهرسازی در ایران دارد.

در نگارگری ایرانی، آنجا که صحنه‌های تاریخ روایی پیشدادیان و کیانیان نشان داده شده است، رزم‌ها و بزم‌ها، سورها و سوگ‌ها در باغ نمایش داده شده‌اند. درخت در پیوند با عناصر چهاگانه آب، باد، آتش و خاک، جلوه آرمانی باغ را نشان داده است. از این گذشته در آثار سفالین، قلم‌زنی‌های فلزات، مفرغ، مس، طلا و نقره، حکاکی بر سنگ‌های صابونی به دست آمده از تمدن‌های کنار سندل جیرفت، شهداد، سیلک کاشان و… درخت از مهم‌ترین نقش‌مایه‌ها به شمار می‌رود.

دورۀ ایلامیان: تمدن ایلام در محدودۀ خوزستان و بر جریان رودهای متعدد آن، از آن میان کارون، در هزاره‌های سوم تا یکم پیش از میلاد به شکوفایی رسید. شهر شوش در این دوره به عنوان پایتخت آنها، شهر دورانتاش در نزدیکی شوش و معبد چغازنبیل در این شهر ساخته شد. معبد چغازنبیل در ابتدا دارای یک حیاط مرکزی بزرگ و محل اجرای مراسم عمومی بود.

از بررسی شهر- دژهای مادی برمی‌آید که باروهای گرد شهر مهم‌ترین عامل تدافعی بودند. قاعدتاً روستاها و مزرعه‌ها در پیرامون این حصارها قرار داشتند (حبیبی، 1375، ص5-8). هگمتانه (همدان) به دلیل بهره‌مندی از آب و هوای مطلوب، قاعدتاً باغ‌های مفرحی داشته است. چنان که بخت‌النصر دوم، پادشاه بابل، برای راضی کردن همسرش سمیرامیس که دختر پادشاه ماد بود، باغ‌های معلق بابل را به شیوۀ باغ ایرانی برای تجدید خاطره او و رفع دلتنگی‌اش از دوری سرزمین ایران احداث کرد. این باغ‌ها بر صفحه مسطح بلندی بر ستون‌های سنگی قرار داشتند که با خاک دستی پوشیده شده بود و در نتیجه باغ‌ها معلق به نظر می‌رسیدند

سنگ نگاره‌های هخامنشیان به روشنی نشان‌ دهندۀ نظم هندسی باغ‌های ایرانی هستند. درختان راست قامت و موزون سرو و گل‌های لوتوس (نیلوفر آبی) در نقش برجسته‌ها، که از نظم لشکری سبق می‌برند، هم‌ریشگی و همسانی پلان‌های باغ و بنا را نمایان می‌کنند، گذشته از کاوش‌های باستان شناختی، در منابع مکتوب توصیف‌هایی از باغ در این دوره ارائه شده است.

در دورۀ اشکانیان (پارتیان، 250 ق.م- 226م) آثاری که نشان دهندۀ باغ در آن دوره باشد بر جای نمانده، اما از بررسی آثار باستانی در تیسفون برمی‌آید که این شهر را مجموعه‌ای از باغ‌ها در کنارۀ دجله دربر گرفته بوده است. این امر در باغ‌ آرایی دوره ساسانی تأثیر گذار بود.

