کاروانسرا

لغت نامه دهخدا:

کاروانسرا. [ کارْ / رِ س َ ] (اِ مرکب ) کاروانسرای . سرای کاروان . خان . (ربنجنی ). رجوع به خان شود. خوان . رباط. خان خرک . سرا. سرای . فندق . تیم . تیم کروان . خان التجار. تیم که کاروانسرای بزرگ باشد. (منتهی الارب ). عمارتی که در آن کاروان منزل کند. (ناظم الاطباء درذیل لغت کاروان ). کاروانگاه . کاروانگه :

فرهنگ معین:

(سَ) (اِمر.) جایی در داخل شهر یا میان راه ها که کاروان ها در آنجا اقامت می کردند.

فرهنگ عمید:

(اسم) ‹کاروان‌سرای› ۱. ساختمانی بزرگ در داخل شهر یا میان راه که کاروان‌ها در آنجا اقامت می‌کردند؛ کاروان‌خانه.

واژه‌های وابسته:

رباط

خان

کاروانسالار

همراه کاروان

قافله دار

قافله

تارنماهای وابسته:

کاروانسرا

کاروانسرای ایرانی

ایرانشهرپدیا

پایگاه رقومی نگارستان

مادر کاروانسراها

کتاب های وابسته:

کاروانسرا در ایران

کاروانسراهای ایران زمین

کاروانسرا در فرهنگ ایران / ناصر تکمیل همایون

کاروانسراهای اشکانی / ایزیدور خاراکسی / همایون صنعتی

معماری ایران دوره اسلامی / یوسف کیانی

راه و رباط / کریم پیرنیا / کرامت الله افسر

معماری تیموری در ایران و توران / لیزا گلمبگ / رنتا هلد / دونالد ویلبر / کرامت الله افسر / محمد یوسف کیانی

معماری تیموری در خراسان / برنارد اوکین / علی آخشینی

کاروانسراهای اصفهان در عصر صفوی / اعظم صابری نسب

اخبار وابسته:

نگاهی به تاریخچه كاروانسراها در ایران

همشهری / مجله کاروانسراها

آشنایی با راه ها و کاروانسراهای عصر صفویه

کاروانسرا؛ عمری به درازای 25 قرن

احوالپرسی از مادر کاروانسراهای ایران

خسته‌خانه‌ای برای کاروان و قطار شترها

آجیل‌فروش قدیمی کاروانسرای خانات

گزیده‌ی کتاب:

فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی / محمد حسن دوست

گزیده ی کتاب:

تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی / محمد یوسف کیانی

ساخت کاروانسرا با توجه به اوضاع اجتماعی، اقتصادی و مذهبی، از روزگاران قدیم در ایران مورد توجه خاص بوده است. به طور کلی کاروانسراها به دو گروه برون شهری و درون شهری تقسیم می‌شوند.

توسعه راههای تجارتی و زیارتی باعث شده که در بین جاده‌های کاروانی در سراسر کشور کاروانسراهایی برای توقف و استراحت کاروانیان بنا شود. موقعیت جغرافیایی، سیاسی و اقتصادی در ایران از علل ازدیاد و گسترش این بناها بوده است. در ایران به فاصله هر چهار فرسنگ (26 کیلومتر) کاروانسرایی برای استراحت بنا شده است. زیارت شهرهای مذهبی مانند قم، مشهد و کربلا باعث شده بود تا کاروانسراهای متعددی در مسیر جاده‌هایی که به این شهرها منتهی می‌شود، احداث گردد (در مسیر خراسان بزرگ، غرب به شرق، کرمانشاه و مشهد). این راه ارتباطی مهم از غرب به شهرهای مذهبی نجف و کربلا و از شرق به حرم حضرت رضا (ع) در مشهد متصل می‌شده است. همچنین در زمان صفوی برای رفاه حال زائران، کاروانسراهایی در این مسیر بنا شده که در حال حاضر بقایای پنجاه کاروانسرا باقی است.

داد ایران معماری کاروانسراهای ایران بسیار متنوع است. معماران با توجه به موقعیت اقلیمی سرزمین ایران، کاروانسراهایی با ویژگیهای گوناگون احداث کرده‌اند.

در ساخت کاروانسراهای برون شهری از نقشه‌های چهار ایوانی، دو ایوانی، هشت ضلعی، مدور، کوهستانی و نوع کرانه خلیج فارس استفاده شده است. در احداث کاروانسراها مانند مساجد و مدارس بیشتر از طرح چهارایوانی استفاده شده و اتاق‌هایی در اطراف حیاط، برای استفاده مسافران ساخته شده است. برخی از کاروانسراها با شیوه‌های آجرکاری، گچبری و کاشیکاری مزین شده‌اند (مانند رباط شرف خراسان، کاروانسرای سپنج شاهرود و مهیار اصفهان).

گزیده‌ی کتاب:

معماری ایران دوره اسلامی / یوسف کیانی

هردوت مورخ یونانی در کتاب پنجم خود از منزلگاههائی گفتگو می‌کند که توسط هخامنشیان بین شوش و سارد ساخته شده بود. این مورخ از یکصد و یازده بنای شبیه کاروانسرا (چاپارخانه ) نام میبرد که در فاصله‌های حدود ۲۵۰۰ کیلومتری بین پایتخت هخامنشی و بابل ساخته شده و سه‌ماهه کاروانیان آن را طی می‌کردند .

در دوره اشکانی همانند عهد هخامنشی توسعه راهها و ایجاد ایستگاه‌های بین راه و حمایت از کاروانیان اهمیت فوقالعاده‌ای یافت و در اغلب مسیر جاده‌ها به ویژه در مسیر جاده معروف ابریشم ساختمان‌هائی شبیه کاروانسرا ایجاد گردید….در دوره اشکانی همانند عهد هخامنشی توسعه راهها و ایجاد ایستگاه‌های بین راه و حمایت از کاروانیان اهمیت فوقالعاده‌ای یافت و در اغلب مسیر جاده‌ها به ویژه در مسیر جاده معروف ابریشم ساختمان‌هائی شبیه کاروانسرا ایجاد گردید.

