صدر اسلام

خالد بن ولید فرمانده عرب که از سرداران معروف و جنگجوی اعراب بود با فرماندهی لشکری صحراگرد، به ناحیه مرزی ایران در غرب حمله کرد. این جنگ که در نزدیکی کویت امروزی واقع گردید در حقیقت اولین جنگی است که ایران و اعراب را به صورت جدی روبه روی هم قرار داد. سردار بزرگ ایرانی «هرمزان» ، در این جنگ کشته شد و خالد پس از پیروزی در این جنگ به طرف شمال رهسپار شد. ولی این بار ایرانیان با مقاومت بیشتری به جنگ با خالد پرداختند. به طوری که خالد از این پافشاری ایرانیان در خشم شد و قسم یاد کرد که از خون دشمن چرخ‌های آسیاب آبی را به حرکت درآورد …
 خالد تا آخرین جنگ خود در ایران (۶۳۴ میلادی) قساوت بی نظیری از خود نشان داد و سپس به امر خلیفه فرماندهی لشکر را به مثنی واگذار نمود و به رغم میل باطنی خود ایران را ترک کرد. میتم سپهبد ایرانی، لشکر عرب را محاصره کرد ولی مثنی توانست اعراب را از محاصره نجات بخشد. دولت یزدگرد تازه متوجه شد که خطر اعراب را خیلی دست کم گرفته است. در پاییز ۶۳۶ میلادی، سپاه ایران در محل قادسیه اردو زد. «سعد ابن ابی وقاص» فرماندهی لشکر مقابل را به عهده داشت. سربازان ایرانی که به بهترین سلاح‌ها خود را مجهز می‌دیدند و فیلان درشت‌پیکری را در جنگ شرکت داده بودند، هنوز با دیده حقارت به دشمنانی می‌نگریستند که با چهره‌های آفتاب سوخته و گردآلود و البسه ژنده و پاپوشی از پوست پاره و سپرهایی از پوست گاو، به مقابله شان آمده بودند. همین ارزیابی غلط بود که به آن روزشان انداخت. جنگ قادسیه در اوایل سال ۶۳۷ میلادی، سه روز و به روایتی چهار روز، طول کشید، و در روز آخر که باد شن به نفع اعراب بر صورت سربازان ایرانی وزیدن گرفت و اعراب این پدیده را یاری خداوند تلقی کردند، برتری سپاه اعراب مشخص گشته بود.
 یزدگرد چون خبر شکست قادسیه را شنید به شتاب تیسفون را رها کرد و پایتخت به دست اعراب افتاد. جمع غنایم و وجه نقد و اشیای قیمتی بنا به روایات مختلف به حدود ۹۰۰ میلیون درهم سر می‌زد.
پس از این حمله، در سال ۶۴۰ میلادی، پیکار قاطع و مشهور دیگری در نهاوند بین دو خصم درگرفت که به پیروزی مجدد اعراب و قتل فیروزان سردار ایرانی انجامید (این منطقه هنوز به نام فیروزان نامیده می‌شود . در سال ۶۴۲ اعراب، زنجان، قزوین، ری و قومس (سمنان فعلی) و در سال ۶۴۴ همدان و قم و کاشان و اصفهان را متصرف شدند و یزدگرد به ناچار به استخر فارس گریخت و از آن جا به کرمان و سیستان و سرانجام به خراسان فرار کرد.
استخر به موجب عهدنامه‌ای که در سال ۶۴۸ با ابوموسی اشعری منعقد کرد، سر به فرمان تازیان نهاد ولی سال بعد اهالی استخر سر به شورش برداشته و افراد پادگان عرب را کشتند. اعراب برای سرکوبی این شورش بی درنگ استخر را تسخیر و آن را ویران کردند. بسیاری از زمین‌داران ایرانی برای حفظ اراضی خود، سر به اطاعت قوم مهاجم نهادند. در سال ۶۴۹ اعراب، خراسان را تسخیر کردند و یزدگرد اجبار به مرو گریخت و با تعداد بسیار اندکی از همراهانش (به روایتی فقط یک نفر پیاده به دروازه مرو رسید و به آسیابی در کنار رود مرغاب پناه برد و آسیابان به طمع لباس و جواهراتش شبانه او را سر برید وبدین سان طومار سلسله ساسانیان در سال ۶۵۱ میلادی برابر با ۳۱ هجری درهم پیچیده شد و اعراب بر تمامی خاک امپراتوری ساسانی به جز از نواحی بلخ، زابلستان، کابل، دیلم، گیلان و طبرستان (مازندران فعلی) استیلا پیدا کردند.

