مقصوره واژه‌نامه‌ی معماریِ اسلامی: مقصوره maqṣūreh♦ عربی: مَقْصُورة♦ انگلیسی: maksoureh. دایرةالمعارفِ مصاحب ، «مقصوره»: ایوان بلند عمیق مساجد.|| گاهی انتهای آن پوشش گنبدی دارد. فرهنگِ بزرگِ سخن ، «مقصوره»: محوطۀ بزرگی که دور تا دور آن دیوار کشیده شده♦ مکان ایستادن امام در مسجد♦ خانۀ کوچک. فرهنگِ معین ، «مقصوره»: سرای حصاردار♦ خانۀ کوچک. گزیده ی کتاب: آثار البلاد و اخبار العباد / زکریا بن محمد بن محمود قزوینی / جهانگیر میرزا / میر هاشم محدث و از عجایب آن‌جا، مقصوره مسجدی است که خمارتاش نام، حاکم قزوین در آن‌جا ساخته و گنبدش به صورت خربزه بالا رفته. بسیار خوب ساخته شده که در سایر بلاد، چنان گنبدی نباشد. گزیده ی کتاب: تاریخ ایران کمبریج جلد چهارم / از اسلام تا سلاجقه / ریچارد نیلسون فرای / حسن انوشه جایگاههای قدس شهری مهم در ایران پیش از اسلام که از وجود آن‌ها در بیشابور و تخت سلیمان آگاهی داریم ماهیت‌هایی وسیع‌تر و پیچیده‌تر از گنبدی ساده که بر چهلستون تکیه می‌کند داشتند. و تا اندازه‌ای جای تردید است که چهارتاقی که واقعاً در دوره‌های پیش از اسلام وجود داشته کلاً به عنوان واحد معماری مستقل بوده است. بالاخره، درباره گنبدهای دوره سلجوقی نظر دیگری نیز توسط سوواگت مطرح شده است. وی عقیده داشت که در موارد بسیار این گنبدها را در بناهای ستون‌دار اولیه جا می‌دادند و آن‌ها مقصوره‌های شاهان و ولات بودند و به طرز بسیار باشکوهی توسط پادشاهان زمین‌دار جدید مغرب ایران ساخته شده بودند. با این‌که این فرضیه تمام مسائلی را که بناهای دوره سلجوقی در پیش می‌نهد حل نمی‌کند، با این همه در نظر من بسیار محتمل‌تر از نظریه وجود گونه‌ای ساختمان است که نمونه‌ای از آن باقی نمانده است. گزیده ی کتاب: تاریخ ایران کمبریج / جلد پنجم / از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان / جی آ بویل/ حسن انوشه پیوند دادن آثار نسبتاً معروف، نظیر آثار تاریخی ناحیه جبال به ابنیهای که بسیار کمتر مورد بررسی قرار گرفتهاند سخت خطرناک است، و چنان‌که پیش از این یادآور شدهایم، برداشت ما از ویژگی و خصلت ولایات ایران چنان ناهماهنگ است که اجازه تعمیم دادن نمی‌دهد. ثانیاً ولو این‌که کاملاً محتمل باشد که نمونههایی از آتشکدهها وجود داشتند که به عبادتگاه‌های اسلامی تبدیل گردیدند و حرم‌های گنبدی منفرد حقیقتاً ساخته شده بودند، که به عبادتگاه‌های اسلامی تبدیل گردیدند و حرم‌های گنبدی منفرد حقیقتاً ساخته شده بودند، با این همه این نیز راست است که مکان کوچکی که بدین ترتیب ساخته می‌شد، برای اعمال عبادی مسلمانان، بالاخص در شهرهای بزرگ، چندان مناسب نبود. به علاوه سنت قراردادن گنبدی در جلوی محراب به مسجد اموی در مدینه می‌رسد؛ در این مورد فضای زیر گنبد به مثابه مقصوره خلیفه یا نماینده وی نیز عمل می‌کرد. از قضا، در مورد مسجد اصفهان، فضای زیر گنبد مقابل محراب دارای