در معماری و توسعه کاروانسراهای پیش از اسلام ، عصر ساسانی را باید یکی از ادوار مهم دانست ، چه در این‌دوره به علت اقتصاد وسیع و گسترده اهمیت زیادی به ایجاد راه‌ها و همچنین امنیت کاروانیان به عمل می‌آمد و در نتیجه کاروانسراهای بسیار در مسیر جاده‌ها و گذرهای اصلی بنا گردید . یادگارهای با ارزشی چون دیر گچین – در جاده تهران – قم و رباط انوشیروان بین جاده سمنان – دامغان (در مسیر جاده ابریشم ) ، و بالاخره دروازه گچ و کنار سیاه در استان فارس از آن جمله‌اند. نقشه‌های کاروانسراها در این دوره عموماً به صورت چهار ایوانی و مصالح ساختمانی آن عموماً لاشه – سنگ آهک و گچ بوده است.

در ادوار اسلامی عوامل متعددی در شکل یابی ، توسعه و گسترش کاروانسراها دیده می‌شود که اهم آن را عواملی چون علل مذهبی – نظامی و اقتصادی تشکیل می‌دهد و در این ارتباط انواع کاروانسراها از نظر نقشه به وجود می‌آید…سلسله‌های اوایل اسلام ایران مانند – آل بویه – سامانیان و آل زیار به ایجاد بناهای عام‌المنفعه چون کاروانسراها و آب‌انبارها اهمیت فوق العاده‌ای می‌دادند و رباط چاهه یا ماهی در کنار جاده مشهد – سرخس که بصورت چهار ایوانی بنا گردیده از جمله یادگارهای آن زمان است.

مصادف با حملات ویرانگر مغول و نابودی و خرابی بسیاری از شهرهای آباد ایران و به این ترتیب فعالیت معماری همانند فعالیت‌های هنری دیگر دستخوش رکود گردید ، ولی دیری نگذشت که جانشینان آنها یعنی ایلخانیان مجدداً فعالیت هنرها را با بهره گیری از تجربیات و سنت‌های متقدم ادامه دادند و راه جدیدی را آغاز کردند. در این زمان به توسعه تجارت ، واقتصاد ، راه و راهداری و ایجاد کاروانسراها توجه زیادی مبذول گردید.

فعالیت معماری و ایجاد کاروانسراها در دوره تیموری ادامه یافت و در مسیر جاده‌ها و داخل شهرها به علل توسعه تجارت کاروانسراهائی ایجاد گردید که عموماً با نقشه چهار ایوانی ، و تعدادی همراه با تزئینات از جمله کاشیکاری بنا گردیدند

بدون شک عصر طلائی ایجاد کاروانسراهای ایران متعلق به دوره صفوی است . رونق تجارت داخلی و خارجی و اهمیت دادن به راه‌ها و شهرهای زیارتی منجر شد که کاروانسراهای زیادی در این‌گونه جاده‌ها ساخته شود . در این مورد می‌توان کاروانسرا‌های راه زیارتی خراسان را که از باختران (کرمانشاه ) شروع و به مشهد ختم می‌شده است نام برد.در یک طومار خطی که در موزه بریتانیا موجود است حدود ۴۰ کاروانسرا را نام می‌برد که در اطراف میدان شاه (امام خمینی) بنا گردیده و هریک مخصوص خرید و فروش کالای به خصوصی بودند. ناگفته نماند که تعدادی از کاروانسراهای نامبرده در طومار هنوز به فعالیت تجارتی و اقتصادی ادامه می‌دهند.در عصر صفوی تغیراتی در نقشه کاروانسراها به عمل آمد با این ترتیب که علاوه بر نقشه چهار ایوانی، کاروانسراهائی با نقشه‌های مدور – هشت ضلعی – چند ضلعی – دو ایوانی – نوع کوهستانی و… با توجه به موقعیت جغرافیائی و مکانی محل ساخته شد.

دوره‌های زندیه – افشاریه – قاجاریه در ایجاد کاروانسراها تغیرات چندانی به عمل نیامده و ایجاد آن به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد . از نظر طرح و نقشه کاروانسراهای دوره یاد شده عموماً از نوع چهار ایرانی بوده و از لحاظ مصالح ساختمانی نیز بر خلاف دوره مقدم که از آجر و سنگ بوده ، بیشتر از خشت استفاده شده است . همچنین تعداد زیادی از کاروانسراهای عهد صفوی نیز در عهد قاجاریه تعمیر و بازسازی شده

تحقیقات بسیار ارزشمندی که توسط ماکسیم سیرو در باره طبقه بندی کاروانسراهای ایران در دوره صفوی و بعد از آن انجام گردیده و تقسیم این بناها به دو گروه کاروانسراهای کوهستانی و کاروانسراهای حیاط دار دشت کافی برای شناخت همه کاروانسراهای ایران نیست . از آنجائی که احداث کاروانسراهای ایران به دلایل گوناگون شکل و گسترش یافته شایسته است تمامی دلایل آن از شرایط آب و هوائی ، تا شیوه معماری منطقه‌ای مورد بررسی قرار گیرد . کاروانسراهای ایران را می‌توان به گروههای زیر تقسیم بندی نمود :

کاروانسراهای کاملا پوشیده منطقه کوهستانی: این نوع کاروانسراها عبارت از اطاقهای گنبددار مرکزی یا یک ردیف اطاق گنبددار با تعدادی اصطبل در همان ردیف می‌باشد .