سرزمین پهناور عربستان که اکثر اراضی آن ریگزارهای خشک و سوزان است به علت کمی آب و نباریدن باران‎های مرتب در آن زندگی دشوار است. از این جهت از روزگاران بس کهن مردم فقیر آن سرزمین که از نژاد سامی هستند مکّرر در جستجوی چراگاه در زمین‎های بارآور به سوی شمال مهاجرت می‌کردند. و از هزار سال پیش از میلاد آبادی‎های شمالی این سرزمین که سرزمین عراق و شام و فلسطین کنونی باشد و هلال خصیب نامیده می‎شود مورد توجه قرار می‎دادند. و بر اثر این مهاجرت‎‌های پیاپی در طول تاریخ توانستند دولت‎‌های سامی نژاد قدیم را از قبیل اکد و بابل و دولت آرامی و کنعانی و فینیقی و غیره در این هلال خصیب به وجود آوردند.
به علاوه از زمان انوشیروان تا اواخر ساسانی کشور عربی یمن تحت تسلط ایران بود. با این رابطه‎ نزدیک با عرب ساسانیان حتی‌‎المقدور از مهاجرت اعراب به خاک ایران جلوگیری می‎کردند.
در این زمان عشایر زیادی از اعراب صحرانورد روی به مهاجرت آورده به مرزهای ایران نزدیک شده بودند و اگر جلوگیری ساسانیان از ایشان نبود در اندک زمانی سراسر عراق و خوزستان و پارس را فرا می‎گرفتند، و چون اجتماع این عشایر فقیر در مرزهای ایران خطر بزرگی برای کشور به شمار می‎‌رفتند، شهریاران ساسانی همواره مراقب جلوگیری از ایشان بودند حتی پادشاهان عرب حیره که تحت حمایت ایران بودند وظیفه‌ مهم ایشان نگاهداری مرزها و دور راندن آن عشایر عرب از خاک ایران بود، چنانکه همین وظیفه را نیز غسانیان در مرزهای روم داشتند، و از مهاجرت تازیان به سوریه و آن نواحی ممانعت می‎‌کردند، بسا که این اعراب از ضعف دولت‎‌ها استفاده کرده به ایران هجوم می‎‌آوردند و دست به قتل و غارت می‎‌گشودند چنانکه شاهپور ذوالاکتاف اعراب بنوتغلب و بنوبکر را که در کودکی او باعث خرابی ایران شده بودند در بزرگی گوشمالی به سزا داد.
قرن‎‌ها بدین‌سان گذشت و اعراب روز به روز بر انبوهی شمار و سختی معیشتشان می‌افزود، و ناگزیر بودند که جنبش دیگری کرده موانع ایران و روم و مصر را از پیش برداشته برای رسیدن به زندگی بهتر راه مهاجرت را به روی خود باز کنند. در این هنگام پیغمبر اسلام لوای دعوت برافراشت. و یکی از وعده‌‎هایی که او به قوم خود می‌داد این بود که اگر دین او را پذیرفتند، عراق و ایران و سوریه از آن ایشان خواهد بود.
اعراب مسلمان که در تنگی معیشت می‌سوختند به امید آنکه اگر فاتح شوند سرزمین‌‎های سبز و خرم عراق و ایران و سوریه و مصر را تصاحب خواهند کرد و اگر کشته شوند به بهشت جاودان خواهند رفت دعوت آن حضرت را لبیک گفتند، و در زمان جانشینان او به کشورگشایی پرداختند.
باری جنگ‎‌ها و فتوحات تازیان در صدر اول اسلام گرچه به نام ترویج دین بود ولی از نظر تاریخ انگیزه‎ اقتصادی داشت.
این‌که اکنون در سراسر عراق و مصر و شام و سودان و شمال آفریقا و جاهای دیگر به عربی سخن گفته می‎‌شود دلیل است که اعراب گروه‌گروه به این سرزمین‎‌ها ریخته بودند چه در دنیای قدیم برای نشر زبان در کشوری بیگانه جز کوچانیدن انبوهی از مردم آن زبان بدانجا و آمیزش با بومیان راهی نبوده است.
باری انحطاط دو دولت ایران و روم که در این زمان به منتهای خود رسیده بود کار حمله و مهاجرت عرب‎‌ها را آسان کرد.
عدم ثبات اوضاع و تعصب شدید موبدان، بی‎‌عدالتی و ظلم بی‎حد بزرگان و دولتیان بر مردم، و تحمیل مالیات‎ها و عوارض گزاف بر رعیت پیدا شدن بحران‎های اقتصادی بر اثر جنگ‎های طولانی ایران و روم و شکستن سدهای دجله و فرات و شعب آن و شیوع بیماری‎های خانمان برانداز چون وبا و طاعون، اختلاف شدید طبقاتی، تفرقه بین مردم به واسطه‎ اعتقاد به مذاهب و فرق گوناگون چون زردشتی، عیسوی، بودایی، مانوی، مزدکی، زروانی و غیره و مسائل دیگری امثال این‎ها چنان نظم اجتماع ساسانی را بهم زده و اوضاع را آشفته کرده بود که همه مردم به ستوه آمده بودند و همه کس ناراضی به نظر می‎‌رسید، و فرج و روزگار بهتری از خدا می‎‌خواستند. از اتفاق روزگار عرب‎ها یا سامی‎‌ها به معنی اعم این بار با سلاح معنوی تازه‌ای به میدان آمده بودند که هیچ‌گاه در طول تاریخ مهاجرت‎‌های پیشین اقوام سامی چنین شمشیر برنده‎ای نداشتند. آن سلاح دین مبین اسلام بود که همه مردم روی زمین را به یکتا پرستی و برابری و برادری می‌خواند این ندای مساوات و عدالت طبقه‎ محروم و مظلوم اجتماع را که بیش از دیگر طبقات بودند جلب کرد.
بعد از آنکه ابوبکر به دستیاری خالد بن الولید سراسر عربستان را مطیع اسلام کرد و اهل رده و مدعیان نبوت را از میان برد مصمم شد که اسلام را در بیرون جزیره‎‌العرب نیز منتشر سازد. لذا برای فتح ایران و روم دو لشکر یکی از راه بادیه به حدود عراق و دیگری از راه حجاز به سوریه فرستاد.

در سال 12 یا 13 هجری که برابر با 633 و 634 میلادی است خالد بن ولید سردار نامی اسلام با دو هزار تن از طرف ابوبکر خلیفه‎ اول مأمور حمله به عراق و تسخیر حیره شد. در این زمان ایاس بن قبیصه به جانشینی نعمان بن منذر از جانب ایران بر حیره فرمان می‎راند. خالد به وی پیشنهاد اسلام یا جزیه کرد نپذیرفت.
در این زمان مثنی بن حارثه رئیس بنی‎شیبان که قبلاً تابع ایاس بود و اسلام پذیرفته بود به یاری خالد آمد. سپاه حیره که از عرب و ایرانی ترکیب یافته بود در مقابل خالد بایستادند.
ایرانیان همگی سواره بودند، و سرداری داشتند که مورّخان عرب نام او را «اسدصوبه» ضبط کرده‎اند، بر اثر حیله‎ مثنی شکست یافت. و چون حیره برای دفاع جز حصار و دیوار کهنه‎ای چیز دیگر نداشت، ناچار ایاس تسلیم شد، و دویست هزار درهم جزیه بپذیرفت.

پس از فتح حیره ابوبکر مدد بیشتری برای خالد فرستاد تا شمار لشگر او به هجده هزار کس رسید. وی به طرف جنوب رانده و آهنگ شهر ابله را که بر روی شعبه‎ای از دجله‎العوراء در نزدیکی بصره‎ی امروز و مرکز تجارت هند بود کرد. در این جا امیری ایرانی به نام هرمزد با بیست هزار سپاهی فرمان می‎راند. در محلی موسوم به حفیره چند میل دورتر از کویت کنونی با خالد، هرمزد جنگ مرد و مرد (یعنی تن به تن) کرده او را بکشت، و ابله به دست عرب افتاد.

در ماه صفر سال 12 هجری، قارن نامی از افراد خاندان قارن پهلو از تیسفون به مدد هرمزد آمد چون از کشته شدن هرمزد آگاهی یافت گریختگان لشگر هرمزد را گرد آورده در ناحیه‎ مذار با خالد مصاف داد. لشگر قارن شکست یافت، و خود وی با دو سردارش قباد و انوشجان کشته شدند.

این نبرد در ولجه در مرز سواد نزدیک دجله رخ داد. سردار لشکر ایران شخصی به نام اندرزگر بود، و در لشکر او پهلوانی بود که هزار مرد (هزار سوار) لقب داشت خالد او را با نیزه بکشت و اندرزگر شکست یافت.

پس از یک ماه از این جنگ نبرد هولناکی در الیس که جایی بین ابله و حیره نزدیک فرات بود روی داد. سردار ایرانی در این جنگ جابان نام داشت در این نبرد ایرانیان سخت ایستادگی کردند، به طوری که خالد سوگند یاد کرد که اگر ظفر یابد چندان از ایرانیان بکشد که از خون دشمن نهری روان گردد. جابان در این جنگ کشته شد و ایرانیان شکست یافتند. خالد امر کرد که اکثر هزیمت‌یافتگان را اسیر کردند و بفرمود تا چند شبانه‌روز آنان را گردند می‎زدند تا نهری از خون ایشان جاری شد! او می‎خواست تا با این قصابی ننگ‌آور نقض سوگند نکرده باشد! این جنگ‌ها در روزگار اردشیر سوم بود.