کتیبه‌ای رسمی است که نام نظامالملک بر آن نقش گردیده و بدین ترتیب معلوم میسازد که این گنبد را میان سالهای ۴۶۲ قمری /۱۰۷۰ میلادی و ۴۸۵ قمری/۱۰۹۲ میلادی برآوردند. این مسئله و نیز مدارک پراکنده دیگری که مورد تجزیه و تحلیل سو واژه قرار گرفتند حکایت از آن می‌کنند که اگر نه همه دست کم برخی از این گنبدهای بزرگ اهمیت تشریفاتی داشتند و پادشاه به هنگام حضور در مسجد در زیر آن جلوس می‌کرد. یا شق دیگر این است که همه آن‌ها در تأکیدی که بر تعیین جهت بنا و سمت قرار گرفتن نماز گزار داشتند میتوانستند دارای اهمیت اصولاً دینی و نمادی باشند. گزیده ی کتاب: تاریخ ایران کمبریج / جلد ششم / دوره تیموریان / پیتر جکسن / یعقوب آژند / معماری دوره تیموری / رالف پیندر ویلسون شاه یحیی در سال 1362م. از سوی عموی خود شاه شجاع دومین شاه خاندان مظفری در یزد به حکومت پرداخت. به احتمال با تشویق او بود که وزیرش امیر رکن الدین شاه حسن در سال 1367م. مقصوره‌ای مشرف بر سمت شرقی محراب گنبدی و ایوان برپا کرد. هدف از تعبیه این تالار ایجاد فضای اضافی در قلمرو محراب بود. به دلیل پهنای عظیم سقف آن یعنی 1/8 متر، روش جدیدی از تاق‌بندی به کار رفت. در فواصل یک دیوار طولی تا دیوار دیگر، قوس‌های متقاطع پهنی قرار گرفت و فضای بین آن‌ها پر شد تا تشکیل یک تاق تونلی بدهد. در سمت غربی محراب و ایوان مقصوره مشابهی قرار گرفت و در عین حال که عرض آن شبیه عرض مقصوره شرقی بود، ولی پهنای آن وسیع‌تر بود. در اینجا نیز از قوس‌های متقاطع ولی باریک‌تر استفاده شده است. در رأس سوراخگیرهای تونلی شکل، سردیس‌های گنبدی کوچکی قرار دارند. این مقصوره غربی هم به احتمال به دستور امیر رکن الدین شاه حسن و یا به گمان فراوان در سال 819/1414 در زمان سلطنت شاهرخ ساخته شد. این قاعده تاق‌بندی امکان بام‌بندی فضاهای وسیع‌تر را تا به آن روزگار فراهم ساخت. تعبیه دریچه‌های پنجره‌ای در فضایپر‌شده بین قوس‌های متقاطع، نورگیری پنجره‌های فوقانی را مقدور می‌ساخت. این قاعده بیشتر در شرق ایران ظاهر شده و در مسجد کرمانی مشرف بر مدخل ورودی مجتمع زیارتگاهی تربت شیخ جام به کار رفته بود. گولومبک تاریخ این مسجد را در سال 673/1362 قرار داده است. محراب این مسجد برخلاف مقصوره‌های مسجد جامع یزد یعنی در جایی که محراب در سمت کوتاه آن قرار داشت در میانه جهت طولی که دیوار قبله را تشکیل می‌داد، قرار گرفته ست. معمار آن از اهالی کرمان بوده است و بعید نیست که تاق متقاطع آن در غرب و جنوب ایران هم توسعه یافته باشد، چون بعدها در اصفهان به کار رفت یعنی در سال 1366م. در بنای مدرسه‌ای در مسجد جامع که به دستور قطب الدین شاه محمود مظفری ساخته شد. این تاق در پشت ایوان شرقی مسجد ساخته شد و مرکب از یک صحن طولانی و باریک با تاقگان دو طبقه در سمت شرق و غرب و ایوانی در جهت شمالی و جنوبی بود. در پشت ایوان جنوبی مسجدی قرار داشت که محور طولی آن از