کاروانسراهای کرانه پست خلیج فارس: این کاروانسراها عموماً فاقد حیاط مرکزی بوده و شامل بنائی چهارگوش است با اطاق مرکزی صلیبی شکل و اطاق‌های جانبی. یک سکوی سنگی دورادور ساختمان ساخته شده و همه اطاقها به خارج بنا راه دارند .

کاروانسراهای حیاط دار مرکز ایران : مهم‌ترین ، بهترین و زیباترین کاروانسراهای ایران در این گروه قرار می‌گیرند. این گروه از کاروانسراها نیز از نظر معماری به انواع ذیل تقسیم بندی می‌شوند:

کاروانسراهای مدور: فقط دو نمونه از آن شناخته شده ولی همین دو نمونه نشان دهنده سلیقه – ذوق ، ابتکار و بالاخره هنر نمایی فوق العاده معماران آن است.

کاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار: به احتمال زیاد ایجاد این نوع کاروانسراها بیشتر جنبه نظامی و دفاعی داشته تا مذهبی و اقتصادی ، به این دلیل که دفاع از یک بنای ۸ ضلعی یا چند ضلعی بمراتب آسان تر از یک بنای مربع یا مستطیل شکل می‌باشد .کاروانسراهای چند ضلعی از داخل و خارج قرینه ولی کاروانسراهای مدور از خارج دایره‌ای شکل ولی در داخل چند ضلعی هستند

کاروانسراهای دو ایوانی: عموماً ایوان‌های این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری روبروی آن قرار دارد

کاروانسراها با تالار ستوندار: تعدادی از این کاروانسراهای ایران با تالار ستوندار بنا گردیده‌اند و از تالارها عموما بعنوان اصطبل استفاده شده است.

کاروانسراهای چهار ایوانی: احداث بنای چهار ایوانی با حیاط باز مرکزی سابقه طولانی در معماری ایران داشته و نمونه این نقشه را می‌توان در کاخ اشکانی آشور ملاحظه کرد . در ادوار اسلامی از پلان چهار ایوانی برای بنیاد بناهای مذهبی و غیر مذهبی مانند مدارس – مقابر مساجد و کاروانسراها استفاده گردید و تقریبا این پلان نقشه ثابتی برای احداث اینگونه بناها شد ، به خصوص از دوره سلجوقی به بعد کاروانسراهای زیادی با پلان چهار ایوانی احداث گردید که آثار آن در تمامی ایران پراکنده است. گرچه گروه کاروانسراهای چهار ایوانی که بشكل مربع یا مستطیل بنا گردیده از نظر پلان با هم شباهت دارند ولی در جزئیات مانند شکل داخل و خارج ، دروازه ورودی ، برجها و ترتیب قرار گرفتن اصطبل‌ها هر یک دارای ویژگیهایی متفاوت هستند.

کاروانسراها با پلان متفرقه: این گروه ، کاروانسراهائی هستند که نقشه و معماری آن با آنچه که در گروههای قبلی اجمالا بررسی شد شباهتی ندارند. دلایل مختلف چون ، سلیقه و ذوق معمار، نفوذ معماری خارجی ، شرایط و موقعیت جغرافیایی ، در احداث اینگونه کاروانسراها نقش داشته است

گزیده‌ی کتاب:

کاروانسراهای ایران / یوسف کیانی

از بررسی کاروانسراهای ایران چنین برمی‌آید که اساس معماری کاروانسراهای ایران ، مانند سایر بناها ، تابع شیوه ، سنت و سبک رایج زمان بوده است . به این ترتیب می‌توان پنداشت که کاروانسراهای پیش از اسلام نیز تابع شیوه معماری زمان خود است. ولی ذکر این نکته ضروری است که شیوه معماری ، محل و منطقه ، مصالح ساختمانی و موقعیت جغرافیائی نقش موثری در ایجاد اینگونه بناها داشته است.

شیوه ساختمان و معماری کاروانسراها از روزگار کهن تا به امروز دگرگونی بسیاری نیافته و معمولاً سبک بنای آنها همان ایجاد باره‌بندها و اطاقهائی است که پیرامون حیاط محصور ، ساخته می‌شده است . ولی در طرح و خصوصیات هر کدام ویژگیهائی بچشم میخورد ، چنانکه انواع ساباط ساده تا کاروانسراهای بزرگ با طرحهای جالب معماری در سراسر ایران پراکنده است .

ساختمان کاروانسراها معمولاً دارای حصاری است که در گوشه و گاهی در میان اضلاع دیواره‌های آن برجهائی قرار گرفته ، بطوریکه دروازه میان دو برج یا شبه ستون جای دارد و دارای سردری است که گاهی بر فراز آن ساختمان دو طبقه‌ای ساخته‌اند.

کاروانسراهائی‌که در دشت‌ها ساخته شده‌اند عموماً یک طبقه هستند ولی بعضی از آنها روی دروازه ورودی و روی ایوان جبهه مقابل ورودی اطاق یا اطاقهائی برای نگهبانی ، کاروانسرادار یا مامورین ساخته می‌شده است . ولی کاروانسراهای تجارتی داخل شهرها عموماً دو طبقه هستند .در دو طرف دروازه ورودی داخل کاروانسراها نیز معمولا اطاقهائی برای پاسداران و کاروانسرادار ساخته می‌شده است .

معمولا هر کاروانسرا دارای چاه آب و آب انباری است که گاهی در وسط کاروانسرا و زمانی خارج از محوطه جهت تامین آب مورد نیاز مسافران ساخته شده است . آب انبارها از نظر معماری به اشکال مختلف ساخته می‌شدند بعضی دارای شکل مستطیل با سقف ساده و بعضی صلیبی شکل با سقف آجری . آب انبارها گاهی در داخل کاروانسرا و بعضی مواقع در خاج کاروانسرا ساخته می‌شدند مثلا آب انبارهای کاروانسراهای خلیج فارس همه در بیرون از بنا قرار دارند در حالی که در مناطق مرکزی عموما در داخل کاروانسرا ساخته شد ماند.

