ایرانیــــــــــــادبود

برترگزیده‌ تاریخ معماری ایرانزمین

حریم

گزیده ی کتاب:
دوازده درس مرمت / محمد حسن محب علی / اصغر محمد مرادی / آتس سا امیرکبیریان
تعریف حریم
هر اثری، با توجه به زمان و مکان ساخت، از دسترسی‌ها و مفصل‌هایی حیاتی برخوردار بوده و ضمن استقرار و در بافت طبیعی، شهری و روستایی با محیط و بستر طبیعی خود انس و الفت یافته و به گونه‌ای ارتباط برقرار کرده است. این همزیستی تاریخی – طبیعی با الحاقات حاشیه‌ای بناها نیز هماهنگی کامل داشته، همسو با جریان تاریخ و فرهنگ و اعتقادات بوده و فن مورد استفاده در آن نیز با جغرافیای طبیعی مکان همخوانی داشته است. امروزه تغییر شیوۀ زندگی، کاربرد مصالح و پیدایش روش‌های گوناگون طراحی و اجرا ( ضمن خدشه‌دار کردن وحدت جغرافیایی) نوعی انقطاع در تسلسل تاریخی بافت‌های شهری و روستایی پدید آورده است. طبعاً این تغییر و مداخلات شتابزده‌اند و سرعتشان مهار نمی‌شود و در نتیجه شریان حیات طبیعی و عادی بافت‌های شهری و روستایی و طبیعت را مورد تهاجم قرار داده و ماحصل تجارب چندین قرن حیات هنری، فرهنگی، اقتصادی اقوام و ملل را خدشه‌دار کرده است. بی‌تردید تغییر و تحول جزو ذات همۀ امور است، ولی هدایت و کنترل تغییر ضرورت اجتناب ناپذیر زمان حال است. این ارتباط و هدایت همانند هدایت جریان برق با فشار قوی است که به مبدل نیاز دارد تا بتواند جریان قوی را تضعیف و در حد قابل تحمل و استفاده وارد مدار زندگی روزمره کند.
چنانچه شاهد بوده‌ایم، تحولات مختلف تاریخی سبب جدا شدن بناها از بافت طبیعی، روستایی و شهری خود شده‌اند. به هر تقدیر، چه این انفصال رخ داده باشد و چه بنا در همان وضعیت به حیات خود ادامه دهد، پیش‌بینی حریم و ضوابط ویژۀ حفاظتی ضروری تا بتواند این بناها را از ضایعات و صدمات احتمالی مصون دارد. به دلیل تعدد آثار و ابنیۀ موجود با شرایط متفاوت می‌توان با یک بررسی کلی خطوط مشترکی را برای حفاظت ابنیه با عنوان ضوابط حریمی ترسیم کرد.
این ضوابط با توجه به نوع اثر به شرح زیر قابل بررسی است: ابنیه‌ای که در داخل بافت‌های شهری هم اکنون به زندگی خود ادامه می‌دهند، مانند مساجد، حسینیه‌ها، تکایا، بازارچه‎ها، کاروانسراها، آب انبارها، امامزاده‎ها و غیره. در کلیۀ این موارد و موارد مشابه، مطالعات تاریخی و تصویری و باستان شناسی و تطبیقی و تشبیهی و برداشت فیزیکی و ارزشیابی بنا از لحاظ تاریخی – هنری، ضمن توجه به نیازهای روز از قبیل تأسیسات شهری و غیره ضرورری است.
تغییر ذات هستی است. نیازهای زندگی نیز مشمول این دگرگونی است. ما وارث بنایی تاریخی به عنوان یک سند و یک اثر هنری هستیم که مکان تاریخی و محیط طبیعی و همچنین کالبد آن از لحاظ ویژگی معماری و اجتماعی برای ما ارزشمند است. در چنین شرایطی، تعمیر و تحکیم و مرمت جامع و در نهایت بازگرداندن حیات تازه به بنا امری ضروری است، به سه دلیل:
1 – اگر در آن بنا کمتر زندگی شود، در نتیجۀ عدم مراقبت کافی در معرض خطر عوامل فرساینده قرار می‌گیرد.
2 – با استفادۀ بهینه، ضمن حفظ ارزش فرهنگی، تاریخی و هنری بنا، از آن استفادۀ اقتصادی نیز شده است.
3 – رعایت اصل حیا منوط به حفظ ویژگی معماری و سندیت تاریخی بنا از قبیل فضای خالی و پر، ارتفاع و کلیۀ روابط فضایی و تاریخی آن است.
با توجه به این واقعیت که بنای تاریخی دارای کالبدی است خالص، کالبدی که از پیش دارای یک طرح مشخص بوده و به ما انتقال یافته است، مداخلات زیاد در آن امکانپذیر نیست. عملکرد جدید را نیز باید سنجیده و هماهنگ با فضا انتخاب کرد و به این ترتیب از توانایی‌های بنا و یا بافت شهری سود برد.
در این زمینه ذکر چند نمونه تغییر کاربری پس از احیا ضروری به نظر می‌رسد: خانۀ رسولیان در یزد که کاربری دانشکدۀ معماری یافته است؛ توحید خانۀ اصفهان که به دانشکدۀ معماری پردیس تبدیل شده است؛ حمام وزیر در محلۀ جمالۀ اصفهان که کاربری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان یافته است.
برای احیای یک بنای تاریخی یا یک بافت شهری با ارزش به منظور بهره برداری از آن لازم است به موارد زیر توجه کنیم: فضاهای تدارکاتی از قبیل خدمات لازم برای تضمین حیات عملکردی بنا یا بافت شهری فراهم گردد. به این منظور باید:
الف) فضاهایی در دل بنا، مجموعه و یا بافت شهری ایجاد و احداث شود. از این طریق می‌توان کمبودهای عملکردی بنا را جبران کرد. تأمین این فضاها مشروط به رعایت کامل مسائل حفاظتی، تاریخی، هنری و منوط به مطالعات پژوهشی و تحقیقی مدون است. بی‌تردید پس از مطالعه و شناسایی دقیق عملکرد کلیۀ فضاهای موجود، انتخاب فوق انجام می‌گیرد.
 ب) فضاهایی در خارج از بنا و در حواشی آن یا در خارج از بافت شهری و یا مجموعۀ با ارزش ایجاد شود. این اقدام از دو جهت قابل بررسی است: رفع نیازهای مقطعی؛ و تزریق حیات تازه به بنا، مجموعه و یا بافت شهری.

مطالب مرتبط