خالد سپس پیشرفت خود را به سوی وادی غربی فرات ادامه داده ناگهان به امغیشیا که بزرگترین شهر سواد بود حمله برد. در اینجا دهقانی آزاد به نام که مرزبان حیره بود با وی بجنگید و همه ایالت سواد مسخر او گشت.

خالد پس از آن قعقاع بن عمرو را بر حیره امیر کرد، و خود به شهر انبار که شهری بزرگ در میان سواد و تیسفون بود روی نهاد. امیر انبار مردی به نام شیرزاد بود خالد در اینجا فرمان داد که چشم سپاهیان دشمن را که همه غرق در آهن بودند و جز چشم ایشان پیدا نبود یک‌باره با تیر کور کردند. پس شیرزاد با خالد صلح کرد و شهر انبار را به او واگذاشت و خود به تیسفون رفت. شهر انبار را فیروز شاهپور نام بود و چون اسلحه خانه ایران در مرز روم بود از آن رو آن شهر را انبار گفتند.

خالد زبرقان بن بدر را بر انبار امیر کرده خود بر عین‎‌التمر آمد در اینجا بنی تغلب بودند و سرداری ایرانی به نام مهران پسر بهرام چوبین به آنان عمارت داشت، و زیردست او سرهنگی عرب به نام عقه بن ابی عقه بود. خالد عقه را شکست داد و مهران بگریخت.

دومه ‎الجندال دژی بود استوار و میان عراق و بحرین (الاحساء). خالد پس از گشادن آن، سه دژ دیگر را در همان نزدیکی که یکی مضیح و دوتا دیگر حصید و خامر نام داشت بگرفت و روزبه و زرمهر و مهبودان که امیران ایران در آن حدود بودند کشته شدند. سپس خالد ساحل فرات را گرفته بالا رفت و در الفراض (فیراز) شهر مرزی روم را در مشرق فرات فتح کرده یک ماه برای روزه‎ی ماه رمضان به لشکر خود استراحت داد. در این جا مرزداران رومی و ایرانی متحد شده حمله به خالد بردند ولی وی پیروز شده گروه بسیاری از رومیان و ایرانیان را بکشت (12 هجری = 634م.) در این هنگام خالد از طرف ابوبکر تغییر مأموریت یافت و مثنی بن حارثه‎ شیبانی را به جای خویش گذارد، و خود با نیمی از سپاه به یاری مجاهدین یرموک در مرزهای سوریه رفت.
در تاریخ 624 تا 625 میلادی که نبردهای مثنی به وقوع پیوست، عده‎ سپاه مثنی به نه هزار تن می‎‌رسید. معلم است که این عده در برابر لشگر ایران نمی‎‌توانست ایستادگی کند، لیکن خالد قبلاً تمامی زنان و کودکان و بیماران را به مدینه فرستاده بود، و سردار عرب می‎‌توانست با تمام قوای خود به جنگ بپردازد و چون مثنی از مدتی قبل خبر ورود لشگر ایران را شنیده بود، لذا حیره را رها کرده و از ساحل فرات گذشته تقریباً در حدود بابل قدیم منتظر حمله‎ دشمن گشت. سرانجام جنگ آغاز شد. در رأس لشگر ایران پیلی بود که اسبان عرب از آن می‌رمیدند با افکندن تیر، پیل را از پای درآوردند، و غلبه کردند. تا این زمان نبردهای عرب و ایران حکم جنگ‎‌های سرحدی داشت از این پس جنگ‎‌های مهم مسلمین با ایران آغاز می‎‌شود. از طرف عمر، ابوعبید بن مسعود ثقفی نامزد سرداری سپاه در عراق شد. از جانب ایران هم رستم فرخ‌زاد سپه سالار کل سپاه گشت.

مثنی چشم به راه ابو عبیده بود که شنید جابان با لشگری بسیار از ایرانیان به سوی او می‌‎آید، مثنی از حیره بیرون آمده در نمارق که شهری بزرگ نزدیک کوفه بود به مقابل جابان شتافت. در این هنگام ابوعبیده‎ ثقفی هم برسید. مثنی و ابو عبیده ایرانیان را شکست داده و جابان را اسیر کردند.

در دیه کسکر از روستاهای سواد دژی بود که ساقطیه نام داشت و نرمی نامی که پسر خاله‎ پرویز بود خداوند آن ناحیت بود. رستم جالینوس را با لشگری به مدد او فرستاد پیش از آنکه جالینوس بدانجای رسید نرسی بر دست ابوعبیده هزیمت یافت. و پس از آن با سپاه جالینوس جنگ کرد، او نیز شکست یافته بگریخت.

رستم فرخ‌زاد سپهبد خرسان با اختیارات تام سپهسالار سپاه ایران در برابر اعراب شده بود. با عجله لشگری فراهم آورده بهمن دراز ابرو (به عربی بهمن ذوالحاجبین) یا بهمن مردانشاه را که به او بهمن جادویه نیز می‎گفتند، به حدود بابل قدیم فرستاد. بهمن در فرات غربی در محلی معروف به قس الناطف جای گرفت. در این جنگ بهمن سی فیل همراه لشگر داشت. در اینجا مسلمنان پلی از قایق‌ها ساخته برای جنگ با ایرانیان از پل گذشتند. اسب‌های عرب از دیدن فیل‌های به وحشت افتادند و سواران تیرانداز ایرانی بنای تیراندازی را به عرب در هنگام گذشتن از فرات گذاردند. در این اثنا ابوعبید بن مسعود که به یکی از فیل‎ها حمله کرده بود زیر پای فیل رفت و درگذشت. و اکثر افسران عرب کشته شدند. پس از آن مثنی خود را به سپاه ایرانیان زد تا اعراب موفق شدند پل را که قطع شده بود تعمیر کرده عقب نشستند.
در این جنگ تلفات مسلمانان چهار هزار تن بود و این یگانه جنگی بود که به بهره‌مندی ایرانیان انجامید. مثنی توانست سه هزار تن از لشگر شکست‌خورده‎ عرب را جمع کند. اگر بهمن جادویه آنان را دنبال کرده بود هر آینه همه را از میان برمی‎‌داشت ولی از خوشبختی اعراب انتشار یافت که در تیسفون شورشی به پا شده لذا سردار ایرانی با شتاب به پایتخت بازگشت. مثنی پس از این شکست به الیس رفت و از عمر کمک طلبید در این سال که سال چهاردهم هجرت بود عمر جریر بن عبدالله بجلی را به یاری مثنی فرستاد.