نکته جالب توجه اینکه در تعدادی از کاروانسراها برای رفع نیازمندیهای مسافرین ، حتی نانوائی ، قصابی ، آسیاب ، مسجد و یک سری دکان جهت خرید و فروش کالاهای کاروانی وجود داشت . برای مثال می‌توان از کاروانسرای دیر گچین در جنوب تهران در حاشیه کویر – و کاروانسرای مهیار واقع در جاده اصفهان – شیراز نامبرده .

کاروانسراهای حاشیه کویر و نواحی مرکزی ایران دارای بادگیر است که در فصل تابستان هوای خنک را به اطاق‌های کاروانسرا می‌رساند. بادگیرها عموماً در جبهه مقابل دروازه ورودی روی ایوان‌ها ساخته می‌شده‌اند. مانند رباط زین الدین در جاده یزد – کرمان و کاروانسرای جوکار در نزدیکی طبس .

در بسیاری از کاروانسراها بخصوص از دوره صفویه به بعد بخاری دیواری یا مکانی برای برافروختن آتش تعبیه شدهاست . محل بخاری‌های دیواری یا در اطاقها ساخته می‌شده است یا در محل‌های سرپوشیده بیرون اطاق‌ها و همچنین بخاری‌های مرتفعی در اصبطل‌ها برای گرم شدن حیوانات ایجاد می‌شده است که جای آن اغلب در پشت دیوار اطاقهای مسکونی بوده است . در کاروانسراهای نوع کوهستانی اهمیت بخاری بحدی بوده که محل وسیعی را برای قرار دادن آتش و بخاری انتخاب کرده‌اند .آبریزگاه‌ها معمولاً در گوشه حیاط کاروانسرا و در زیر یا داخل برج‌ها ساخته می‌شده است. مصالح ساختمانی اصلی بنای کاروانسراها در ایران از سنگ و آجر بوده است .

سنگ به دو صورت مورد استفاده قرار می‌گرفته. در بعضی موارد سنگها کاملا استادانه تراش داده می‌شده و در برخی اوقات از قطعات کوچک سنگهای نتراشیده استفاده می‌کردند. در بعضی نقاط نیز از تلفیق سنگ و آجر پی بنا را می‌ساخته‌اند. نمای خارجی و داخلی عموماً از آجر بوده است. در برخی از کاروانسراها از خشت و یا بلوک‌های خشتی استفاده می‌شده است .

سقف اغلب کاروانسراهای ایران نوک تیز و شیب دار است . پشت بام‌ها اکثرا مسطح و با شیب کم ساخته شده‌اند و در قسمتهائی که اطاقهای بزرگ دارند سقف‌ها شکل قوسی دارند. آب باران بوسیله ناودان‌هائی که در روی دیوار خارجی کاروانسرا ساخته می‌شد به بیرون از کاروانسرا هدایت میگردید ولی در بعضی از کاروانسراها نیز ناودانهائی که در دیوارهای حیاط داخلی کار گذاشته شده مشاهده شده است.

بسیاری از کاروانسراها ، همانند بناهای مذهبی همدوره خود دارای تزئینات معماری مانند: . . آجرکاری – کاشیکاری – گچبری – وسنگ کاری می‌باشند. تزئینات عموماً در نمای خارجی کاروانسراها در قسمت دروازه ورودی، طاقنماها و ایوان‌ها بکار میرفته است . از کاروانسراهائی که دارای تزئینات جالب توجهی می‌باشند می‌توان رباط شرف -رباط چاهه ، مهیار ، رباط سپنج و کاروانسرای گز را نامبرد .

گزیده‌ی کتاب:

معماری تیموری در خراسان / برنارد اوکین / علی آخشینی

باید آگاه بود که یادآوری پنج کاروانسرای برجای مانده دورۀ تیموری در خراسان تنها استنباطی کلّی است، در حالی که ده یا حتّی بیست برابر رقم فوق در سدۀ پانزدهم کاروانسرا بنا شده است. بنا به گفتۀ خواندمیر، علیشیر چهل و هشت کاروانسرا ساخت که بی‌تردید بعضی از آنها فقط مرمّت شدند. دو کاروانسرا متعلّق به امیران شاهرخ، شاه ملک و جلال‌الدّین فیروز شاه به همراه بنای رباط‌هایی چند از افتخارات عبدالرّزاق است، و نیز اشارات پراکنده درمورد احداث رباط‌هایی به همّت چهارتن، یکی همسر شاهرخ ملک‌آغا، دومی احمدبن «عمرشیخ»، سومی یکی از علما، و چهارمی یکی از وزیران ابوسعید به چشم می‌خورد. درحالی که خواندمیر استثنائاً از کاروانسرایی نام می‌برد که علیکه کوکلتاش (ف. 844/1440 – 1441) ساخته و در زمان نگارش وی همچنان پا برجا بوده است (929/1502 – 1503). نابودی اغلب کاروانسرای یاد شده بالا جای تعجّب ندارد.