شرق به غرب بود. بام‌بندی آن مرکب از چهار قوس متقاطع بود که از شمال به جنوب امتداد داشت و لنگه داخلی به صورت فضای وسیع و مجزایی در آمده بود تا محراب بزرگ را که قوسی در زاویه‌های راست بالای آن تا دو قوس متقاطع قرار داشت، در خود جای دهد. دهانه‌های سمت جنوبی مشرف بر محراب نشان‌دهنده امکان چگونگی ایجاد نورگیری پنجره فوقانی بود. در بالای محراب دو قاب کتیبه‌ای کوچک دربرگیرنده نام معماران وجود داشت؛ یعنی البنّاشمس بن تاج و فخربن الوهاب شیرازی. گزیده ی کتاب: تاریخ قومس / عبدالرفیع حقیقت نمونه‌ای از بناهایی که مقدم بر دوره سلجوقیان است می‌توانیم ارائه دهیم یعنی مقدم بر دوره‌ای که نمونه اصلی مساجد ایران در آن تشکیل یافته است، دو نمونه از میان آن‌ها مسجد جامع نایین و تاریخانه دامغان است. تاریخانه به معنی خانه خداست و آن را مسجد چهلستون هم می‌نامند و این رقم اغلب در ایران نماینده آن نیست که حتماً چهل ستون داشته باشد، بلکه به معنی ستون‌های متعدد است نقشه این بنا نقشه مساجد صدر اسلام است. که از هر عنصر خارجی عاری است و برحسب تصادف هرگز آن را تعمیر نکرده‌اند، فقط اتفاق افتاده است در دوره سلجوقیان به جای مناره خشت و گلی آن که ریخته بود برجی از آجر پخته ساخته‌اند، این مناره جدید را هم در جای مناره قدیم نساخته‌اند بلکه در کنار آن بنا کرده‌اند، به طوری که شکل عمومی اصلی بنا باقی مانده است این بنا هم چنان‌که می‌باید باشد، شامل صحنی است تقریباً مربع که از چهار طرف تاق‌هایی دارد و یکی از تاق‌نماها که عمیق‌تر از دیگران است جای مقصوره مسجد را دارد و به همین جهت مواجه با قبله است در دیوار عقب این مقصوره محراب را ساخته‌اند که جهت قبله را معلوم می‌کند تا در موقع نماز با آن مواجه (محراب اول که با گچ بوده از بین رفته و به جای آن تاق، بنای موربی ساخته‌اند تا جهت قبله را که بدواً درست نکرده بودند اصلاح کنند قبله مساجد قدیمی ایران ظاهراً در میان 50 و 60درجه شمال شرقی و جنوب غربی نسبت به جهت شمال مغناطیسی ساخته شده است، تاریخانه 60 درجه، مسجد جامع سمنان 53 درجه، مسجد نایین 52 درجه، در زمان آل تیمور قبله مسجد سمنان را 53 درجه معین کرده‌اند. تاریخانه فی الحقیقه در زمانی ساخته شده که تاق‌های ساسانی که دارای قوس کامل یا زنجیره‌دار بوده است و دایره آن‌ها تغییر ناپذیر بوده به شکل منکسر درآمده و تاق‌های اسلامی را فراهم کرده است. تاق‌های مقصوره این مسجد هنوز کاملاً ساسانی است معذالک اندک تمایلی در آن دیده می‌شود که در قله آن انکساری تولید کننده و تاق‌های رواق آن حالتی از شکل مخصوص تاق‌های ایران دارد. گزیده ی کتاب: تحلیل معماری مساجد ایرانی / رضا شاطریان مقصوره عبارت است از دیواره یا مکانی بسته دور محراب برای محافظت حاکمان امت در حین انحام خدمت که پس از کشته شدن سه خلیفه ساخته شد. این مسجد (جامع ورامین) یکی از شاهکارهای معماری قرن هشتم هجری قمری