میانسرا – ایرانیــــــــــــادبود

گونه‌ای پنجره چوبی و شبکه‌دار کشویی که با بالا و پایین رفتن باز و بسته می‌شود. بلندای آن از کف تا آسمانه است. این درـ پنجره ‌گاه به میانسرا باز می‌شود و گاه میان دو تالار جای می‌گیرد تا به هنگام نیاز باز شود و یک تالار بزرگ به دست آید. کاربرد ارسی در مهرازی ایران به گونه یک بازشوی بنیادی، پیشینه‌ای بسیار کهن دارد. نمونه‌های زیبای آن در همه جای ایران دیده می‌شود. ارسی‌ها بیشتر دارای نگاره‌های زیبایی همراه با شیشه‌های رنگی هستند و بدین گونه بر زیبایی اتاق می‌افزاید.

در شیراز ارسی‌ها بیشتر دارای دو دَرَک یا لنگه هستند و می‌توان به هنگام نیاز یکی از آن‌ها یا هر دو را باز کرد یا درک بالایی به گونه کشویی روی درک پایین بنشیند،و آفتاب زمستان به اتاق راه یابد، بدین گونه از میانسرا نمی‌توان کسانی را که درون اتاق نشسته‌اند دید، و یا درک پایینی را بالا برد تا کسانی که در اتاق هستند، میانسرا را ببینند.

فن شناسی معماری ایرانی / محمود گلابچی / آیدین جوانی دیزجی

ـ اَژیانه (فرش): آجر چهار پهلو به اندازه نزدیک به یک وجب در یک وجب و کلفتی دو انگشت که از آن برای فرش کردن میانسرا و یا درون اتاق‎ها و راهروها بهره می‎گرفتند؛

معماری ایران دوره اسلامی / یوسف کیانی

مسجدهای شبستانی (که نمی‌دانم از کجا به مسجد عربی نامور شده) میانسرا و پیشگاه سرگشاده بزرگی در میان دارد و پیرامون آن را شبستان‌های چهلستون و ستاوند گرفته و در بیش‌تر آن‌ها (پس از نخستین سده هجری) دهانه میانی رو به قبله و دهانه روبه‌روی آن (که بیشتر درآیگاه مسجد است) پهن‌تر و گشادتر از دهانه‌های دیگر است. این ته‌رنگ آشنا در ایران پیشینه‌ای بسیار کهن دارد و نمونه‌های بسیار روشن آن را در سراهای باستانی سیستان می‌توان دید که اگر دیرینگی بنیاد آن‌ها استوار نبود گمان می‌رفت که این شهر کهن شهر مسجدهای شبستانی بوده و از دیگر ساختمان‌های درون شهری بهره‌ای نداشته است.

این گونه گودال باغچه‌ها در یزد، نایین، اردستان، زواره، کاشان… و بسیاری دیگر از شهرها دیده می‌شود، در مسجد ملک کرمان و جامع سمنان و جامع قزوین در میانسرا و پیش گنبد پادیاو بوده که اکنون همه را از خاک انباشته و هامون کرده، یا پوشانده‌اند جای گرفتن پادیاو و پایاب در میانسرای سرگشاده و پیشگاه درونی پیداست که پس از گسترش مسجد و افزودن اندام‌های دیگر بر آن انجام گرفته وگرنه نمی‌شد از آن‌ها چون پادیاو کار گرفت.

میانسرا و پیشگاه درونی مسجد با استخر بزرگ و پرآب و گهگاه، جوی آب روان و باغچه‌هایی با درختان گشن و سایه‌افکن نمازگزاران و مسجدیان را به یاد بهشت می‌انداخت (۱۱) در بیرون مسجد و در پیشگاه آن نیز، دربندی به نام پیشخان یا جلوخان جای داشت که بیش‌تر ساختمان‌های وابسته به آن می‌پیوست (جامع یزد، مسجد مطفری کرمان ـ مسجد امام قزوین ـ بروجرد و….)، گاهی در پیش درگاه مسجد نیز آبنما می‌ساختند (جامع ورامین) در برخی از شهرها و روستاها مسجدهایی هست که میانسرای سرگشاده و پیشگاه درونی ندارد اما باز این گونه مسجدها هم برونگرا نیست و پیرامون آن‌ها را باغ و چمن(12) گرفته و با بارویی با کوچه و گذر از دیگر ساختمان‌ها جدا می‌شود (مسجد کبود تبریز، مسجد ملا رستم مراغه و…) و یا در کنار آن میدان و واشدگاهی است که آن را از داشتن میانسرا بی‌نیاز می‌کند (مسجد شیخ لطف الله) چند مسجد انگشت شمار هم هست (ویژه در کوههای کوچک) که جز برف‌انداز سرگشاده‌ای در میان یا کنار خود ندارد (مسجد ملا عبدالحالق یزد، مسجد قنبر علیخان شهران) در این گونه مسجدها بام‌های سرگشاده را می‌گیرد اما برف‌اندار چیزی است که هر مسجدی ناگزیر از داشتن آن است و نیز مسجدی که ویران شده یا بیم ویرانی آن می‌رود چون نیک بنگریم می‌بینیم برف‌اندازش گرفته شده یا باغچه‌هایش (که در درون کار برف‌انداز را می‌کرده) از میان رفته است.