هیچ یک از کاروانسراها را به سه حاکم اصلی خراسان در سدۀ پانزدهم نسبت نداده‌اند، زیرا احتمالاً اغلب فعالیت‌های ساختمانی آنان متوجه طرح‌های اصلی شهر هرات بود. ولی احتمال نمی‌رود که این سه حاکم چند کاروانسرا نساخته باشند، هرچند تعداد آنها به تعداد کاروانسراهایی که میرعلیشیر ساخته نمی‌رسند. کاروانسراهایی که میرعلیشیر ساخت در تمام بخش‌های خراسان، حتی تا استرآباد که او طی سال‌های 1487 – 1489 والی آن بود، بنا شده‌اند. در سه کاروانسرای باقی‌مانده بر سر راه‌های استرآباد به اسفرین، وابستگی روشنی میان مصالح ساختمانی (لاشه سنگِ تنها یا لاشه سنگ و آجر پخته) و طرح آنها شامل حیاطی چهار ایوانه و محصور در میان چندین اتاق و اسطبل‌هایی در پشت آنها، در کنار دیوارهای ورودی و جانبی، به چشم می‌خورد. کاروانسرای سنگ‌بست نیز مشابه کاروانسراهای یاد شده است ولی بر هر ضلع ورود آن اسطبل‌هایی اضافی وجود دارد. با این همه، در بنای قوش رباط هیچ اتاقی در اطراف حیاط به چشم نمی‌خورد، بلکه فقط اسطبل‎‌هایی بر سه ضلع آن قرار دارد و مسجد و اتاق‌های نشیمن به صورت مجتمعی ظریف بر ضلع چهارم آن. این امر احتمالاً نشان می‌داد که این رباط برای استفادۀ بانی آن یعنی شجاع ‌الدین محمد بنا شده است. وی به همراه کارکنانش احتمالاً در اتاق‌های اصلی می‌مانده‌اند، در حالی که بقیه در همراهانش که رتبه پایین‌تری داشته‌اند مجبور بودند در محل اسطبل‌ها یا حتی حیاط باز به سربرند. در رباط عشق و سنگ بست، طاقچه‌ها و اجاق‌هایی پدید آمده است و این نشان می‌دهد که ستوربانان، مهتران و آنان که استطاعت نداشتند از جاهای بهتر صحن استفاده کنند، در این محل‌ها می‌مانده‌اند.

تنها راه دسترسی به اسطبل‌ها دهلیز ورودی است. این نوع تقسیم بندی دقیق حیاط و محل اسطبل‌ها کاروانسراهای تیموری را از کاروانیراهای سلجوقی و مغولی دورۀ قبل و کاروانسراهای صفوی دورۀ بعد مجّزا می‌سازد. در دو نوع کاروانسرای اخیر راه دسترسی به اسطبل‌ها معمولاً محورهای مورّب حیاط اصلی بود و اسطبل‌ها غالباً در تمام چهار ضلع حیاط به چشم می‌خوردند. نکتۀ شایان توجه در مورد کاروانسراهای مغولی فزونی تعداد اسطبل‌ها بر حجره‌های مسکونی اطراف حیاط مرکزی است، روندی که در دورۀ صفوی نیز تداوم یافت. آنچه انسان در این مورد می‌تواند اظهار کند این است که یا علل اقتصادی در کار بود، نظیر حمل مال‌التجاره‌ها با شتران بسیار زیاد یا همچون مورد قوش رباط در بالا، بانی پیش از همه به آسایش خویش می‌اندیشید. با توجه به مورد دوم، رباط‌ها موضوع وقف هستند، ولی ممکن است وقفِ تشکیلاتی دیگر قرار گیرند. از این رو، آنها درآمد زا بوده‌اند و بنابراین هزینۀ زیادی را که امیرعلیشیر صرف آنها می‌کرد کاملاً بی‌غرضانه نبوده است. با این همه، متأسفانه شواهد مربوط به میزان دستمزدها در منابع به چشم نمی‌خورد. سنگ بست و قوش رباط، هر دو صحن‌هایی دو ایوانه دارند که هرچند در کاروانسراهای پیشین معمول نبود، در دوران صفوی گونه‎‌ای رایج بود.

گزیده‌ی کتاب:

سیاست و اقتصاد عصر صفوی / محمد ابراهیم باستانی پاریزی

در مورد سهولت ارتباطات می بایستی اولاً راه های اساسی عبور کاروان‌ها آماده باشد ثانیاً وسایل استراحت مسافرین و بازرگانان در راه‌ها فراهم آید و به این دو منظور با راهسازی و ایجاد کاروانسراها صورت عمل به خود گرفت… از تبریز تا اصفهان را کاروان 24 روزه می‌آمد و از گرگان تا اصفهان 12 روزه …از اصفهان تا کرمان با است کمتر از 25 روز راه نیست . چیزی که دراین راه خشک و بی آب و علف مایه تسلی خاطر هست فقط این است که هرشب برای منزل مسافر به یک کاروانسرا و آب‌انبار می‌رسد. احداث راه‌ها تنها جنبه تجارتی نداشت بلکه از نظر جلب سیاحان نیز مورد اعتنا بود… سنگفرش راه در چند نقطه ایران نیز انجام شد … از جمله راه میانه و زنجان را که از رودخانه قزل اوزن عبور می‌کرد. شاه عباس تمام راه را سنگفرش کرد تا در رطوبت و یخ بندان، کاروان بتواند عبور کند .

اکثر مردم کاشان به کار تهیه پارچه های حری و انواع قماش پشمی روزگار می گذرانند. آنقدر پارچه فراوان بود که اگر شخص می‌خواست در عرض یک روز ده میلیون دوکا خرج کند می‌توانست به قدر کفایت در بازار و دکاکین پیدا کند…

کاروانسراها بهترین وسیله حفظ آسایش مسافر و کالا و امنیت راه و تامین آذوقه و ایجاد ارتباطات بود …تنها شاه نبود که کاروانسرا می‌ساخت، کلیه امرای مقتدر او و بازرگانان و مالکان و ثروتمندان شهرها موظف بوده‌اند در بین راه ها کاروانسرا بسازند و چون ظاهرا کارها با نقشه و طرح صحیح دنباله‌دار فراهم شده بود یکباره در عرض مدتی کوتاه، در تمام ایران کاروانسراهای متعدد پدید آمد

درواقع کاروانسراداری کم کم در اصفهان از شغل های پردرآمد به حساب می‌آمد که بیشتر رجال و اعیان و شاید در ایام بازنشستگی به کاروانسرا داری می‌پرداختند.

برای حفظ امنیت اقتصادی سختگیری های فراوان می‌شد … و مامورین ولایات مسئول بودند… این امنیت سرشار علاوه بر تجارت موجب جلب سیاحان روزگار نیز شده بوده است و نام شاه عباس در عالم پیچید.

