قاجاریه

ویکی پدیا

اطلس تاریخی ایران

تارنماهای وابسته:

کتاب‌های وابسته:

اخبار وابسته:

_{خشونت سیاسی}
_{ناصر فکوهی}

دسترسی

Block Title

_{قاجاریان}

بیشتر

قاجاریه از ترکمانان ایران بوده و از ناحیه شمال ایران برخاسته بودند. آن‌ها از جمله ایلاتی بودند که از همان ابتدا از به قدرت رسیدن صفویان حمایت کرده بودند. در طول دو قرنی که ایران زیر حکومت قاجار قرار داشت گذار کشور از مجموعه‌ای از حاکمیت‌های محلی به یک دولت متمرکز اما بسیار ضعیف و وابسته انجام گرفت (۴۰). حکومت قاجار، از آغاز در خود عنصر خشونت را حمل می‌کرد. آقا محمد خان که سالیان دراز زندانی دربار زندیان بود، پس از مرگ کریم خان توانست از شیراز بگریزد و نخستین حرکات سیاسی خود را با قتل لطفعلی خان، کشتار گسترده در فتح کرمان، و شکنجه و قتل شاهرخ افشار برای دستیابی به گنج‌های نادر آغاز کرد.
دوران قاجار هم‌زمان با شروع انقلاب‌های بورژوایی در غرب آغاز می‌شد. اروپا، قدرت خود را تجدید می‌کرد و پایه‌های تکنولوژیک و اقتصادی گسترش امپریالیستی را از نیمه دوم قرن ۱۹ می‌ریخت. از این زمان بود که نفوذ اروپا در سراسر جهان و اعمال خشونت سیاسی از مرکزیت اروپا به سوی کشورهای مستعمره پیرامونی آغاز گردید و در مقابل آن نیز شاهد پیدا شدن مقاومت‌ها و خشونت‌هایی بودیم که از پایه‌های اجتماعی برای خنثی کردن فشار امپریالیستی و خشونت آن انجام می‌گرفت.
در این میان، ایران تا اندازه زیادی به دلیل موقعیت ژنو استراتژیکی خود هرگز به صورت یک مستعمره کامل در نیامد. اما موقعیت این کشور در طول دوران قاجار چندان تفاوتی اساسی با یک مستعمره نداشت. شاید تنها اختلاف را بتوان در حفظ یک دولت محلی به ظاهر مستقل از قدرت‌های خارجی دانست، اما در عمل دولت قاجار در تمام طول حیات خود جز بازیچه‌ای در دست قدرت‌های متقابل روسیه و انگلستان نبود. واگذاری بخش‌های بزرگی از خاک ایران به روسیه در طول جنگ‌های فتحعلیشاه با این کشور و بر اساس دو قرار داد گلستان (۱۸۱۳ میلادی) و ترکمنچای (۱۸۲۸ میلادی)، واگذاری اراضی ایران در افغانستان به انگلستان پس از جنگ‌های سال‌های ۱۸۵۶ و ۱۸۵۷ میلادی، واگذاری امتیازهای گوناگون نظیر کنترل بر راه‌ها، راه آهن، نفت، گمرک، کشتی‌رانی، بانک‌ها و… که اوج آن را در دو معاهده ۱۹۰۷ میلادی بین انگلستان و روسیه برای تقسیم ایران به دو منطقه نفوذ، و قرارداد ۱۹۱۹ میلادی بین ایران و انگلستان که کل سیستم نظامی و دارایی ایران را زیر کنترل انگلستان در می‌آورد، نمونه‌هایی از این وابستگی شبه استعماری هستند.
سلسله قاجار با وابستگی کامل خود به روسیه و انگلستان و با انتقال قدرت خود به حکام مستبد محلی خشونت سیاسی را در دوران خویش به اوج رساند به صورتی که شورش‌های متعددی در نواحی مختلف کشور آغاز شدند از جمله طغیان آقا خان رئیس فرقه اسماعیلیه در ۱۸۴۰ میلادی، قیام سید علی محمد باب در ۱۸۴۴ میلادی، شورش محمد حسن خان پسر آصف الدوله در ۱۸۴۶م…(41)
در واقع سلطنت قاجاریان را باید تبلوری از خشونت سیاسی استعماری دانست. این سلطنت برای دولت‌های استعماری صرفا نقش ابزاری را ایفا می‌کرد. با این وجود دوران قاجار به هر رو با شکل‌گیری نطفه دولت جدید همراه است و این امر سبب می‌شود که نخستین اشکال توسعه‌یافتگی برای مثال در اقدامات میرزا تقی خان امیرکبیر ظاهر شوند. اما خود این شخصیت نیز قربانی موقعیتی شد که هنوز برای آن اقدامات آمادگی نداشت. قاجاریان در حقیقت کشوری ویران و خشونت زده را در دست گرفتند و آن را ویران‌تر و خشونت زده‌تر بر جای گذاشتند. به هر حال، شکل گرفتن نطفه دولت ملی به رغم تمایل قاجار، در ابتدای قرن بیستم ناگزیر به نظر می‌آمد و بی‌شک تا اندازه‌ای نیز با پاره‌ای از شرایط و در شکلی خاص، منافع انگلستان را در برابر دولت مستبد روسیه تأمین می‌کرد. در این شرایط بود که ایران وارد فرایند یک انقلاب اجتماعی بزرگ شد که نزدیک به سی سال کشور را در تلاطم خود نگه داشت.

