ایرانیــــــــــــادبود

برترگزیده‌ تاریخ معماری ایرانزمین

آرامگاه کورش ( پاسارگاد )

مکان
اقلیم پارس / محمد تقی مصطفوی
آرامگاه کورش کبیر
مسافری که جاده طولانی اصفهان شیراز را طی می‌کند پس از گذشتن از ده بید و چندین تنگه و گردنه و منزلگاه دیگر به آبادی قادر آباد می‌رسد قریب ده کیلومتر که از قادر آباد بگذرند پیش از آن‌که به تنگه معروف سعادت آباد برسند در جانب راست جاده جلگه نمودار می‌گردد که به نام دشت مرغاب خوانده می‌شود – آرامگاه کورش کبیر که از سنگ سفید بنیاد گشته و نام محلی آن قبر مادر سلیمان است بعد از این دشت قرار دارد و در مجاورت دهکده آبادی به نام مادر سلیمان به مسافت سه کیلومتری جاده واقع بوده مخصوصاً در ساعات پیش از ظهر که بدنه شرقی آرامگاه از تابش آفتاب روشن می‌گردد از سمت جاده به خوبی هویدا است پاسگاه ژاندار مری کنار جاده در محل انشعاب خیابان مشجر با صفائی قرار دارد که از آن‌جا به طرف آبادی‌‌ها در سلیمان و آثار تاریخی پاسارگاد می‌روند و ابتدا از قریه معمور کرد شول می‌گذرند سپس رود خانه پلوار را قطع نموده به دهکده مادر سلیمان می‌رسند و آرامگاه کورش کبیر به نام محلی قبر مادر سلیمان بیرون آبادی مزبور بر جانب جنوب غربی در وسط کشتزار‌ها واقع گشته قبور اسلامی اطراف آن را احاطه نموده است.
 نقشه عمومی محوطه پاسارگاد که محل آرامگاه و هریک از کاخ‌ها و آثار باقیه را در این جایگاه تاریخی نشان می‌دهد در ضمن تصاویر آخر کتاب (ش – 9) ارائه گردیده است.
بنای آرامگاه مشتمل بر اتاق چهارگوشی است که بر فراز سکوی شش‌طبقه متناسبی قرار دارد (ش۱۰و۱۱) کله این بنا از سنگ‌های سفید بزرگ ساخته شده مجموع ارتفاع آن بالغ بر ۱۱ متر می‌شود که تقریباً نیمی از آن بلندی طبقات شش گانه سکو بوده باقی آن بلندی اتاق و آرامگاه و پوشش‌های آن‌‌ها است – محوطه درونی اتاق مزبور به درازای هر متر و پهنا و بلندی 2.10 متر می‌باشد و بر دیوار جنوبی آن محراب و آیات کلام الله مجید حجاری گردیده است و بدینوسیله آرامگاه شهریار سترگ ایران را به صورت زیارتگاه اسلامی هم در آورده‌اند. از زیر سقف اتاق تا سطح بالای بام آرامگاه در حدود سه متر فاصله دارد و در دل این فاصله محل دو قبر تعبیه گردیده است که یکی را خوابگاه ابدی کورش کبیر و دیگری را مدفن همسر او «کاسان دان» مادر کمبوجیه دانسته‌اند (ش – 12) اندازه‌های یکی از دو قبر دو متر در یک متر و دیگری 1.95 در 0.95 متر است که به وسیله دهلیز باریکی به درازای یک متر و پهنای ۳5 سانتیمتر به یکدیگر مربوط می‌شود و ارتفاع قبرها و دهلیز یکسان بوده بالغ بر ۸۷ سانتیمتر می‌باشد (ش-۱۳)
این دو قبر با وجود این‌که در محل مرموزی بین سقف زیری اتاق و بام آرامگاه قرار داده شده بود در ادوار بعدی مورد دستبرد قرار گرفته به وسیله حفره که نزدیک گوشه شمالی شرقی بام ایجاد کرده بودند سنگی بام را شکسته به درون آن راه یافته‌اند و به طمع نفایس آن بقایای اجساد و استخوان‌ها را هم از میان برده‌اند و به تدریج از خاک و غبار پر شده بود و در تابستان ۱۳۳۷ ضمن مرمت آرامگاه شکستگی سنک بام هویدا و وسیله راه یافتن به قبور انباشته از خاک گردید و مجدداً پس از قرون متمادی درون آن‌ها از خاک تهی گشت و به صورت پاکیزه در آمد. (۱) و در دوران اتابکان فارس یعنی قرن هفتم هجری دشت مرغاب آبادی بیشتری یافته محوطه آرامگاه کورش را تبدیل به مسجدی کرده بودند و نوشته‌ها و سال تاریخ مربوط به این موضوع (رمضان 61۲ هجری) و نام اتابک سعد بن زنگی در گوشه و کنار محوطه مزبور بر روی سنگ‌ها موجود است و بر آستانه سنگی جانب غربی محاذى مدخل آرامگاه هم نوشته مفصلی با ذکر سال تاریخ 6۲۰ (یا 621) در این باره دیده می‌شود.