سال 726 هجری قمری می‌باشد که هنر کاشی‌کاری، گچبری، آجرکاری، خوشنویسی خطوط نمایی آن چنان با هم ترکیب شده‌اند که در کمتر بنای تاریخی ایران به چشم می‌خورد. به کارگیری کاشی‌کاری گچبری و کتیبه‌های قرآنی در فضای ایوان مقصوره و آجرکاری بسیار زیبای پیشانی ایوان جنوبی مسجد شگفت‌آور است. گزیده ی کتاب: سیر تحول معماری ایران / غلامرضا نعیما مسجد جامع ورامین یکی از شاهکارهای معماری قرن هشتم هجری.ق سال 726 هجری.ق می‌باشد که هنر کاشی کاری، گچبری، آجر کاری، خوشنویسی خطوط نمایی آن چنان با هم ترکیب شده‌اند که در کمتر بنای تاریخی ایران به چشم می‌خورد. به کارگیری کاشی کاری گچبری و کتیبه‌های قرآنی در فضای ایوان مقصوره و آجرکاری بسیار زیبای پیشانی ایوان جنوبی مسجد شگفت‌آور است. گزیده ی کتاب: معماری ایران دوره اسلامی / یوسف کیانی معلوم است در شهر قم که همه شیعه‌اند آثار اسلام و شعائر دین و قوت اعتقاد چگونه باشد از جوامعی که ابوالفضل عراقی کرده است بیرون شهر وآنچه بهاء الدین کمال ثابت کرده است در میان شهر از مقصوره‌های با زینت و منبرهای با تکلف و مناره‌های رفیع و کرای علما و نوبت عقود مجالس و کتب خانه‌های ملا از کتب، طوایف ومدرسه‌های معروف چون… ومدرسه المرتضى الکبیر شرف الدین بازینت و…. در دوره‌های بعد تا دوره تیموری نمای خارجی مناره‌های زوجی و ساقه آن از روی پشت بام مجاور ایوان آغاز گردید. بدنه منارها به صورت نسبتاً باریک‌تر وظریف‌تر ارائه شد. در دوره تیموری به عکس دوره‌های گذشته که قسمت پایین منار در بنای ساختمان مخفی بود، بدنه منار به صورت آشکار در کنار ایوان یا با فاصله‌ای کم منتهی وابسته، قرار می‌گیرد مانند منارهای مسجد گوهرشاد، مسجد ۷۲ تن شهید (شاه سابق) و منار مسجد آق قلعه یزد. بعضی از این منارها توپر و ورودی آن از پشت بام محاذی ایوان می‌باشد. دو مناره زیبا و مرتفع گوهرشاد که ارتفاع هر یک به ۲۱ متر می‌رسد از پایین متصل به طرفین ایوان مقصوره است و داخل آن تا سطح مقصوره پر است و راه صعود به آن به وسیله پله‌هایی که در پشت بنای ایوان ساخته‌اند می‌باشد. در دوره صفویه معماری مناره‌های زوجی دوباره راه قبل را پیمود و نمای خارجی بدنه از بالای ایوان‌ها ظاهر گردید. مناره‌های این دوره عموما به صورت استوانه‌ای با تزیینات مفصل و مقرنسکاری جلوه‌گر شد. منارهای دوره قاجاریه عموما کوتاه و باریک و از نطر قطر و ارتفاع در مقایسه با منارهای دوره صفوی تفاوت فاحش داشت. گنبدخانه و مقصوره و پیشان ایوان و ایوانچه و ورکد (غرفه) و شبستان چهلستون و ستاوند سرپوشیده و کشیده یک‌اشکوبه و دواشکوبه و کمرپوش پیرامون سرایی سرگشاده و پیشگاه و مهتابی و گاهی سرداب (یا شبستان زیرزمینی) و مناره و گلدسته درگاه پا سردی به گونه‌ای شایسته و نغز به هم پیوسته و بافت مسجد را می‌پرداخت. کم‌کم ایوان و دهانه درآیگاه مسجد را که بیشتر آزاد بود با اسپری بسته از بیرون جدا کردند.