پس مثنی سپاه بر گرفت و به ساحل غربی شعبه‌‎ای از فرات که بویب نام داشت آمد. در اینجا مهران سرداری ایرانی با لشگری انبوه به سوی او شتافت و از ظهر تا غروب با کمال ایستادگی جنگ کردند. اما کشته شد، و آنان ناچار از فرات گذشته به تیسفون باز گشتند. در این جنگ مانند اغلب جنگ‎‌ها مسیحیان کمک بسیاری به لشگر عرب کردند.
عرب‎‌ها این جنگ را «یوم‎الاعشار» نوشته‌‎اند. چه می‎‌گویند در این روز صد نفر از جنگاوران عرب هر یک صد تن از دلیران ایرانی را بکشتند! فیروز نامی پس از مهران در برابر عرب ایستادگی کرده دو هزار تن از ایشان بکشت ولی سرانجام او نیز کشته شد.
معروف است در همان اوان مثنی سوق‎الخنافس و هفته بازار بغداد را که در محل بغداد فعلی بود غارت کرد. پس از اندک زمانی مثنی از زخمی که در جنگ پل برداشته بود، درگذشت.
در سال چهاردهم هجری برابر با 635 میلادی عمر بن ابی وقاص را به سر کردگی سپاه عرب برگزید. و او را با سی هزار تن به عراق گسیل داشت. سعد به عراق آمد و در محل مستحکمی در قادسیه موضع گرفت. از سوی دیگر یزدگرد شاهنشاه ساسانی چون عرب را در حمله به ایران مصمم یافت. رستم فرخ‎زاد یا به قولی رستم فرخ هرمزد را با یکصد هزار کس برای مقابله با سعد بفرستاد. رستم که در این وقت نایب‎السلطنه‎ حقیقی ایران محسوب می‎شد. مردی بزرگ و با تدبیر و سرداری دلیر بود و این خطر عظیم را که در نتیجه حمله‎ عرب در پیش بود درک می‎کرد.

در همین سال عمر سفارتی مرکب از چهارده تن از بزرگان عرب چون: مغیره ‌بن زراره، نعمان بن مقرن مزنی، و جریر بن عبدالله بجلی و طلیحه بن خویلد به نزد یزدگرد به دربار ایران در تیسفون فرستاد. با آنکه ظاهر آنان باعث سخریه مردم بود. یزگرد آنان را با احترام پذیرفت، زیرا مقارن این اوان مسلمین شهر دمشق را در سوریه فتح کرده بودند. یزدگرد پرسید مقصود شما از این جنگ چیست؟ گفتند باید مسلمان شوید با جزیه دهید یا در میان ما و شما شمشیر حاکم باشد. یزدگرد آنان را گفت: شما همان مردمانی هستید که از غایت فقر سوسمار و موش می‎‌خوردید و فرزندان خود را می‌کشتید و دخترانتان را زنده به گور می‎‌کردید! گفتند؛ چنین است، ولی آن وضع سابق تغییر کرده است، و خداوند از میان ما پیغمبری برگزید و او ما را به راه راست رهبری کرد. و اکنون خدای تعالی خواسته است که غنی و نیرومند باشیم، حال که اسلام نمی‎‌پذیرید، حاکم بین ما و شما شمشیر است. پس رستم آزاد مرد را در مقدمه سپاه روانه ساخت.

این جنگ نخستین جنگ بزرگ بین ایران و عرب است، و آن در سال 13 هجری برابر با 636 میلادی روی داد. قادسیه نام قریه‌‎ای بوده است در پانزده فرسنگی شهر کوفه در عراق. این جنگ تاریخی چهار روز به طول انجامید. روز اول موسوم به ارماث و دوم به اغواث و سوم به عماس است. روز اول به واسطه‎ رمیدن اسب‎‌های عرب از فیل‎‌ها بهره‎‌مندی با ایرانیان بود. روز دوم کمکی از شام به عرب رسید، و سواره نظام ایران را شکست دادند. روز سوم قعقاع بن عمرو که با لشگر امدادی از شام رسیده بود با نیزه چشم پیل سفیدی را کور کرد. دیگر اعراب نیز چنین کردند. پیلان برگشته در سپاه ایران ایجاد بی‌‎نظمی کردند. شب روز چهارم مسلمانان به دسته‎‌های متعدد تقسیم شده شبیخون به لشگر ایران زدند، و مانع از استراحت ایشان شدند. این شب را لیله‌‎الهریر نامیدند. زیرا عرب‎‌ها برای ترسانیدن ایرانیان در آن شب از خود صدای سگ و شغال در می‌‎آوردند.
روز چهارم جنگی سخت در گرفت و تندبادی وزیده خاک میدان جنگ را به روی ایرانیان زد و اختلال بزرگی در صفوف آنان ایجاد شد. عرب فرصت را مغتنم شمرده به قلب لشگر ایران حملاتی شدید کرد. در این موقع رستم تخت بر لب رود نهاده و بر سر او چتری زده بودند که سایه بر سر او افکند. باد آن چتر برداشت و در آب افکند رستم از تخت به زیر آمد و در سایه شتران بنشست. مردی از عرب که هلال بن علقمه نام داشت به آن شتران رسید و چون قصد غارت داشت، بند بار شتران را پاره می‎کرد، و بارها به زمین می‎‌افتادند. اتفاقاً یکی از بارها به سختی بر پشت رستم فرود آمد و او را مجروح کرد. رستم خود را در نهر العتیق انداخت تا شاید به شنا بتواند جان به در برد. هلال نیز از دنبال او در نهر جسته وی را گرفته به ساحل آورد، و کشت و سپس بر تخت رستم برآمد و فریاد برآورد که سوگند به پروردگار کعبه که رستم را بکشتم.
این خبر لشکریان ایران را به هراس انداخته و خود را به رود افکنده هزاران نفر در آب غرق شدند. فتحی که نصیب عرب شد قطعی بود و تأثیر زیادی در باختن روحیه‏ نظامی ایرانیان کرد. در این جنگ درفش کاویانی که پرچم مشهور ایران بود به دست دشمن افتاد. می‎‌نویسد: ضرار بن الخطاب که آن را به دست آورد، به سی هزار دینار فروخت. در صورتی‎ که بهای واقعی جواهرات آن صد و بیست هزار دینار بوده است.

در سال شانزدهم هجری (637م.) عمر، خلیفه‎ دوم، عتبه بن عزوان را که از صحابه‏ پیغمبر بود به ابله فرستاد که در نزدیک در آنجا شهری بسازد و ارتباط دریایی ایران را با هند قطع نماید. عتبه آمد و شهر بصره را در آنجا بساخت.

پس از جنگ قادسیه، سعد به فرمان عرب به سپاه خود دو ماه استراحت داد و بعد وارد حیره شد، و سپس از فرات نزدیک برج بزرگ بابل ذشته آن نواحی را از دشمن پاک نمود، تا این‌که خود را به کنار دجله رسانید و در ماه شوال همین سال (637م.) متوجه تیسفون شد و ویه اردشیر (سلوکیه) را پس از دو ماه محاصره بگرفت. ساکنان آن که از گرسنگی جز رمقی نداشتند خود را به تیسفون انداختند. در این میان سعد وقاص حمله‎ نیروی اعزامی از طرف ملکه مادر شاه را دفع نمود و سردار این لشگر در جنگ مرد و مرد (تن به تن) کشته شد.

