بند اقلیم پارس / محمد تقی مصطفوی در طول چند قرن سرزمین عزیز فارس دستخوش نابه سامانی و بی‌سرانجامی قرار گرفت و بر اثر حملات و هجومهایی که خواه از جانب شمال ومغرب وخواه از راه دریای عمان و خلیج فارس به مهد شاهنشاهان گرانقدر ایران رو می‌آورد آرامش در آن دیار حکمفرما نبود و طبعاً در چنین وضعی امر احداث و آبادانی ابنیه مهم که لازمه آن آسایش و امنیت و رفاه اجتماع است صورت‌پذیر نمی‌گشت ، با وجود این آثار تاریخی مهم چندی مانند قسمت قدیمی مسجد جامع عتیق شیراز ( که بخشی از شبستان جنوب غربی مسجد از آن باقی است) و قلعه استخر و بند امیر از یادگارهای عضدالدوله دیلمی مربوط به قرن چهارم و مسجد جامع نیریز از مهمترین ابنیه ایران در همان قرن گواه روح زنده و پایدار مردم فارس در اسجاد ابنیه و آثار جاوانی می‌تواند بود. از عهد سلجوقی (قرن پنجم و ششم هجری) ابنیه و اثر قابل ذکری که مورد اطلاع باشد در خاک فارس سراغ نمی‌رود در جانب جنوب شرقی مرودشت تقریباً در انتهای دیگر این جلگۀ پهناور بر روی رود کر بند محکمی که قسمت بالای آن پل است بند امیر وجود دارد که آن هم از آثار عضدالدّولۀ دیلمی و از مهمترین انبیه قرون اوّل اسلام در ایران به شمار می‌رود و بر اثر آن آبیاری و انشعاب نهرهائی که آبادی‌های دور و نزدیک را مشروب می‌نمیاد انجام می‌گیرد. در کتاب آثار تاریخی مرو دشت تألیف آقای علی سامی تاریخ ساختمان بند امیر سال ۳۶۵ هجری ذکر شده است. پیش از رسیدن به کاروانسرای کوار که در ۵۶ کیلومتری شیراز است جادۀ فرعی از جانب راست به طرف مغرب می‌رود و پس از طی هشت کیلومتر به بنای تاریخی بند بهمن می‌رسند. بند بهمن در دوران ساسانیان بر روی رودخانۀ قَراقاج ساخته شده درازای آن ۲۶ متر و ضخامت آن در بالا مختصری کمتر از چهار متر است و چند سال پیش مالکین خفر آن را به نحو صحیح و اساسی تعمیر کرده‌اند و اکنون علاوه بر جنبۀ تاریخی از نظر موقعیّت طبیعی محل بسیار زیبا و دیدنی است و برای شما و تفریح مردم زنده دل شیراز و مسافران صاحبدلی که به آن حدود می‌روند مکانی عالی و روح پرور به شمار می‌رود. شیرازنامه / معین‌الدوله احمد زرکوب شیرازی / اسماعیل جوادی از جمله عماراتی که اتابک ابو بکر در عہد سلطنت ساخته، دار الشفائی معتبر است اندرون شهر شیراز، در طرف قبله گاه به در سلم. یکی دیگر رباط مخشری است در بیضا. یکی دیگر رباط مظفری است در ابر قوه. یکی دیگر رباطی که بر سر راه بند امیر ساخته. یکی دیگر جابر، که بر سر راه سواحل کرده. یکی دیگر رباط رزبان که بر سر راه بغداد است. یکی دیگر رباط شیخ جمال الدین حسین دزکی در بیضا. یکی دیگر سقایه اتابک قبای مسجد عتیق در شیراز. وهر یکی ازین عمارات بسیاری از امارک معتبره بدان وقف کرده، و مجموع آن اوقاف به دیوان سلغری تعلق می‌دارد، و از دیوان مفروز کرده‌اند. تاریخ مهندسی در ایران / مهدی فرشاد یکی از مسائلی که مهندسین در ساختن پل و سد در ایران همواره با آن مواجه بوده‌اند ساختن شالوده پل و سد به شمار می‌رفته است. برای ساختن سد عموماً جریان روخانه را منحرف کرده و آنگاه در زمین خشک سد را می‌ساختند. ساختمان بند امیر بر روی رودخانه کرکه شرح آن گذشت بدین طریق انجام گرفته بوده است. ساختن پی و پایه‌های پل که گاهی اوقات بر روی رودخانه خروشان و سریع زده می‌شد مسئله مهمی را ایجاد می‌کرده و ساختن پل مستلزم پی سازی در آب بوده است. در ساختن پایه‌های پل نیز تا به آنجا که مقدور بوده مسیر رودخانه را موقتاً منحرف میکرده‌اند و یا پی‌سازی را در موقع کم آبی انجام می‌داده‌اند. به هر صورت اجرای مرحله پی سازی در ایران موجب به کار رفتن ابداعات و روش‌های ساختمانی جدیدی بوده و مسئله پی سازی در این سرزمین به نحو شگفت‌انگیزی حل می‌شده