بنای اسلامی نزدیک آرامگاه کورش.
به مسافت کمی در شمال آرامگاه کورش آثار بنای عهد اسلامی هویدا است که از طرف اداره کل باستانشناسی در سال‌های ۱۳۲۸ و ۱۳۲۹ خاکبرداری شد و قطعات نوشته به دست آمد که می‌رساند در عهد شاه شجاع (۷۷۰ – ۷۷۹۶ھ) از سنگ‌های کاخ‌‌ها و ابنیه دوران کورش کبیر آن را ساخته‌اند. وضع ساختمانی آن نقشه بنای چهار ایوانی را با اتاق‌ها و ستون‌ها و راهرو سراسری جلو اتاق‌هامینماید و چنین بر می‌آید که کاروانسرائی در کنار شاهراه جهت مسافرین و در عین حال خانقاه و عبادتگاهی جهت معتکفین و نیازمندان در جوار بنای متبرک آرامگاه
کاخ بار کورش
به مسافت 6۰۰ متری شمال شرقی آرامگاه بقایای کاخ معظمی وجود دارد که یک ستون آن برجای مانده است (ش-14) وسعت این کاخ مجموعا ۲6۲۰ متر مربع بوده و طول آن تقریباً شرقی غربی۵6 متر و پهنای آن تقریباً شمالی جنوبی 44 مترو مشتمل بر تالار بزرگی هشت‌ستونی در وسط و چهار ایوان در چهار سمت و اتاق‌هایی در دو گوشه بوده است – ستون‌ها و آستانه‌‌ها و ازاره‌‌ها و جرز‌های دو جانب ایوان‌هاو کف کاخ از سنگ سفید بوده با ته‌ستون‌ها و سرستون‌ها و کف آستانه‌ها وسکوها و زینت کف ایوان‌ها از سنگ سیاه بوده است و اساساً به کار بردن سنگ‌های سفید و سیاه در کاخ‌های پاسارگاد یکی از امتیازات مخصوص این ابنیه است – ارتفاع ستون موجود مجموعه 13.44 متر بوده بر بالای جرزهای سنگی سفید که در انتهای ایوان‌های کاخ قرار دارد (ش-۱5) : به خط میخی به زبان‌های پارسی و بابلی و عیلامی جمله «من (هستم) کورش شهریار هخامنشی» منقور است – قسمت مهم فرش سنگی سفید تالار مرکزی و ایوان جنوبی این کاخ را برای احداث بنای اسلامی سابق الذکر از بین برده‌اند بر سنگ‌های سیاه در گاه‌های تالار کاخ مزبور نقوش برجسته وجود داشته قطعات و نمونه‌های عالی آن در کاوش‌های  ۱۳2۹ به دست آمده است ایوان شمال شرقی این کاخ دارای 4 ستون در دو ردیف و ایوان جنوب غربی دارای ۲۸ ستون در دو ردیف بوده هریک از ایوان‌های شمال غربی و جنوب شرقی هم ۱6ستون در دو ردیف داشته است – ارتفاع تالار مرکزی کاخ در حدود ۱۹ مترو ارتفاع ایوان‌‌ها مجموعا در حدود ۶ متر می‌رسیده است.