پیش از ورود سپاه عرب به حومه‎ تیسفون و تسخیر رباط که تا مدائن یک روز راه بود، یزدگرد با دربار و حرمسرا و بعضی گنج‌های خود از پایتخت گریخت در حالی که هزار تن آشپز و هزار تن رامشگر و هزار تن یوزبان و سگبان و هزار تن بازبان و جماعتی کثیر از خدمه همراه او بودند، و به قول ثعالبی شاهنشاه هنوز این کوکبه را به علت حقارت کسر شأن خود می‌دانست. یزدگرد می‎خواست به موجب قراردادی همه ساحل غربی دجله را به عرب واگذارد به شرط آن‌که متعرض بقیه‎ قلمرو او نشوند ولی این پیشنهاد با مسخرگی رد شد.
بهار بود و دجله طغیان داشت و ایرانیان جسرها را بریده و قایق‎ها را از ساحل غربی شط دور کرده بودند. یزدگرد هنوز وسایل دفاع را فاقد نشده بود و می‎‌توانست در موقع عبور اعراب از دجله از لحاظ اینکه آنان از کشتی‌سازی اطلاع نداشتند مدت‎ها آنان را معطل نماید. اما لشگر عرب پس از تسخیر ویه اردشیر در دجله، گدری یافته از آب گذشتند و در ماه صفر سال شانزدهم هجری با فتح و فیروزی تکبیر گویان وارد پایتخت خالی ساسانی شدند.
در این تاریخ، 411 سال از تأسیس دولت ساسانی به دست اردشیر گذشته بود. اعراب از دیدن عظمت و جلال و شکوه و آبادانی این شهر انگشت حیرت به دندان می‎‌گزیدند. چون به ایوان کسری رسیدند سعد وقاص هشت رکعت نماز فتح در آن بگذارد.
باید دانست یکی از علل سقوط ساسانی نزدیک بودن پایتخت آن دولت به جزیره‌‎العرب و زود دست یافتن عرب بر آن شهر با شکوه بود. دیگر خیانت بعضی از سرداران و بزرگان ایرانی به شاهنشاه بود چنانکه بنا به نوشته بلاذری در جنگ قادسیه چهار هزار تن از ایرانیان به سرداری دیلم نامی خیانت کرده بدون جنگ به دشمن تسلیم شدند. سعد در برابر ایوان کسری اردو زد و خزائن و گنج‎‌هایی را که یزدگرد نتوانسته بود ببرد در ید اختیار خود یافت. از اشیایی که یافتند سبدهای مهر شده پر از آلات زرینه و سیمینه‌ جامه‌‎ها، گوهرها، اسلحه، ادویات و عطریات خوشبود بود. فوجی از عرب در دنبال گریختگان تا پل نهروان پیش رفتند، و چند رأس دواب به غنیمت گرفتند که گنج‎ها و نشانه‌‎های بسیار گرانبهای سلطنتی را می‌بردند.
در صندوقی که بر شتری بسته بود چیزهای بسیار نفیس یافتند. من جمله جامه‎های زربفت و تاج خسرو پرویز و قبای او که از پارچه‎ مرصع زربفت مرصع به جواهر و مزین به مروارید بود. در صندوق‎های دیگر زره و خود و ران‎بند و بازوبند و شمشیر خسرو پرویز که همه از طلا بود به دست آمد. پس از آنگاه زره و شمشیرهایی که از هراکلیوس قیصر روم و خاقان ترک و داهر Dahir پادشاه هند و وهرام چوبین غنیمت گرفته بودند با اسلحه‎ پیروز و قباد اول و هرمز چهارم و نعمان به دست عرب افتاد.
شمشیرهای خسرو و نعمان را با تاج پرویز نزد خلیفه عمر فرستادند. عمر تاج را در کعبه آویخت . قالی معروف بهار کسری یا بهارستان هم جزو غنایمی بود که نزد عمر فرستادند. عمر گفت تا آن را قطعه قطعه کرده میان اصحاب رسول تقسیم کردند! علی علیه‌‎السلام سهم خود را به بیست هزار درهم فروخت. پس خمس غنایم را که به خلیفه تعلق داشت جدا کرده در بین شصت هزار تن سپاهیان سعد تقسیم نمودند. گویند به هر تن دوازده هزار درهم رسید.

چون هوای تیسفون (مدائن) با مزاج عرب سازگار نبود و عمر دید که گونه‎‌های اعراب در آن شهر زرد به نظر می‎‌رسد، متوحش شده دستور داد کوفه را در نزدیکی بابل قدیم بنا کردند. انتخاب آن هم از آن جهت بود که این شهر به صحرا اتصال داشت که قسمت بیشتر مردی و شجاعت عرب مرهون آن بوده است. پس از بنای این شهر حیره که فاصله‌ زیادی با کوفه نداشت و نیز مدائن رو به انحطاط نهاد.

یزدگرد، پس از فرار از پایتخت، به حلوان که محل استواری در کوه‌‎های زاگرس بود رفت، و قریب صد هزار لشگر فراهم ساخت، سعد وقاص، هاشم بن عتبه و قعقاع بن عمرو را با دوازده هزار تن به جنگ ایشان فرستاد. مهران فرمانده لشگر ایران در جلولاء که محلی در نزدیکی حلوان بود جای گرفت (جلولاء از شهرهای ناحیه‎‌ای به نام طسوج از ایالت شاذ قباد در میان دستگرد و خانقین بر روی شاخه‌‎ای از رود دیاله در جای قزل رباط امروز واقع بود) طرفین شش ماه در برابر هم موضع گرفتند تا جنگی سخت روی داد و گردبادی به اعراب کمک کرده ایرانیان پریشان گشتند و پس از 80 روز محاصره مهران کشته شد و لشگر ایران شکست یافت و قعقاع پس از شکست داد گشسب نام سردار دیگر، قصرشیرین و حلوان را بگرفت، و آن را مرکز پادگان اسلامی قرار داد. غنایم عرب را در این جنگ به سی میلیون درهم تخمین زده‌‎اند بلاذری می‎نویسد که سردار ایران در این جنگ خرزاد (خوره‎زاد) برادر رستم بود.
از جمله غنایمی که به دست ایشان افتاد یک‌صد هزار اسب مادی بود. پس از این شکست یزدگرد به ری گریخت. سعد میل داشت یزدگرد را تعقیب کند. از عمر اجازه خواست، عمر که یقیناً آن وقت هوای جهانگیری در سر نداشت به سعد نوشت:
«ای کاش که میان عراق و کشور‎های آن طرف جبال (کوه‌‎های زاگرس) سدی می‎‌بود که نه ایرانیان می‌‎توانستند از آن بگذرند نه اعراب، کشور عراق ما را کافی است».
پس از فرمان توقف سپاه از جانب عمر قشون اسلام به تسخیر باقی نقاط بین ‎النهرین قناعت نمود. از طرف مشرق به قسمت علیای دجله تا تکریت که 35 فرسنگ بالاتر از مدائن بود دست یافت و اعراب مسیحی آن نواحی را متحد خود ساخته با مدد آنان به موصل حمله بردند و پس از تسخیر آن، قلعه هیت را که بر ساحل راست فرات بود تسخیر کردند و سپس قرقیسیا را که در ملتقای رود خابور به فرات بود به حمله گرفتند. پس از اشاعه این اخبار اعراب تابع روم در ساحل شمال غربی فرات و قبایل عرب تابع ایران در جنوب غربی فرات تحت انقیاد دولت اسلام درآمدند.
پس از تسخیر تمام بین‎النهرین برای اینکه نظم اقتصادی آن منطقه از نو برقرار شود، عمر فرمود تا فراریان سکنه‎ عراق را اذن بازگشت و تصرف اراضی خود داده سازمانی برای اداره‎ اوقاف و خالصه جات دولتی از املاک شاهزادگان گرفته تا اوقاف آتشکده‌‎ها دایر کرد و به اعراب اکیداً قدغن کرد املاک نخرند و به جای شهر تیسفون (مدائن) شهر کوفه را در نزدیک حیره و به جای شهر ابله، بصره را در مصب دجله‌العوراء (شط العرب بنا کردند).
بنابراین سعد به تسخیر شهرهای بین‎ النهرین پرداخت و در اندک مدتی این خطه‎ زرخیز را تحت تسلط اسلام درآورد.