برای حفظ راه ها مبالغی به عنوان راهداری گرفته می شد و چون راه ها امن بود کاروان‌ها با کمال میل می‌پرداختند . چنانکه در مرند سیزده عباسی برای هر بار شتری راهداری می‌گرفتند که معادل با 4 اکو بود.

در چنین موقعیت ممتازی بود که قوافل تجارت ابریشم که گاهی به هشتصد نهصد شتر می‌رسید از اردبیل می‌گذشت و سیستان محل عبور کاروان های مهم‌تر بود

گزیده‌ی کتاب:

سفرنامه تاورنیه / ژان باتیست تاورینه / حمید ارباب شیرانی

دیگر از هیچ چیز ترس نداشتیم زیرا وارد خاک ایران شده بودیم. در اینجا در کمال امینت مسافرت می‌نمایند. کاروانسرای شاه صفی در منزل اول تبریز بسیار وسیع و راحت است و یکصد مسافر با اسب ها و مراکب می‌توانند در آنجا منزل نمایند. در تمام خاک ایران خصوصاً تبریز تا اصفهان و از آنجا تا هرمز هرروز در مسافت‌های معین این کاروانسراهای عالی دیده می‌شود.

كاروانسرا‌ها مهمان‌خانه مشرق‌زمین هستند و با سبك مهمانخانه‌های ما خیلی فرق دارند. نه آن لوازم راحت و آسایش در آنها یافت می‌شود نه آن پاكی و تمیزی. بنای آن مربع است. تقریبا مثل محوطه دیر‌ها و معمولا یك طبقه هستند. بنای دو طبقه به ندرت دیده می‌شود. یك درب بزرگ مدخل آن است و در وسط سه ضلع دیگر، یك تالار با یك طاق بزرگی ساخته شده كه مخصوص منزل محترمین است كه شاید آنجا منزل كنند. در دو سوی تالار‌های وسط، اتاق‌ها و حجره‌های كوچكی است كه هر كس یكی از آنها را اختیار می‌كند. این حجره‌ها در طول اضلاع در سه پا از زمین حیاط مرتفع‌تر و در یك خط بنا شده‌اند و طویله‌ها در عقب و پشت اتاق‌ها واقع هستند.

گاهی طویله‌ها هم برای منزل كردن به راحتی اتاق‌ها می‌شوند. اغلب مسافران در زمستان بیشتر میل به اقامت در طویله‌ها می‌كنند به جهت اینكه گرم است. طویله‌ها هم مثل تالار‌ها همه طاق‌پوش هستند و از اتاق‌های كاروانسرا یك پنجره كوچك به طرف آخور طویله باز می‌شود كه شخص می‌تواند از آنجا نگاه كند و ببیند اسبش را خوب پرستاری می‌كنند یا نه؟ اخیرا در پشت آخور‌های طویله سكویی بسته شده كه سه چهار نفر می‌توانند قطار بخوابند و اغلب نوكر‌ها روی آن سكو‌ها غذا طبخ می‌كنند. فرش و تختخواب و لوازم طباخی تمام باید همراه مسافر‌ها باشد و آذوقه و ارزاق هم هرچه بخواهد از نان و روغن و میوه به اقتضای فصل به قیمت خوب از كاروانسرادار یا دهاتی‌های اطراف كه بر راه می‌آیند، باید خریداری كنند. كاه و جو هم برای اسب‌ها هست مگر در چند منزل كه نبود.

در بیابان از بابت اجاره اتاق‌های كاروانسرا‌ها چیزی از مسافر نمی‌گیرند و در شهر‌ها وجه دریافت می‌دارند كه خیلی مختصر است. معمولا كاروان داخل كاروانسرا نمی‌شود، به جهت اینكه گنجایش این همه جمعیت را ندارد و از حیوان و آدم در هر كاروانسرا بیش از یكصد سوار، نمی‌تواند منزل كند.

معمولا کاروان بزرگ داخل کاروانسرا نمی‌شود … همین‌که وارد می‌شوند هرکس حق دارد یک حجره انتخاب کند … غنی و فقیر یکسان هستند… احدی حق ندارد عنفاً حجره‌ای را که کسی اول انتخاب کرده از او بگیرد … شب ها کاروانسرادار در را می‌بندد و مسئول همه چیز است… مستحفظین هم در اطراف کاروانسرا مسئول کشیک و پاسبانی هستند. کلا وضع کاروانسرا در ایران از عثمانی بهتر است: هم از حیث راحت هم از بابا علّو بنا…

امن ترین شقوق مسافرت با کاروان است اما طولانی ست… تجار از میان خود یک رییس اختیار می‌کنند و او را کاروان باشی می‌نامند… تعیین ساعت حرکت و اطراق و رفع اختلاف میان مسافران و تقریباً حکومت کاروان با کاروان باشی است.

گزیده‌ی کتاب:

ایران عصر صفوی / راجر سیوری / کامبیز عزیزی

در منتهی‌الیه شمالی میدان، قیصریه با بازار شاه اصفهان قرار داشت که پایتخت جدید را به شهر قدیم مرتبط می‌کرد. بالای ورودی اصلی، نقاره‌خانه‌ها قرار داشت که هنگام حضور شاه در اصفهان، با طلوع و غروب آفتاب از آن جا نقاره زده می‌شد. در سمت راست دروازه اصلی، ضرابخانه سلطنتی قرار داشت. خود بازار مركب بود از حمام‌های متعدد، کاروانسراها، مساجد و مدارس. کاروانسراها محل‌هایی بودند که در آن جا اجناس تحویل گرفته می‌شد، وزن، ارزیابی و سپس انبار می‌شد. در مجاورت آنها تیمچه‌ها قرار داشتند که در آنها اجناس در معرض نمایش قرار می‌گرفت. به طور کلی هر قسمت بازار به یک تجارت خاص اختصاص داشت و تقریباً خودکفا بود؛ دروازه‌هایی از آن خود داشت، امنیه و ماموران آتش‌نشانی خاص خود را داشت و صنف تجاری خود را داشت که قسمت خود را اداره می‌کرد و در اختلافات حکمیت می‌کرد. بعضی از مساجد بازار ساده و صرفاً برای عبادت ساخته شده بودند؛ سایر مساجد شاهکارهایی بودند که استادانه تزیین یافته بودند، مدرسه‌ها معمولاً نظیر مساجد و کاروانسراها طبق طرح چهار ایران، ساخته می‌شد؛ کناره‌های رواق‌دار مدارس سایه‌گستر بودند و حوض‌های آب در حیاط اصلی هوا را خنک نگاه می‌داشتند. بازار مساحتی حدود ۴۰ کیلومتر مربع را می‌پوشاند.

اگرچه راهها در سراسر ایران کیفیت خوبی نداشت (به استثنای جاده سنگفرش معروف شاه عباس در مازندران) و ارتباط کند بود، شبکه کاروانسراهایی که در کشور و در طول راه‌های تجارتی اصلی قرار داشتن حداقل محل امنی برای اجناس و حیوانات باری تجار فراهم می‌آورد و همچنین امکانات عرضه کالاها و انجام معاملات کوچک را در توقف‌های شبانه در اختیارشان می‌نهاد.

تونو و تاورنیه هر دو اشاره می‌کنند که کاروانسراهای ایران بهتر از کاروانسراهای ترکیه ساخته شده‌اند و پاکیزه‌تراند. کاروانسراها به ویژه برای استفاده مسافران تهیدست ساخته شده بودند؛ مسافران می‌توانند تا هر مدتی که مایل بودند، بدون پرداخت پولی در آن جا بمانند. شاه عباس اول به طور خستگی‌ناپذیری کاروانسرا می‌ساخت، که آن هم بخش اساسی دیگری از سیاست وی برای پیشبرد رونق بازرگانی امپراتوری صفویه بود و بستگانش، بازرگانان ثروتمند و حکام محلی نیز از این کار او پیروی می‌کردند. از آنجا که کاروانها آهسته حرکت می‌کردند، کاروانسراها می‌بایست در فواصل نزدیک در شاهراه‌های اصلی ساخته می‌شد. یک کاروان که با اسب حرکت می‌کرد برای پیمودن مسافتی معین دو برابر زمانی را صرف میکرد که یک سوار لازم داشت، و کاروانهایی که با شتر حرکت میکردند چهار برابر این زمان را صرف می‌کردند.

کاروانسراها اندازه‌های بسیار متفاوت داشتند. «کاروانسراهای واقع در برخی راه‌های عمده، بناهای عظیم و باشکوهی بودند»؛ از سوی دیگر کاروانسرا بر سر راه بندر ریگ تنها سه اطاق داشت.

یکی دیگر از منابع درآمد دولت عوارض راهداری بود که از کاروان‌ها گرفته می‌شد. جمع‌آوری عوارض راهداری بر عهده راهدارهایی بود که در نقاطی نظیر محل‌های عبور از رودخانه مستقر می‌شدند تا حتی بازرگانان حیله‌گر هم نتوانند از برخورد با آنها اجتناب ورزند. در مقابل عوارض راهداری، راهدارها مسئول حفظ ایمنی مسافران و اموالشان بودند و در برابر حکام محلی پاسخگو بودند. ظاهرا این نظام به نحو مؤثری کار می‌کرده است.

بسیاری از مسافران اروپایی میزان امنیت شاهراه‌های ایران را در مقایسه با عثمانی خوب دانسته‌اند. به عنوان مثال تاورنیه بر این امر تأکید می‌ورزد که بعد از ایروان، «جدا شدن از کاروان یا حتی تنها سفر کردن کاملا بی‌خطره بود. کاروان تونو بعد از رسیدن به ایران نگهبان شبانه نمی‌گذاشت. دیگران رفتار راهداران ایرانی را با رفتار همکارانشان در سایر کشورها مقایسه کرده‌اند.

اولیاریوس از تفاوت بین خشونت و بی تربیتی روس‌ها و ادب و تربیت ایرانیان تحت تاثیر قرار گرفته و فراتر از تفاوت میان ظاهر و رفتار هندیان با ایرانیان شگفت زده شده است. راهداران دستور داشتند هرکسی را که تنها و از جاده‌های پرت سفر می‌کند و برای آنها کاملا ناشناخته است متوقف سازند زیرا امکان داشت به جرم دزدی تحت تعقب باشد . سایر مسافرین از پیدا شدن سریع اثاثه‌شان که در کاروانسراها به سرقت رفته بود سخن رانده‌اند. مجازات معمول برای دزدان دستگیر شده مرگ بود. در دوران حکومت ضعیف دو پادشاه آخر صفوی، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین، کارآیی این نظام کمتر شد و راهداران متمایل به سوء استفاده شدند. بالطبع در زمان آشوب‌های سیاسی یا جنگ، از امنیت جاده‌ها کاسته می‌شد و گاه مقامات محلی بی میل به تلكه مسافران از طرق مختلف نبودند، نظر امتناع از تهیه شیر تازه نفس برای کاروان بدون پرداخت انعام. لكن روشن است که به طور کلی این نظام امنیت زیادی برای جان و مال بازرگانان فراهم می‌کرده است.