است. علاوه بر سدهایی که در زمان هخامنشیان بر روی رودخانه‌های دجله و فرات ساخته شد، در آن زمان بر روی رودخانه کر در فارس نیز سدهایی برای آبیاری زمین‌های اطراف تخت جمشید ایجاد گردید. با این که آثاری از تمامی سدهای ساخته شده در زمان هخامنشی‌ها در دست نیست، ولی بعضی از سدهایی که تا به امروز بر روی آن رودخانه باقی مانده‌اند دارای پایه‌های هخامنشی هستند. از جمله این سدها بند ناصری است که در 48 کیلومتری شمال غربی تخت جمشید واقع شده است. در اوایل اسلام و در زمانی که خلفای عباسی دارای قدرت زیادی بودند سدهای قدیمی تعمیر و از آنها استفاده به عمل می‌آید. از جمله سیستم‌های آبی که مسلمانان از پیشینیان به ارث بردند سیستم‌هایی بوده که در شوشتر، اهواز، بند قیر و دزفول قرار داشت. این ساختمان‌ها توسط ایرانیان پس از اسلام تعمیر شد و به سیستم آبیاری شوشتر نیز سد دیگری به نام سد بولیتی افزوده گشت. این سد که بر روی کانال گرگر ساخته شده بود برای استفاده‌های نیروی آب به کار می‌رفت و همراه با آن در روی رودخانه گرگر چرخ‌ها و آسیاب‌های آبی نصب شده بود. این آسیاب‌ها در تونل‌هایی که در طرفین کانال و در سنگ تعبیه شده بده قرار داده شده بودند و این خود یکی از نمونه‌های اولیه برقراری سیستم نیروی محرکه آبی در دنیا به شمار می‌رود، در دنیای اسلام نظائر دیگری نیز داشته است. از جمله مثال‌های دیگر یک دستگاه چرخ آبی بوده که در پل سدی دزفول نصب شده و آب را تا ارتفاع 50 (ال) (متجاوز از 60 متر) بالا برده و به خانه‌های شهر آبرسانی می‌کرده است. در نزدیکی سد اهواز نیز تعدادی آسیاب آبی نصب شده بوده است. مقدسی (قرن دهم میلادی) می‌گوید: “کانال‌هایی از بالا دست سد در بالاترین نقطه شهر جدا شده و در پایین دست در محلی به نام کارچنان به رودخانه می‌پیوندند از این کانال‌ها کشتی‌ها به بصره می‌روند و روی آب آسیاب‌های جالبی ساخته شده است. دوره آل‌بویه از نقطه نطر سد سازی و کارهای آبی یکی از دوران‌های درخشان تاریخ فنی ایران به شمار می‌رود. عضدالدوله (983 – 949 م) یکی از پادشاهان این سلسله علاوه بر آن که به کارهای آبادانی و ساختمانی علاقه زیادی داشت خود سد سازی متبحر به شمار می‌آید. از جمله کارهای آبادانی او ساختن مسجد‌ها، قصرها، بیمارستان‌ها و عمیق کردن کانال کشتی رانی بین کارون و دجله و نوسازی پل رودخانه‌ای در اهواز بود. عضدالدوله همچنین آب انبارهای بزرگی برای ذخیره آب ساخت و هم او بود که سیستم بند رامیر و شبکه آبیاری منطقه فارس را ایجاد کرد. بناهای دوره اسلامی از آغاز تا 1218 شمسی / پاسکال کوست / آتوسا مهرتاش زمانی که آب زنده‌رود در پایین‌ترین سطح باشد می‌توان از دالان‌های زیر دهانه‌های پل عبور کرد؛ در پهنای هر دهانه مکعب‌هایی سنگی به ضلع 50 سانتی‌متر جای دارند. این مکعب‌ها شیارهایی دارد که دریچه‌هایی چوبی در آن قرار می‌گیرد به‌منظور بالا آوردن سطح آب تا 50 سانتی‌متر و جاری کردن آن در مسیرهای آبیاری دو طرف رودخانه. ارتفاع پل از کف بند تا کف معبر 5.16 متر و از معبر تا سطح راهروهای جانبی 4.75 متر است. به این ترتیب ارتفاع کل پل 8.39 می‌شود. گنجینه آثار تاریخی اصفهان/ لطف الله هنرفر این پل که در سر راه قدیم اصفهان به شیراز ساخته شده به نام (حسن‌آباد) و پل (بابا رکن‌الدین) نیز خوانده شده است. احتمال داده‌اند که شالوده آن در زمان حسن بیک ترکمان یا حسن پاشا نامی از امرای تیموری گذاشته شده باشد. ساختمان پل امروزی خواجو که به واسطه مجاورتش با محله خواجو به این نام معروف شده از دوره شاه عباس دوم است. این پل در سال 1060 هجری بنا شده. طول آن 5/132 متر و عرض آن 12 متر است. این بنا را فقط از لحاظ ایجاد یک پل بنا نکرده‌اند بلکه در عین حال