کاخ قصرشیرین که گویا بزرگ‌ترین گنبد دورۀ ساسانی را داشته است دارای حیاط‌های تودرتو بوده و کل بنا همانند تخت جمشید بر صفه‌ای بنا شده است. برخی معتقدند که ظاهراً تمام این بنا در وسط باغ‌های عظیمی با چشم‌انداز طبیعی برپا شده بود و حیاط‌های تودرتو در سبکی از باغ سازی ایرانی که بیشتر در باغ مقبره به کار می‌رفته استقرار یافته است. …. طاق‌بستان کرمانشاه نیز در اصل یک پردیس و شکارگاه سلطنتی است که خسرو پرویز ساخت. در اینجا نقش آناهیتا و عنصر آب و نیز درخت مقدس مهم می‌نمایند، چنان که معبد آناهیتا نیز در آنجا قرار داشته است. هرچند که طراحی طاق‌بستان یک پردیس است ولی نقش برجسته آن یک شکارگاه سلطنتی را معرفی می‌کند…در دوره ساسانیان ساخت کاخ‌ها در کنار چشمه‌ها، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها به دلیل بنای معابد آناهیتا در آنجا گسترش یافت. کاخ اردشیر یکم در شهر گور (فیروزآباد)، معبد، کاخ‌ها و شهر بیشاپور در تنگۀ چوگان، طاق‌بستان در کرمانشاه، آتشکدۀ آذرگشنسب در تخت سلیمان (شیز) و… از نمونه آثار به شمار می‌روند. رسمیت یافتن دین زردشتی و تدوین مبانی اعتقادی در احترام به چهار عنصر آب، باد، خاک و آتش (نور) و ارتباط هنر باغ آرایی با این چهار عنصر، تردیدی در باغ آرایی در مکان‌های مقدسی که البته چشمه، دریاچه و رودخانه‌ای داشته باشند، نمی‌گذارند.

جهان اسلام دو سبک باغ سازی را از ایران اقتباس کرد و در طی قرون کم و بیش در سرزمین‌های گوناگون رواج یافت، یکی باغ‌های محدود به ایوان‌ها و حیاط‌های مشجر و دیگری املاک خارج شهر با وسعتی به اندازۀ تفرجگاه‌هایی که جای جای آن به عمارت کلاه فرنگی (عمارت شاهانه) آراسته بود

از سدۀ چهارم اطلاعات به نسبت مناسبی در دست است که از آن میان می‌توان به باغ‌های شهرهای نیشابور و شیراز اشاره کرد، برای نمونه، عضدالدوله دیلمی باغستانی بزرگ در «کردفناخسرو» بنا نهاد

در دوران غزنوی باغ سازی هم چنان به شیوۀ باغ‌های ساسانی و اوایل اسلام بنا می‌شد. باغ پیروزی، باغ محمودی، کوشک دولت و کوشک سپید از آثار معروف عهد محمود غزنوی بوده است.

در سراسر دوران حکومت سلجوقیان با توجه به فعالیت‌های گسترده شهرسازی و ایجاد مجموعه‌ها و آثار معماری وسیع و بنای مسجدها، مدرسه‌ها، کاروانسراها و کاخ‌ها هنر باغ سازی به ویژه در شهر اصفهان پیشرفتی نظرگیر داشت، چنان که تا پیش از حمله مغول، در بیشتر نوشته‌ها از طراوت و سرسبزی فضای شهرها سخن می‌رود.

با یورش مغولان بسیاری از شهرهای نامدار مانند بخارا، خوارزم و نیشابور ویران شدند و باغ‌ها و بستان‌های آنها نیز تا مدت‌ها از رسیدگی محروم ماندند. با این همه شیوه‌های نگارگری چینی به همراه مغولان و در دورۀ ایلخانان (656-736ق) توسط کاروان‌های بازرگانی به ایران رخنه کرد و تصویرگران ایرانی آن را با فرهنگ ایرانی – اسلامی وفق داده و این هنر را به کار گرفتند.

نگارگری دورۀ ایلخانان در شهر تبریز، پایتخت آن زمان، به ظهور رسید و به نام «مکتب تبریز» شهرت یافت. درهمان شهر، غازان‌ خان، از نامدارترین فرمانروایان مغول در ایران، به ساخت ربع رشیدی توسط خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، وزیر نامدار آن زمان، و باغی با ساختمان‌های گوناگون عام‌المنفعه به نام شنب غازانی، دست زد. چنان که براساس همین باغ یعدها باغ هشت بهشت، از باغ‌های مشهور تبریز، شکل گرفت و توسعه یافت.