در برابر حلوان دو شهر بود که یکی را ماسبذان و دیگری را سیروان می‎‌گفتند. سعد، ضرار بن الخطاب السعدی را بدان‌جای فرستاد و آن دو شهر را بگرفت.

در سال هیجدهم هجری سعد نعیم بن مقرن را با عبدالله بن مسعود به دشت میشان و گشادن اهواز فرستاد. امیر اهواز هرمزان نام داشت، و از امیران محتشم ایرانی بود. عشایر عرب خوزستان که از روزگاران قدیم در آن استان مسکن داشتند با مسلمانان دست یکی کرده، اهواز را در محاصره گرفتند. چون کار جنگ با هرمزان به درازا کشید و هرمزان سخت پایداری می‌‎کرد، در میان او و عرب صلح شد و برخی از شهرهای خوزستان چون رامهرمز و شوشتر و شوش و جندی‎‌شاپور از بهر او بماند. سردار عرب در این جنگ ابو موسی اشعری بود.

در همین زمان علاء بن ‌الحضرمی حاکم بحرین، که از زمان پیغمبر بر بحرین حکومت می‎‌کرد و با سعد وقاص میانه‎ خوبی نداشت چون دید که سعد فتوحات بسیار کرد او نیز به هوس کشورگشایی افتاد و از بحرین (الحساء کنونی) که در شمال شرقی عربستان و جنوب بین ‎النهرین بین بصره و عمان قرار داشت، از خلیج پارس با سفاین محقری گذشته به فارس حمله آورد. فرمانروای پارس مردی به نام شهرک بود علاء را شکست سختی داد. چون به لب دریا بازگشت دید که کشتی‎‌های او را موج دریا غرق کرده است. به زحمت بسیار خود را از راه خشکی به مأمنی رسانیده پیکی به مدینه نزد عمر فرستاد، و یاری خواست عمر دستور داد که عتبه بن غزوان با دوازده هزار کس از راه اهواز به پارس رود و دشمن را عقب رانده علاء را نجات دهد.

هرمزان امیر خوزستان از پیشرفت‎‌های مردم پارس علیه علاء و مسلمانان بحرین تشجیع شده تصمیم گرفت که عرب‌‎ها را از خوزستان بیرون کند. پس با شهرک فرمانروای پارس همدست شده بر عرب به جنگ برخاست و خواست اعراب را از اهواز بیرون کند. ولی در رامهرمز سرانجام شکست یافته به شوشتر پناه برد اعراب آن شهر را محاصره کردند و پس از هیجده ماه به دست عرب افتاد. فتح شوشتر به خیانت مردی ایرانی به نام «سینه» و به دست براءبن مالک صورت گرفت ولی طبری این خیانت را به «سیاه» نام دیلمی نسبت داده است.
هرمزان به شرط آنکه او را زنده به نزد عمر ببرند تسلیم شد. چون او را به نزد عمر بردند زرنگی به خرج داده اظهار تشنگی کرد. جام آبی برای او آوردند. هرمزان از روی بی‎‌اطمینانی به اطراف نظر می‎‌کرد مثل اینکه می‎‌ترسید در اثنای آب خوردن او را بکشند عمر گفت آسوده باش تا این آب را نیاشامی کشته نخواهی شد هرمزان آب را بر زمین ریخت عمر هرچند زرنگ‌‎تر بود خودش را حفظ کرد و هرمزان مسلمان شد و از کشته شدن نجات یافت. او در دفاع خودش درباره‎ به جنگ برخاستن بر عرب اظهار داشت که از طرف پادشاه بزرگ دستور داشت و ناچار بوده که دستور شاهنشاه را اطاعت کند، و این اعتراف بر عمر مسلم داشت که باید جنگ با ایرانیان را به پایان رساند. پس از تسخیر شوشتر، شوش را که شهر بزرگی بود محاصره کردند. در اینجا خیانت جمعی از اشراف ایران که با اتباع خود به لشگر عرب ملحق شدند سبب قوت مسلمین شد ولی باز شوش به سختی تسخیر گشت و پس از آن شهر جندی‎‌شاپور به دست عرب افتاد.

این آخرین جنگ بزرگی است که با عرب روی داد. و آن در 21 هجری = 642 میلادی بود. چون یزدگرد سوم شنید که عمر، سعد بن ابی وقاص را از سپهسالاری سپاه عرب و فرمانروایی عراق برکنار نموده و به جای او عمار بن یاسر را در کوفه که مقر حکومت او بود گماشته است. از آنجا که سعد را سرداری با کفایت می‎‌دانست و رفتن او را فرجی برای ایرانیان می‎‌پنداشت خشنود شده لشگر فراوانی گرد آورده به سرداری فیروزان در مقابل عرب به نهاوند فرستاد. عده‎ی سپاه ایران در حدود صد و پنجاه هزار تن بود.
عمر همین که از لشگرکشی عظیم آگاه شد؛ نعمان بن عمرو بن مقرن المزنی حاکم اهواز را با سی هزار تن مأمور دفع ایشان کرد. لشگر ایران با وجود فزونی شمار، جنگ دفاعی پیش گرفته از پشت سنگرها پیکار می‎‌کردند. و در صحرا فقط زد و خوردهای کوچکی رخ می‎‌داد، و امیدوار بودند که با این شیوه لشگر عرب را خسته کنند. خوار و بار سپاه عرب نزدیک به اتمام بود. بعضی سردار ایران را در این جنگ مردانشاه دراز ابرو (ذوالحاجین) نوشته‎اند. لشگرگاه ایرانیان وایخورد، و لشگرگاه اعراب در دهی به نام «اسپیذهان» بود، بلاذری می‎‌نویسد که ایرانیان در این جنگ «درفش کاویان» را با خود داشتند.
در این حال نعمان حیله‎‌ای به کار برده عقب نشست و چنین وانمود کرد که خبر مرگ خلیفه رسیده است. ایرانیان فریب خورده از سنگرهای خود بیرون آمدند: همین که سپاهیان ایران به جایی رسیدند که منظور نعمان بود اعراب برگشته چنان سخت حمله‎‌ور شدند، که ایرانیان تاب مقاومت نیاورده روی به گریز نهادند. در این هنگام نعمان کشته شد و حذیفه بن الیمان به جای او نشست، ولی کشته شدند نعمان تغییری در وضع جنگ نداد، بلکه لشگریان عرب بیشتر به هیجان آمده ایرانیان را تعقیب کردند. فیروزان و بسیاری از سپاه در معابر کوهستانی به دست قعقاع بن عمرو به قتل رسیدند. نتیجه‎ این فتح به قدری درخشان بود که اعراب آن را فتح الفتوح نامیدند. چیزی از فتح نهاوند نگذشته بود که همدان تسلیم شد. فاتح همدان جریر بن عبدالله البجلی بود 23 ه‍ (643م).