(1) علاوه بر قطعات کتیبه سنگی که اشاره شد صمن فصلی ارکنان د مختصر مفسد، تألیف محمد مفید مستوفی یزدی مربوط قرن یازدهم که در فرهنگ ایران زمی ( دفتر ۲ و ۳ جلد 6 – تابستان و پائیز ۱۳۳۷) قل گردیده است در صفحه ۱۷5 نشریه مزمور زیر عنوان مشهد مادر سلیمان نوشته مؤلف نامبرده چنین آورده شده است. مشهد مادر سلیمان. حقیر خود ملاحظه آن کرده و پادشاه مطاع شاه شجاع مظفری در حوالی مشهد کاروانسرائی ساخته که تمامی ارکان و دیوارها از سنگ مرمر تراشیده است ،.
کاخ دارای نقش انسان بالدار
به مسافت مختصری در جانب شرقی کاخ بار کورش آثار بنای دیگری برجا مانده است که نقش انسان بالدار برسنگ سفید مهم‌ترین نشانه و اثر موجود آن به شمار می‌رود (ش۱۹) این بنامشتمل بر تالار بزرگ ۸ ستونی بوده برهر یک از جواب شمال و شرق و غرب آن در گاهی قرار داشته است و آثار ایوان و ابنیه دیگری بیرون تالار دیده می‌شود. نقش برجسته انسان بالدار برسنگ سفید در در گاهی شمالی واقع شده دو بال رو به بالا و دو بال رو به پائین حجاری کرده‌اند دست‌های انسان به حالت دعا رو به آسمان بلند است و لباس بلندی مانند لباس عیلامیان که تا قوزک پا می‌رسد در بر دارد و تاجی مرکب از سه گل بلند همچون تاج‌های مصر بر روی نقش دو شاخ (شبیه شاخ قوچ ) برسر او دیده می‌شود – آن‌چه از کتب برمی‌آید بالای این نقش نام کورش (ماند بالای جرزهای کاخ بار) منقور بوده ولی از هفتاد و اند سال پیش نشانی از آن نمانده است. قراین امر می‌رساند که این کاخ عبادتگاه پاسارگاد و قدیم‌ترین بنای این محل بوده نقش برجسته فوق نیز قدیمی‌ترین نقش دوران هخامنشی است.
 کاخ اختصاصی کورش
به مسافت کمی بیش از ربع کیلومتری شمال غربی کاخ بار کورش آثار کاخ بزرگ دیگری دیده می‌شود که وسیع‌ترین کاخ‌های پاسارگاد به شمار می‌رود و مجموع وسعت آن 3427  متر مربع (44 در 77.5 متر)بوده تالاری در وسط و ایوان‌های طولانی در جوانب شمال غربی و جنوب شرقی داشته است. تالار مرکزی دارای 5 ردیف در 6 ردیف جمعاً سی ستون از سنگ سفید بوده ته‌ستون‌های چهار گوش زیبای آن با کف سازی عالی تالار نمونه گویای سلیقه و استادی فراوان بنیادگزاران کاخ به شمار می‌رود (ش – ۱۷) در هریک از دو انتهای تالار یک ردیف پایه به محازات ستون‌ها ساخته بودند و می‌رساند تاق‌نماها و شاه نشین‌هایی در دو جانب تالار وجود داشته است.
 – ایوان جنوب شرقی دارای چهلستون در دو ردیف و ایوان شمال غربی دارای ۲4 ستون در دو ردیف بوده قسمت عمده ته‌ستون‌ها و بخشی از کف سنگی آن‌ها باقی است از دو فضای واقع در دو انتهای تالار مرکزی اثری باقی نمانده است که معلوم دارد ایوان با اتاق‌هایی بوده باشد-
سنگ سیاه توأم باسنگ سفید در این بنا نیز بسیار به کار رفته درگاهی‌های سنگی تالار از سنگ سیاه دارای نقوش برجسته با خطوط میخی به نام کورش بوده که قطعاتی از آن کشف گردیده است – ماده قرمز رنگی برای درزگیری سنگ‌های قطعات گل باسفیدکاری نازک گچ و آجرهای قرمز رنگی به ابعاد ۵/5 × ۳2 × 45 سانتیمتر از مختصات دیگر این کاخ به شمار می‌رود. ارتفاع تالار مرکزی این کاخ احتمالاً قریب ده متر و ارتفاع بام ایوان‌های آن بالغ بر 6.5 متر می‌گشته است.