کمتر

گزیده‌ی کتاب:

چکیده تاریخ ایران / حسن نراقی

آغا محمد خان

آغامحمدخان، سرسلسله قاجار، بدون شک از مقتدرترین و بدنام‌ترین پادشاهانی است که بر این دیار حکومت کرده است. وی که از پنج سالگی به دستور عادل شاه افشار بریده نسل شده بود نوجوانی و جوانی خود را به دلیل این که عمه‌اش همسر کریم خان بود در دربار کریم خان در شیراز گذرانید، ولی به محض این که مطلع شد کریم خان در حال مرگ است به بهانه‌ای از شیراز خارج شد و در مدت چند روز خود را به ایل خود در مازندران رسانید و با مهارتی که در امر سپاهیگری داشت به زودی توانست به کمک یارانی که دور خود جمع کرده بود بر منطقه‌ای از سواحل دریای خزر استیلا پیدا کند و خود را فرمان‌فرما اعلام کند. ولی او هنوز رقیبان زیادی داشت. شاید اغراق نباشد که بگوییم در آن هنگام نه تنها در هر ولایت و استان ایران بلکه در اکثر شهرها نیز حکومت‌‌های خود مختاری اعلام وجود کرده بودند. شاید بزرگترین شانس ایرانیان در آن وقت این بود که عثمانی ‌ها و انگلستان و روسیه به قدری گرفتار مسایل خودشان بودند که به فکر سلطه بر ایران نبودند.

در سال ۱۷۹۵، پس از آن که آغامحمدخان امیر گرجستان را به اطاعت خود خواند و او به پشتیبانی ملكه كاترین به دستور خان اعتنایی نکرد، آغامحمدخان با شصت هزار سرباز به گرجستان حمله کرد. گرجی ‌ها پس از پایداری بسیار در جنگ، بالاخره تسلیم شدند. تفلیس از طرف ایرانیان تسخیر شد، سیاهیان آغامحمدخان مردم سالم و جوان آن را اعم از زن و مرد به اسارت و بردگی گرفتند و افراد مسن و مریض و همچنین كشیشان مسیحی را گردن زدند .

ایروان پس از تفلیس تسلیم شد و آغامحمدخان بعد از این پیروزی، باشکوه و جلال به کشور بازگشت و … مراسم تاجگذاری خود را در تهران به سال ۱۷۹۶ میلادی برابر با ۱۳۱۰ هجری برگزار کرد. وی پس از تاج گذاری به خراسان رفت و آن جا را گرفت و شاهرخ، بازمانده نادر را آنقدر شکنجه کرد تا جواهرات پنهان کرده را نشان بدهد.

درست یک سال بعد از تاج گذاری، به هنگامی که در کنار رود ارس اردو زده و خود را برای جنگی دیگر با روسیه آماده می‌کرد، در چادر خویش به دست سه تن از نوکرهایش با خنجر به قتل رسید. به هرحال آغامحمدخان هم با خصوصیات بارزی چون شجاعت، جنگجویی، بی رحمی، قساوت، خست و قدرت طلبی از دنیا رفت و پشت سر خود میهتی ویران و مردمی واپس مانده و فقیر و ناتوان به جای گذاشت. آغامحمدخان از نظر ویژگی ‌های شخصیتی آمیخته ای از حیله‌گری و خشونت ورزی و انتقام جویی بود.

فتحعلی شاه قاجار (۱۷۹۷ میلادی)

جسد پایه‌گذار سلسله قاجار هنوز دفن نشده بود که جنگ بر سر جانشینی او آغاز شد. قسمت عمده ارتش در به طغیان برداشته بود. فتحعلی‌خان برادرزاده آغامحمدخان که ولیعهد شاه مقتول محسوب می‌شد و آن موقع حکمران فارس بود به کمک میرزا ابراهیم خان کلانتر با لشکری رهسپار تهران شد و با کمک یکی از خوانین قاجار که تهران را برای او نگاه داشته بود، خود را شاه اعلام کرد و بر تخت سلطنت نشست. در روزهای نخست دشواری ‌های زیادی با مدعیانی که تعدادشان کم نبود، داشت ولی اکثر آنها را به کمک فکری و مالی میرزا ابراهیم خان کلانتر برطرف و به تدریج موقعیت خود را تثبیت کرد.

دوران حکومت فتحعلی شاه به مناسبت این که در حقیقت آغاز یک دوره ی تثبیت استعمار از طرف دولت انگلیس در هندوستان است از یک سو، و از دست دادن قسمت اعظم خاک شمال کشور به نفع روسیه تزاری از سوی دیگر و نیز از همه مهم‌تر به خاطر اشتهار وی به … حرم را دارید، بیشتر مورد بحث و انتقاد و حتی استهزای اهل فن قرار گرفته است … همزمان با اوایل حکومت فتحعلی شاه بزرگ‌ترین تشویش و اضطراب دولت انگلیس در هندوستان اشغالی، خطری بود که از طرف زمان شاه درانی حاکم افغانستان امکان وقوع داشت. بنابراین برای مقابله با این خطر فرمانروای هندوستان به این فکر افتاد که از یک ایرانی تبعه هند به نام مهدی علی خان که در بوشهر به عنوان نماینده شرکت هند شرقی به کار مشغول بود استفاده کرده و وی را به عنوان نماینده خود به دربار ایران بفرستد.

به جرأت می‌توان گفت که این اقدام در عمل اولین خشت زیربنای حضور استعمار انگلیس در ایران است که هنوز هم اشباح آن در خاک این سرزمین سرگردانند و خودی و بیگانه را مشغول کرده‌اند.