پس از جنگ نهاوند یزدگرد فرار بر قرار اختیار کرد، و دفاع شهرها به عهده‎ ساکنان آن‎ها محول شد. در اصفهان فاذوسفان نام ایرانی حکومت داشت از بدیل بن ورقاء خزاعی شکست یافت و آن شهر به دست عرب افتاد (23 و 24 ه‍ ). پیش از فتح اصفهان یزدگرد خود با گروهی از واسپوهران در آنجا می‎‌زیست. چنین پیدا است که این شهر در پایان دوره‎ ساسانی مرکز واسپوهران (امیرزادگان) ایران بود.

در این وقت که دیلمان امیری به نام موتا داشتند در دستبی (دشت میان قزوین و همدان) با پیش قراولان لشگر عرب به جنگ پرداختند، سردار سپاه آذربایجان اسفندیار برادر رستم فرخزاد و سرداری فرخان زیبندی به موتا پیوستند، و سپهسالاری او را به گردن گرفتند. نعیم بن مقرن از همدان بیرون تاخت و در واجرود که جایی در میان آن شهر و قزوین بود، نبرد سختی روی داد 22 ه‍ (643م).
طبری می‎‌نویسد که این جنگ در سختی از نهاوند کمتر نبود، و از ایرانیان بسیار کشته شدند، و موتا نیز در این جنگ کشته شد و ری به دست عرب افتاد. چون خبر هزیمت سپاه ری به مردان شاه مصمغان دماوند رسید دانست که دیگر کار ایران تمام شد. از این رو کس فرستاد و با نعیم بن مقرن صلح کرده قبول جزیه نمود. پس از آن طولی نکشید که آذربایجان و فارس و مکران و سیستان و گرگان و خراسان به دستت عرب افتاد. فقط طبرستان تا نیمه‎ قرن دوم هجری (769 میلادی) به واسطه‎ صعب‌العبور بودن راه‌‎های آن استقلال خود را حفظ کرد. چون عمر مکران را حد جهانگیری عرب قرار داده بود در این زمان از آن ایالت تجاوز نکردند.
تسخیر ایران به دست عرب دوباره پس از دوازده قرن از سقوط نینوا (612قبل از میلاد)، تسلط سامی‎ها را بر آسیای قدامی مسلم ساخت. منتهی این بار عرب‌ها از هم نژادان سامی خود، یعنی آشوری‎ها و بابلی‎‌ها به مراتب نیرومندتر بودند. زیرا شریعتی استوار و دین راستینی پشتیبان آنان بود که بیرون از قدرت نظامی، نفوذ معنوی و عمیق آن دین، دل‎های رمیده آنان را تسخیر کرده بود.

پس از فتح نهاوند یزدگرد که جز عنوان شاهنشاهی نداشت باز هم روی به گریز نهاد. سپاهبد طبرستان او را به پناه خود خواند، و اگر این دعوت را می‎پذیرفت شاید می‎توانست در پناه کوه‎های بلند طبرستان قدرت خود را در برابر حملات مسلمین حفظ کردند. ولی یزدگرد خراسان را ترجیح داد و سعی بی‌‎فایده کرد شاید امرای محل را که در این وقت کاملاً مستقل بودند، با خود یار کند، اما میسر نشد.
یزدگرد پیش از این در سال شانزدهم هجری (639 میلادی) با اعزام هیأتی به چین از فغفور آن استمداد کرده بود. ولی فغفور چین به عذر دوری راه از فرستادن کمک به ایران امتناع کرد. یزدگرد از نیشابور به طوس رفت، ولی کنارنگ آنجا مایل نبود او را پناه دهد هدیه‌‎های گرانبها پیش برد و گفت: قلعه‎ طوس گنجایش موکب شاهی را ندارد. ناچار یزدگرد روی به مرو نهاد.
بلاذری می‎نویسد یزدگرد از شکست جولاء به اصفهان گریخت و بعد از فتح عرب در نهاوند به اصطخر آمد تا اینکه عبدالله بن عامر بن کریز اصطخر و شهر جور را در پارس بگرفت پس یزدگرد به داراب آمد عبدالله بن عامر، مجاشع بن مسعود را بر اثر یزدگرد بفرستاد، یزدگرد از کویر بگذشت و به کرمان آمد و از آنجا به سیستان رفت سپس به خراسان رفت تا به مرو رسید.
بعضی نوشته‌‎اند که یزدگرد پس از شکست نهاوند به بلخ و طخارستان گریخت از خاقان ترک و فعفور چین مدد خواست. خاقان ترک با اعزام لشگری به او کمک کرد و چندی به کمک همین لشگر به عرب‎ها در خطه‎ مرو جنگ و گریز می‎کرد عاقبت خاقان با لشگر خود به پشت جیحون بازگشت و سفیر چین به یزدگرد خبر داد که امپراطور چین نمی‎تواند به او یاری کند. یزدگرد که به قصد جلب کمک امپراطور به طخارستان آمده بود ناچار شد برای جمع آوری سپاه به خراسان بازگردد. ظاهراً وی در همان موقع که به طخارستان می‎‌رفته زن و فرزند خود را به طخارستان برده و در همین جا گذاشته است.
بنابر روایت بلعمی چون یزدگرد به مرو آمد با او چهار هزار مرد بودند اما مرد جنگی نبودند. همه غلامان و خواجه سرایان و زنان و فراشان و آشپزان و دبیران بودند. و همه از خواص او شمرده می‎‌شدند.
آنگاه ماهوی مرزبان که می‎‌خواست از این مهمانان ناخوانده خلاص شود با نیزک طرخان امیر بادغیس متحد شد. نیزک تحت فرمان یبفوی طخارستان بود. نیزک فوجی را به گرفتن یزدگرد فرستاد. پادشاه بخت برگشته روی به فرار نهاد و تنها و حیران از جایی به جایی می‎‌رفت تا شبی برای خفتن به آسیابی درآمد. آسیابان او را نمی‌‎شناخت. به طمع بردن آن جواهرات و جامه‎‌های زیبا و زربفت که با او بود وی را بکشت. یا بنابر روایت دیگر سواران ماهوی که در جستجوی یزدگرد بودند او را در آنجا خفته یافته بکشتندش!
ثعالبی گوید جسد این شهریار بخت برگشته را در رود مرغاب انداختند. آب او را همی برد تا به جدولی که زریگ نام داشت به شاخه‎ درختی گیر کرد. اسقف مسیحیان این شهر جسد او را از آب گرفت و در طیلسانی مشک آلود پیچیده و در باغی به مرو به خاک سپرد. مرگ وی ده سال پس از جنگ نهاوند در سال هشتم خلافت عثمان در 31 هجری مطابق با 652 میلادی اتفاق افتاد. و به مرگ او که تا آخرین نفس برای نجات ایران بکوشید شاهنشاهی ساسانی سقوط کرد.
هنوز زردشتیان هند با نهایت وفاداری هر سال 12 سپتامبر به مناسبت سال جلوس او به سلطنت که مبدأ تقویم ایشان سنه‎ی یزدگردی این سال خود را به نام او تجدید می‎کنند.
ایرانیان را رسم این بود که تاریخ را از سال جلوس هر پادشاهی به حساب می‎آوردند، و چون پس از یزدگرد سوم، ایران پادشاهی نیافت زردشتیان همان سال جلوس یزدگرد سوم را مبدأ کار خود قرار داده‎اند، و آن را تاریخ یزدگردی خوانده‎اند.
یزدگرد چون به تخت سلطنت نشست پانزده سال داشت، و در جنگ نهاوند بیست و چهار ساله و در 652 میلادی که در مرو کشته شد سی و چهار سال داشت. او به راستی پادشاه بدبختی بود. زیرا در زمان او چراغ استقلال و عظمت یک ملت بزرگ باستانی خاموش شد. اگر چه بعد از دویست سال باز حیات ملی خود را از سر گرفت، ولی در واقع دیگر آن ایران نبود بلکه روحی بود که در شخصیت کوچک‎تر از خودش حلول کرده بود، و تا کنون هم نتوانسته است قالب پیشین خود را پیدا کند.
یزدگرد را نمی‎توان به تقصیر بزرگ یا خیانت مهمی متهم داشت. لیکن چون شهامت و شجاعت و تدبیری که در آن روز یک شاهنشاه ایرانی می‎بایست داشته باشد فاقد بود، او را مانند داریوش سوم هخامنشی که زندگانی او با وی شباهت زیادی دارد باید در پیشگاه تاریخ مسئول و محکوم دانست.