نهرها و حوضچه‌های محوطه کاخ‌ها
یکی از اختصاصات پاسارگاد وجود نهرهای سنگی سفید است که به پهنای ۳۰ سانتیمتر و گودی ۱۳ سانتیمتر با لبه‌های ۳۰ سانتیمتری بر هر طرف در طول محوطه آن‌جا احداث کرده بودند و در فواصل هر 14 متر یک حوضچه سنگی سفید یک پارچه به طول و عرض ۸۷ سانتیمتر و گودی ۳۵ سانتیمتر داشته است و در خاکبرداری‌های سال ۱۳۲۹ قسمت‌هایی از آن در محوطه وسیع مشرق کاخ اختصاصی کورش کشف گردید و برای حفظ آن‌ها مجدداً با خاک پوشانیده شد و وضع آن‌ها می‌رساند که تمام محوطه پاسارگاد صورت پارک بسیار وسیعی را داشته به وسیله این نهرها و حوضچه‌ها آبیاری می‌کردیده است.
ویرانه برج سنگی چهار گوش
 به مسافت قریب نیم کیلومتری شمال کاخ اختصاصی کورش پیش از آن‌که به کوهسار شمالی دشت مرغاب و تخت مادر سلیمان برسند ویرانه برج سنگی بلند بسیار موزونی پدیدار است (ش۱۸) که تنها ضلع غربی برج باقی مانده سه ضلع دیگر آن منهدم گشته است. ارتفاع آن قریب ۱۲ متر است که از ۱6 ردیف سنگ‌های بزرگ تراش سفید بسیار منظم و دقیق تشکیل می‌گردد و پهنای هر ضلع آن 7.35 متر بوده است. به وسیله پلکان منظم سنگی به درون اتاق بالای برج می‌رفته‌اند که اکنون تنها مدخل اتاق بر دیوار باقی‌مانده مشهود است و از پلکان اثری نیست. این برج را به نام زندان سلیمان می‌خوانند و به عقیده بسیاری دانشمندان آرامگاه کامبیز بوده برخی هم آن را آتشکده می‌دانند و نمونه نسبتاً سالم نظیر آن به نام کعبه زردشت در نقش رستم نزدیک تخت جمشید وجود دارد که شرح آن در جای خود خواهد آمد.
تخت سلیمان
بر فراز کوهستان شمال جلگه پاسارگاد (ش۱۹) صفه زیبائی با دیوارهایی از سنگ‌های سترک سپید رنگ ترتیب داده شده است (ش – ۲۰) که طول شرقی غربی آن متجاوز از ۸۰ متر و پهنای شمالی جنوبی آن در طرفین ۷۸ و در وسط قریب 6۰ متر می‌باشد راه بالارفتن آن به دلیل آثاری که بر جانب شمالی آن در سال ۱۳۳۰ کشف گردید از آن جانب بوده است بالای آن اتاق‌ها و آثاری از خشت بنیاد نهاده بودند که در سال‌های ۱۳۳۰ به بعد خاکبرداری و آثار مکشوف تا حدی مرمت گردید. از روی قطعات ظروف سفالی مکشوف بر فراز صفه می‌توان پنداشت که این جایگاه بلند بیش از دوران هخامنشی هم مسکن مردمانی بوده به احتمال نزدیک به یقین عبادتگاهی به شمار می‌رفته است و کورش هم این صفه را چون مکانی متبرک ساخته و پرداخته بود.