معماری ایرانی / محمد کریم پیرنیا / غلامحسین معماریان

این دژ هم روی پستی و بلندی زمین ساخته شده است و چاه آبی دارد که آب آن از چشمه‌های پای دژ به دست می‌آمده است. نیز دو بارو و دو میانسرا دارد.

پیشینه ساخت معبد در ایران به حدود 8000 سال پیش می‌رسد. باستان‌شناسان ایرانی در نزدیکی قزوین در جایی به نام زاغه روستایی کشف کردند که دارای انواع طرح خانه و یک معبد است. یکی از کهن‌ترین نیایشگاه‌های بر جا مانده در ایران، زیگورات «چغازنبیل» است. این ساختمان نیایشگاه شهر «دورانتاش» بوده که به دستور«اونتاش گال»، یکی از پادشاهان ایلامی در 1250 سال پیش از میلاد در کانون شهر ساخته شده است. این زیگورات 5 بخش دارد که همانند 5 سکو روی هم قرار گرفته‌اند به طوری که هر سکو از سکوی زیرین کوچک‌تر است. سکوی زیرین کهن‌ترین بخش ساختمان است و نیایش‌گاه درون این بخش کهن بالا رفته است. بدین‌گونه که ساختمان کهن، نخست میانسرایی بوده و گرداگرد آن اتاق‌هایی قرار داشته است. سپس گرداگرد میانسرا پر شده و سکوی دوم و پس از آن سکوی سوم و به همین ترتیب سکوهای بعدی ساخته شده‌اند. پس هر کدام از سکوها جداگانه از کف میانسرا بالا می‌آمده و سکوی زیرین همچون کلافی بر گِرد سکوی بالایی می‌شده است. بدین‌گونه نشست سکوها بر زمین که هر کدام از یکدیگر سنگین‌تر می‌باشند جداگانه انجام گرفته و میان آن‌ها شکافی پدید نیامده است. این سکوها با خشت ساخته شده‌اند. پس نیایشگاه تنها همان اتاق‌های کهنِ اُشکوب همکف را داراست و کالبد توپری دارد. در پیرامون آن ساختمان‌های شایان‌توجهی یافت می‌شود.

در مدرسه آقابزرگ حجره‌ها در یک گودال باغچه در گرداگرد میانسرا هستند. روی بام‌ها، صحن و بخش عمومی مدرسه است. گنبدخانه آن برخلاف همه گنبدخانه‌های دیگر روی ستاوند و جِرز ساخته شده و گرداگرد آن باز است. در پشت گنبد یک میانسرا و گودال باغچه دوم هست. شبستانی بزرگ پس از هشتی پایین‌تر از همکف قرار دارد. این شبستان با بادگیر خنک می‌شده است. از بام آن که یک مهتابی است در شب‌های تابستان و روزهای زمستان بهره‌گیری می‌کردند.

یکی دیگر از خانقاه‌ها، خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی، جد صفویان است. از ساختمان اصلی در سده هشتم، اکنون یک گنبدخانه و میانسرا بر جا مانده است، و نیز گنبد الله‌الله که آرامگاه خود شیخ صفی الدین است بوده، به این مجموعه افزوده شده و در زمان صفویان بسیار دگرگون شده است…. در زمان صفویان گنبدی دیگر از داخل به آن افزوده شد و مقرنس‌کاری شده و با بخش‌های دیگری که در همان زمان ساخته شده، مربوط شده است. ارسن شیخ صفی در پی تزییناتی که در زمان صفویان در کل آن انجام شده از آن حالت ساده نخستین به در آمده و به مجموعه‌ای باشکوه تبدیل شده است. نخست، پس از ورودی باغ بزرگی است که در گذشته شماری حجره در گرداگرد آن بوده، که امروزه ویران شده است، و اکنون تنها باغ بر جا مانده است. در انتهای باغ پس از گذر از یک گذرگاه یا حیاط کوچک به میانسرای ارسن یا حیاط بزرگ می‌رسیم که در وسط آن حوض زیبایی ساخته شده است. در جنوب غرب آن خانقاه و در جنوب شرق آن تنبی یا تالاری است که قندیل‌خانه و نمازخانه است. در شمال شرقی آن جنت‌سراست که همانند تکیه یا حلقه است. در پشت قندیل‌خانه چینی‌خانه جا دارد. خانقاه در پس حیاط کوچک و در کنار باغ جا داشته و یک چله خانه داشته که اکنون آسمانه‌ای ندارد ولی در گذشته گنبد داشته است. در این گنبدخانه کنج‌ها و گوشه‌هایی برای چله‌نشینی بوده است.