از سرگذشت خاندان یزدگرد آگاهی اندکی داریم. مسعودی فرزندان او را چنین می‎‌شمارد: دو پسر و هرام و پیروز، سه دختر اردک Adrugh و شهربانو و مردآوند.
از کتاب‌‎ها برمی‌‎آید که یزدگرد سه زن داشته و از این سه زن دارای هفت پسر و پنج دختر بوده است: شش پسر او: فیروز، خسرو، بهرام، نرسی، مهرگشنسپ و کامکار بوده‌‎اند و هفتمی را می‎‌نویسند که پس از مرگ پدر به دنیا آمده و نام او را «مخدج» ضبط کرده‌اند.
نام پنج دختر او: آذرک، شهین، مرداوند، بابونه (بانویه) و تهمینه بوده است. دختر دیگری هم به نام «شهربانو» به او نسبت داده‌‎اند که گویند با دو دختر دیگر، آنان را به اسارت به مدینه بردند، و شهربانو به زنی حضرت امام حسین درآمد. کریستسن دانمارکی در انتساب این شهربانو به یزدگرد شک کرده است. ظاهراً این داستان بایستی از اینجا پیدا شده باشد که مخدج پسر کهتر یزدگرد دختری یا نواده‎ای به نام «شاه آفرید» داشته که در 93 ه‍ 711م با خواهر دیگر به دست قتیبه بن مسلم سردار عرب در خراسان اسیر شدند و وی آنان را توسط حجاج بن یوسف عامل عراقین به نزد ولید بن عبدالملک گسیل کرده ولید با یکی از آن دو بخفت و یزید بن ولید معروف به یزید ناقص از آن زن متولد شد. طبری این دختر را دخت «مخدج» پسر یزدگرد دانسته که فرزند زن مروی او بوده است.
مسعودی می‌نویسد که بیشتر اعقاب یزدگرد در مرو ساکن شدند. ولی اکثر بازماندگان شاهان و چهار طبقه‎ی ایرانی هنوز در سواد عراق هستند و نسب خود را نوشته و مانند اعراب حفظ می‌‎کنند.
بنا به منابع چینی پس از مرگ یزدگرد، پسر او پیروز سوم خود را شاه ایران خواند. و فغفور چین او را به این سمت شناخت. پس از آن پیروز در کوه‎‌های طخارستان شرق بلخ، در کنار جیحون مانده در صدد گردآوری سپاه و جنگ با عرب بود. ولی فغفور چین از یاری او سر باز زد. اما پادشاه طخارستان به وی کمک کرده او را شاه ایران دانسته است.
پس از آن در 661 میلادی، دولت چین پس از شکست دادن ترک‎ها دولتی به نام ایران تشکیل داد و پادشاهی آن را به پیروز سپرد این کشور تزی کیک Tezi.kik نام داشته و معلوم نیست در کجا بوده است. بعضی آن را در انتهای سیستان و برخی نزدیک رود سیحون پنداشته‎‌اند.
باری پس از چندی پیروز به واسطه‎ حملات مسلمین نتوانسته است در شهر تزی کیک بماند، و گریخته و به چین رفته است، و در 684م. فغفور به او اجازه‎ تأسیس یک آتشکده در چانگ گان داده است.
پسر او که در منابع چینی نی نیش (شاید نرسی) آمده به طخارستان بازگشت، و مدتی در آنجا ماند و برای بازگرفتن ملک خود کوشش‌‎ها کرد. سرانجام ناامید شده به دربار چین بازگشت. 707م. در منابع چینی مقارن 722م. از پوشان هونامی (شاید پشنگ) یاد شده است که خود را شاه ایران می‎دانست که تا 729 یا 728م. می‎‌زیست با ترکان برای به دست آوردن ملک نیاکان خود همدست شد، ولی به مقصود نرسید. و نیز چینی‎‌ها ضبط کرده‎‌اند که شاه ایران در 732 میلادی کی‎لی نامی نسطوری را به سفارت به دربار چین فرستاد ولی نام این پادشاه را ذکر نکرده‌‎اند.
خسرو نامی را نیز نوشته‌‎اند که از بازماندگان یزدگرد بود و در ۱۱۰ ه‍ ۷۳۰م به یاری ترکان با اعراب جنگ کرد ولی به مقصود نرسید.
اما بازماندگان «کامکار» پسر ششم یزدگرد تا سیصد سال پس از او در خراسان بوده‎‌اند زیرا نسب احمد بن سهل را که از بزرگان زمان نصر بن احمد سامانی (در گذشته در 331 ه‍ 942م) بود به این شاهزاده‎ ساسانی رسانیده و احمد بن سهل بن هاشم بن ولید بن جبله بن کامکار بن یزدگرد بن شهریار ساسانی نوشته‌‎اند.
پسری هم به یزدگرد به نام «دارا» نسبت داده‌‎اند و گویند دختر او به زنی مرد یهودی به نام «بوستانی» درآمد و پس از بوستانی میان فرزندان او که از شکم مادران دیگر بودند درباره‎ی میراث اختلاف افتاد.