علاوه بر تپه تخت سلیمان در تپه‌های دیگری به نام تل خاری نزدیک دهکده ابوالوردی و تپه نخودی نزدیک دهکده مبارک آباد نیز قطعات ظروف سفالی مربوط بادوار ما قبل تاریخ به دست آمده است و معلوم می‌دارد که جلگه پاسارگاد از هزاره چهارم پیش از میلاد محل سکونت مردمی بوده که مانند بسیاری مردم معاصر خود در سایر نقاط ایران دارای تمدن و هنر‌های قابل توجه بوده‌اند.
آتشگده پاسارگاد
 به مسافت قریب یک کیلو متر و نیم از کاخ اختصاصی کورش بر جانب شمال غربی مرغاب و دامنه غربی کوهسار دو تخته سنگ بزرگ سفید بابعاد 2.20 × 2.60 × ۲6۰ متر در مجاورت تپه کوتاهی از خاک به مسافت ۹ متر از یکدیگر قرار دارد (ش – ۲۱) – این دو تخته سنگ را آتشگاه یا قربانگاه پاسارگاد می‌دانند و به طوری‌که می‌دانیم در دوران هخامنشی نیایش خدای یکتا در فضای باز برابر آتش مقدس صورت می گرفته است و با انجام کاوش‌های ی در تپه مجاور تخته‌سنگ‌های مزبور بهتر می‌توان به وضع بنا و آثار این مکان متبرک پی برد. و آثار پاسارگاد در تاریخ ۲4 شهریورماه ۱۳۱۰ ذیل شماره ۱۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت تاریخی رسیده است.
نبشته پهلوی تنگ براقی
 این که شرح آثار پاسارگاد پایان می‌یابد مناسب می‌داند اشاره به نبشته پهلوی ساسانی موجود در تنگ براقی به مسافت ۲۰۷ کیلومتری شمال غربی پاسارگاد نماید – نبشته مزبور بر تخته سنگی با بعاد 1 متر × 1.40  متر بوده مشتمل بر ۱۹ سطر که هر سطر ۹۰ سانتیمتر طول دارد می‌باشد و تخته سنگی در وسط تنگی براقی نزدیک د‌هانه صفه کوچک غار کم عمقی که در دل کوه پیشرفته است بیهلو قرار دارد – به واسطه درختان انبوه و سرسبزی که پیرامون آن روییده استراحتگاهی با طراوت وخوش‌منظر است و مانند بسیاری از نقوش برجسته و نبشته‌‌های ساسانی می‌توان پنداشت یکی از شاهنشا‌هان ساسانی که شاید بهرام باشد به مناسبت شکار وعبور از این محل ییلاقی آن را به یادگار گذارده است و وضع تخته سنگی می‌رساند از محل خود جدا شده بر زمین افتاده است و با مساعد بودن وقت و فرصت کافی شاید در حوالی غار مزبور محل اصلی کتیبه و قسمت‌های دیگر آن و احتمالاً آثار نقش برجسته‌ای هم مشهود گردد. برای رسیدن به تنگ براقی می‌توان از شیراز با طی ۱۸۰ کیلومتر از راه خلار – بیضا – تنگی طور- مهجن آباد – کامفیروز در تابستان به وسیله جیپ بدانجا رفت هم‌چنین از آباده از راه چغار – بهمن – نجف آباد – کولار – خسروشیرین – دزکرد با طی قریب ۱۰۰ کیلومتر بدان‌جا می‌رسند و از راه پاسارگاد هم باطی ۲۰۷ کیلومتر که از احمد آباد- فتح آباد – لاله گون – آسپاس۔ سده – دزکرد – تنگ براقی می‌گذر می‌توان به محل نبشته تاریخی مزبور رسید. در سنگ‌های غار فوق الذکر حفره‌های کوچکی است که مردم آن‌ها را محل سم براق می‌شناسند و درباره آن افسانه‌هایی می‌گویند و نام تنگه براقی نیز به همین مناسبت گفته می‌شود.(۱)
معماری ایران دوره اسلامی / محمد یوسف کیانی
کاخ ها / ولفرام کلایس
آثار تپه نوشیجان که متعلق به قرن هشتم تا نیمه اول قرن ششم قبل از میلاد است شامل یک آتشگاه و یک قلعه نظامی و یک تالار تشریفاتی با چهار معبر می‌باشد (۹).