بمنزله سد و بند نیز می‌باشد و به همین جهد درباره بنای پل گفته‌اند:دارای جهان پناه عباس دریاچه و سد و پل بنا کرد هنر و معماری اسلامی / شیلا بلر / جانان بلوم / یعقوب آژند این پل که در سر راه قدیم اصفهان به شیراز ساخته شده به نام (حسن‌آباد) و پل (بابا رکن‌الدین) نیز خوانده شده است. احتمال داده‌اند که شالوده آن در زمان حسن بیک ترکمان یا حسن پاشا نامی از امرای تیموری گذاشته شده باشد. ساختمان پل امروزی خواجو که به واسطه مجاورتش با محله خواجو به این نام معروف شده از دوره شاه عباس دوم است. این پل در سال 1060 هجری بنا شده. طول آن 5/132 متر و عرض آن 12 متر است. این بنا را فقط از لحاظ ایجاد یک پل بنا نکرده‌اند بلکه در عین حال بمنزله سد و بند نیز می‌باشد و به همین جهد درباره بنای پل گفته‌اند:دارای جهان پناه عباس دریاچه و سد و پل بنا کرد در زمان عباس دوم (سلطنت در 1642-1666) پل خواجو در سال 1060/1650 بر بنیان یک بند سدۀ 9/15 برپا شد. این پل سر راه شیراز ایجاد شد و محلۀ خواجو را در جنوب میدان به محلۀ زردشتیان در ساحل جنوبی رودخانه وصل کرد. بیش از نیمی از طول سی‌وسه پل چندان پیچیده و مرکب نیست؛ یک راه وسطی برای چهارپایان و وسایل نقلیه و یک پیاده‌روِ طاقدار هم در آن تعبیه شد. کل پل روی پایۀ سنگی برپا شد و در سمت بالای رود سیل‌بندهایی برای مهار جریان آب و پلکان‌هایی در جهت پایین آب ساختند. در وسط پل یک کوشک 8ضلعی برپا کردند تا شاه از آنجا از منظرۀ روبه‌روی رودخانه لذت ببرد. معماری تیموری در خراسان / برنارد اوکین / علی آخشینی ابوسعید بند گلستان را نیز مرمّت کرد و به طور همزمان مالکیت زمین‌هایی را که با آن آبیاری می‌شد از آن خود کرد. در مقابل، سلطان حسین درآمدِ بندی در محل سلامه را که غیاث الدّین کرت بنا کرد برای حمایت از ساختمان‌های خیریه (بقاع خیرات) اختصاص داد. جامع‌ترین گزارشی که از بناهای احداث شده توسط حامیان چنین سبکی از معماری در سدۀ پانزدهم در اختیار ماست، توصیفی است که خواندمیر در مکارم الاخلاق از بناهای میرعلیشیر ارائه داده است، ولی فقط دو بند از میان پل‌ها، آب انبارها و کاوانسراهای فراوان ذکر شده است. با وجود این دولتشاه نیز سهم خود را در بنای کانالی در فاصلۀ ده فرسخی چشمۀ گل در بخش توس به سمت شهر مشهد بیان می‌دارد. بندهای اخلمد و کرات از ساده‌ترین نوع بندهایند و فقط با وزن سنگینی که دارند آب را در پشت خود نگه می‌دارند. بند امیر در نزدیکی پرسپولیس که احتمالاً در سدۀ دهم ساخته شده از همین نوع است. بند طرق و احتمالاً گلستان نیز طاقدار هستند، و با انحنای اندکی که در جهت جریان آب به سمت بالا دارند به استواری آنها افزوده شده است. این فن که به ویژه متناسب با درّه‌ای با پهلوهای مرتفع و نزدیک به هم بود در ایران حدّاقل در اوایل عهد مغول به کار رفت. دشوار است که از نوآوریهای عهد تیموری در فنون سد سازی سختی به میان آورد ولی به قرار گرفتن چاه‌ها در بغل‌بندهای قوس بیرونی اشاره‌ای نکرد تا بدین ترتیب از قرار گرفتن چاه‌ها در بدنۀ اصلی بند و در نتیجه سست شدن ساختمان بند اجتناب می‌شود. تنها از نُه بغل‌بند، چهار بغل‌بندِ قوسِ بند اخلمد دارای چاه‌اند و پنج بغل‌بند دیگر احتمالاً برای استواری بند و نیز تقارن حیرت‌انگیز آن افزوده شده‌اند. صِرف تعداد بندهایی که بتوان به سده‌های چهاردهم و پانزدهم نسبت داد، در کنار شواهدی دال بر این که حامی پرتلاشی در کار احداث بنا، مانند میرعلیشیر فقط دو بند ساخت، بیانگر آن است که منابع نیروی انسانی و پول لازم برای دایر ساختن آن بندها به چند حامی و کمک‌های آنان محدود می‌شد. افزایش رونق کشاورزی که با احداث این بندها میسر می‌شد باید با هزینه‌های ساختمان بندها توازن می‌داشت.