دورۀ تیموری (سدۀ نهم قمری) از مهم‌ترین دوره‌ها در تاریخ باغ سازی و باغ آرایی ایرانی است و باغ‌های تیموریان از نامدارترین باغ‌های جهان به شمار می‌روند. تیمور در شهرهای سمرقند و کِش (شهر سبز) سرابستان‌های بی‌شمار و کاخ‌های بلند به ترتیبی شگفت و وصفی شگرف ساخته و بهترین نهال‌ها را در آنها نشانده بود. باغ‌های معروف سلطنتی سمرقند عبارت بود از باغ شمال، باغ بلند، باغ خوت(؟)، باغ میدان، باغ ارم، باغ بهشت، باغ چنار، باغ دلگشا، باغ نو، باغ جهان‌نما، باغ نقش جهان، باغ تخت قراچه، باغ داز و باغ قراتوپه

در اکثر شهرهای ایران در دورۀ صفویه، کار باغ سازی در مساحت‌های وسیع و هماهنگ با بافت و شبکۀ شهر اهمیت فراوان داشت. در این دوره باغ‌هایی در نهایت زیبایی و شکوه پدید آمد که شماری از آنها به همان صورت و برخی با تغییراتی همچنان برجای مانده است. برخی از مشهورترین باغ‌های آن دوره عبارتند از باغ‌ هزار جریب، باغ چهلستون، باغ آیینه خانه و باغ هشت بهشت اصفهان، باغ فین کاشان، چهلستون و باغ شاه اشرف، باغ جهان‌نمای فرح‌آباد و باغ شاه بار فروش در شمال ایران.یکی از اقدامات دورۀ صفوی احداث خیابان چهارباغ بوده است. این خیابان برای اولین بار طرح نوینی از ساخت فضای طبیعی برای گردش و تفرج را به نمایش گذاشت. منظور از احداث چهارباغ این نبوده که به عنوان یکی از خیابان‌های شهر مورد استفاده واقع شود، بلکه خیابان مزبور چون در خارج از منطقۀ پرجمعیت واقع بوده حالت یک تفرجگاه و گردشگاه را داشته است. در اطراف این تفرجگاه هشت ردیف درخت تبریزی و چنار و در میان آنها بوته‌های گل سرخ و یاس پرگل کاشته شد. در سطح خیابان نیز استخرها و فواره‌هایی دیده می‌شود که همه دارای طرح‌های ویژه‌ای بود.

از سال 1135 تا 1209 قمری ایران بیشتر متأثر از آشوب سیاسی بود. در این دوره به جز چهارباغ نادرشاه در کلات نادری که کاخ و عمارت خورشید را دربر می‌گرفت و باغ‌های شیراز که توسط حکمران زندیه ساخته شدند، در دیگر مناطق ایران باغ‌های چندانی ساخته نشد. باغ نادرشاه یادآور باغ‌های هندوستان بود، با طرح‌هایی تزئینی آن و آراستگی شاهانه‌ای که در چهارباغ ایرانی تجلی می‌یافت. طرح کاخ و باغ متأثر از طرح معمارانه با برداشت ‌های نجومی بود و خورشید در پیوند با باغ و آب قرار می‌گرفت که به همین سبب به این نام خوانده شد.

در دورۀ زندیه باغ سازی تقریباً متأثر از دورۀ صفویه بوده اما با توجه به مدت کم دوران حکومت آنها تعداد باغ‌های احداث شده نیز کم است. از جمله باغ‌های احداث شده می‌توان باغ دلگشا، باغ هفت تنان و باغ جهان نمای شیراز را نام برد. باغ دلگشا در ناحیۀ آرامگاه سعدی قرار دارد و از کارهای کریم‌خان زند است. در دو طرف خیابان‌های آن درختان نارنج و پرتقال و دیگر انواع مرکبات کاشته شده بود.