در سال ۸۰۰ قبل از میلاد در گودین تپه (۱۰) یکی از فرمانروایان کوچک ماد کاخ حصار داری بنا می‌کند. تالار اصلی بنا دارای شش معبر است و سقف آن بر پنج ردیف ستون که هر ردیف شامل شش ستون می‌باشد استوار شده است . با استفاده از این ستون‌ها دو راهرو و یک محل برای زندان یا انبار آذوقه ایجاد شده است و هریک از این راهروها دارای سه معبر می‌باشد.
در نوشیجان و گودین تپه نمای بناها به‌وسیله پیش‌آمدگی‌های موجود در فواصل منظم، هماهنگی یافته است.
تالار شش معبره گودین تپه در مسیر توسعه تالارسازی به‌عنوان اولین گام و شاید یک الگو در کاخ هخامنشی پاسارگاد مورد استفاده قرار گرفته است.
در میان صفحات تاریخ معماری کاخ‌سازی هخامنشی سه دوره متمایز وجود دارد که اولین دوره از سال ۵۵۰ قبل از میلاد در طراحی یکی از کاخ‌های پاسارگاد با ایجاد یک تالار بزرگ که برخلاف تالار مادی گودین تپه با یک مستطیل بزرگ که دارای سه معبر است آغاز می‌شود. قسمت شمالی شرقی آن کاملاً طولانی و ستون‌دار است و دو اطاق شبيه برج در گوشه شمال غربی و جنوب غربی آن ساخته شده است.
دوره دوم از سال ۵۲۰ قبل از میلاد شروع می‌شود که نمونه بناهای مربوط به این دوره را در دشت گوهر که میان نقش رستم و تخت جمشید واقع است ایجاد کرده‌اند.
تفاوت اساسی این بنا با آنچه قبل از آن ساخته شده در طبقه اول آن است و به‌خصوص می‌توان گفت که طرح تالار مرکزی آن با تالارهای مربع شکل آپادانا در تخت جمشید و تالار شوش اختلاف فاحش دارد بدون این‌که تمام این بناها در نمای خارجی با یکدیگر تفاوت داشته باشند.
احتمال دارد که کاخ دشت گوهر در زمان سلطنت کمبوجیه ساخته شده باشد.
نمونه سومین دوره معماری هخامنشی را در کاخ‌های آپادانای تخت جمشید و کاخ شوش که ابعاد آن‌ها تقریباً به یک اندازه است می‌بینیم. چهار برج پیش‌آمده نسبت به سایر قسمت‌ها در گوشه‌های بنا تعبیه شده و هر دو بنا از پازارگاد و دشت گوهر بسیار بزرگ‌تر می‌باشند. ضمناً این دو کاخ در وسط باغ بنا نشده‌اند بلکه ضلع جنوبی آن‌ها همان دیوار جنوبی باغ نیز هست.
در هر دو کاخ، اوج توسعه و تکامل هنر معماری هخامنشی را در تالارهای مربع شکل مرکزی آن‌ها مشاهده می‌کنیم. طرح آپادانا نشان می‌دهد که یک فضای سبز تشریفاتی است نه مسکونی.
کاخ‌های مسکونی (۱۱) در تخت جمشید برای مطابقت با تالار تشریفات به‌صورت یک فضای مربع شکل مرکزی و تعدادی اطاق در اطراف این فضا ایجاد شده‌اند.
پارسه گرد- آرامگاه کوروش بزرگ
عیسی بهنام
کاخ پذیرایی کوروش یزرگ در پاسارگاد
علی سامی
بررسی باورهای عامه درباره تخت جمشید و آرامگاه کوروش بر اساس منابع مکتوب عصر قاجاری
بررسی و تحلیل مطالعات باستان شناختی پاسارگاد
کشف ساختار فضایی و منظرین مجموعه پاسارگاد

مطالب مرتبط