گزیده ی کتاب:

فارسنامه / ابن بلخی / نیکلسون

… اول کسی که باغ را ساخت او بود[منوچهر] و ریاحین گوناگون کی بر کوهسارها و دشت‌ها رسته بود جمع کرد و بکشت و فرمود تا چهار دیوار گرد آن در کشیدند و آن را بوستان نام کرد، یعنی معدن بوی‌ها…

مقالات وابسته:

باغ سازی در عصر قاجار به روایت مفاتیح الارزاق

غلامرضا جمال الدین

کتاب «مفاتیح الارزاق» دایره المعارف مصور کشاورزی و علم زراعت و اصول باغ سازیِ عصر قاجار است که در سال ۱۲۷۰ ه.ق، توسط یکی از مستوفیان ایالت فارس به نام «محمد یوسف نوری»، به رشته تحریر درآمده است. موضوع کتاب صرفاً به جنبه های باغبانی و اصول طراحی باغ محدود نمی شود و بخش قابل توجهی از کتاب به فرهنگ عامه و باورهای عامیانه و خرافه ها در باب گیاهان و درختان اختصاص دارد. یوسف نوری در این کتاب به ارائه و معرفی پلان و نحوه کاشت و آرایش گیاهان برای یک باغ می پردازد که این الگوی باغ سازی به نوعی آرکی تایپ بسیاری از باغ های عصر قاجار محسوب می شود و در مقایسه با باغ های پیش از این دوره، و همچنین سایر منابع تاریخی که درباره باغ نوشته شده اند، چون «آثار و احیاء» و «ارشادالزراعه»، خبر از تفاوت های قابل توجهی در نظام کاشت و فضاسازی این پدیده می دهد. شیوه طراحی پلان باغی که یوسف نوری ارائه داده است چندین نکته را در بطن خویش به همراه دارد که در تحولات باغ سازی این برهه تاریخی حائز اهمیت است و می تواند بر مطالعات باغ در عصر قاجار مسیری تازه بگشاید. در این مقاله به بررسی اصول طراحی باغ به روایت این کتاب پرداخته شده است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان از تحول پلان بندی باغ، و تغییر اولویت های باغ سازی دارد؛ ازجمله این تغییرات می توان به فضابندی باغ، سازمان دهی کرت ها، سلسله مراتب، محورها و جوی های آب، هم نشینی گیاهان و درختان، و حتی منابع و متون مورد استناد برای باغ اشاره کرد.

باغ های ایرانی

عیسی بهنام

بازسازی نقشه باغ شمال تبریز بر اساس اسناد و مدارک تاریخی دوره قاجار

امیر بانی مسعود

باغ شمال تبریز، یکی از ابنیه مهم دوره صفوی و به خصوص دوره قاجار است. این عمارت در دوران بعد، به خصوص زمان پهلوی اول، به دلیل عدم رسیدگی، به کل تخریب شد و در حال حاضر به جز اسم، چیزی از آن باقی نمانده است. هدف اصلی مقاله، بازسازی نقشه ای از باغ شمال براساس اسناد و مدارک موجود در دوره قاجار می باشد. متون تاریخی و نقشه های ترسیم شده از شهر در دوره قاجار حایز اهمیت است. از بین نقشه های موجود (نقشه روسی، نقشه دارالسلطنه قراجه داغی، نقشه دارالسلطنه اسدالله خان مراغه ای)، نقشه دارالسلطنه قراجه داغی به علت دقت ترسیم و اطلاعات به کار رفته درآن، به عنوان مبنای بازسازی نقشه ی باغ شمال قرارگرفته است. در این راستا نقشه ترسیم شده باغ شمال در نقشه دارالسلطنه قراجه داغی، به وسیله عکس ها، متون و کروکی های موجود، بازخوانی شده است. آنچه از متون یاد شده استنباط می شود، این است که طرح باغ شمال در یک دوره مشخص و با طرحی از پیش اندیشیده شده شکل گرفته است و جزو باغ های سکونتگاهی- حکومتی بود. طرح هندسه باغ شمال بر اساس محور طولی و قرینه سازی در دو سوی محور میانی طرح ریزی شده بود و در میان شبکه باغچه های گوناگون مستطیل و مربع شکل، کوشکی بزرگ با استخری زیبا قرار داشت.

omidjavidani