گزیده‌ی کتاب:

سیاحت نامه شاردن / ژان شاردن / محمد عباسی

هنگامی که شاهی عادل و زیرک بر اورنگ این کشور تکیه زده باشد و با پیشگیری از بیدادگری راهزنانه وزیران از قوانین مراقبت به عمل آورد می‌توان گفت ایران خوشبخت‌ترین امپراطوری های جهان است…

کاروانسرای شاهی قزوین 250 حجره و یک حوض بزرگ و درختان عظیم دارد…

گزیده‌ی کتاب:

تاریخ عالم آرای عباسی / اسکندربیک ترکمان

برای تأمین امنیت راه‏ها مأموران ولایات مسئول بودند. ابتدا تحقیق کردنـــــــد که در هر ولایتی،معظم قاطعان طریق چه جماعت‏اند، همت بر فنا و اعدام این طبقه گماشتند، در اندک‏ زمانی اکثر سردمداران این گروه را به حسن سعی و تدبیر به دست آوردند. بعضی به مسلک‏ انقیاد و فرمان‏پذیری درآمدند و برخی دیگر را بی‏ملاحظه به شحنه سیاست سپرده خلایق را از شر آن طایفه آسودگی بخشیدند

کاروانسرای شاهی قزوین 250 حجره و یک حوض بزرگ و درختان عظیم دارد…

گزیده‌ی کتاب:

سیاحت نامه شاردن/ ژان شاردن / محمد عباسی

علیرغم آنچه که گفتم، در تمام جهان کشوری مانند ایران برای سیاحت و جهانگردی وجود ندارد، خواه از لحاظ قلت خطرات از لحاظ امنیت طرق، که مواظبت دقیقی در این مورد به عمل می‌آید، و خواه از جهت کمی مخارج که معمول کثرت تعداد عمارات عمومی مخصوص مسافرین در سرتاسر امپراطوری، در بلاد و بیابان است. در این عمارات به رایگان سکونت اختیار می‌کنند، به علاوه در نقاط صعب‌العبورپل‌ها و جاده‌های مسطحی (شوسه) وجود دارد که برای کاروان‌ها و کلیه کسانی‌ که برای کسب نفع در حرکتند تعبیه شده است.

اشخاصی که تمکن بیشتری دارند، بعد از گرد آوردن، ثروت بسیاری برای خود و فرزندان خویش اقدام به ساختمان اماکن عمومی می‌کنند، فی‌المثال مدارسی با تاسیسات و تجهیزات لازم، برای عده کثیری از محصلین و طلاب بنا می‌نمایند، بعد در کنار جاده‌های بزرگ کاروانسراهایی برای پذیرایی رایگان از عابرین و مسافرین به وجود می‌آورند، آنگاه پل‌هایی می‌سازند و بالاخره مساجدی با عایداتی برای امرارمعاش روحانیون، و گاهی جهت صدقه، و یا اطعام نداران ساختمان می‌کنند. ایرانیان این قبیل ابنیه و عمارات را صواب آخرت می‌نامند، یعنی برای عقبی، و نیز به قول خودشان، می‌گویند که این خیرات و مبرات خیر جاری، یعنی ثروت زاینده است چون مدعی عستند که ادعیه و اذکاری که در این قبیل معابد و عمارات رایگان خوانده و گزارده می‌شود، و مردم بالفعل از این گونه وسایل استراحت برخوردار می‌گردند، صواب امر عاید بانیان و متوجه آنان می‌شود.

گزیده‌ی کتاب:

راه‌های ایران در گذشته و آینده / احمد حامی

منابع تاریخی حکایت از آن دارند کـه بنیان‌گذار احداث‌ بناهای‌ مورد بحث(کاروانسراها)، هخامنشیان‌ بودند. هرودوت‌، مورّخ‌ یونانی‌،در کتاب پنجم‌ خود،‌ از منزلگاهی گفت‌وگو می‌کند‌ که‌‌ توسط هخامنشیان، بین شوش و سارد سـاخته شـده است. این مورخ از 111 بنای شـبیه‌‌ کاروانسرا (چاپارخانه‌) نام‌ می‌برد که در طـول 2500 کـیلومتر‌، فاصله‌ بین‌ پایتخت‌‌ هخامنشیان‌ و بابل ساخته شده‌ [بود] و کاروانیان‌ سه ماهه آن را طی مـی‌کردند. گـرچه نمونه‌ای از بناهای یاد شده از عهد هـخامنشی به‌ جای‌ نمانده‌، ولی روشـن اسـت‌ که در آن زمان،‌ نیاز‌ وافری‌ بـه‌ ایـستگاه‌های‌ بین‌ راه و امنیّت و رفاه کاروانیان و بالاخره‌ پیک‌های مخصوص، احساس می‌شده است. در دوره اشکانی، هـمانند عـهد هخامنشی، توسعه راه‌ها و ایجاد ایـستگاه‌های بـین راه و حـمایت از کاروانیان، اهمیت فـوق‌‌العـاده‌ای یافت و در مسیر اغلب جـاده‌ها، بـه ویژه در مسیر جاده معروف ابریشم، ساختمان‌هایی شبیه کاروانسرا ایجاد شد.

متأسفانه هنر معماری عـهد اشـکانیان که حدود 5 قرن در ایران حکومت کـردند‌، بـه‌‌ طور کـامل شـناخته نـشده و ویژگی‌های هنرهای مختلف ایـن دوره، به ویژه معماری و تزیینات آن، ناشناخته مانده [است] و بنابراین، نمی‌توان درباره نحوه معماری کاروانسراهای این‌ دوره، نظریه‌ای ارائه داد، ولی بـا‌ مـقایسه‌ آن ها با دژها و شهرهای اشکانی کـه اخـیراً در دشـت‌ گـرگان شـناسایی شده است، می‌توان احـتمال داد کـه کاروانسراهای آن زمان، به صورت مربع یا‌ مستطیل‌ و با مصالحی چون خشت و آجر‌ بنا‌ گردیده و اتاق‌ها و اصـطبل‌هایی در اطـراف‌ داشـته است. در معماری و توسعه کاروانسراهای پیش از اسلام، عـصر سـاسانی را بـاید یـکی از ادوار مـهم دانـست. در‌ این‌ دوره به علت اقتصاد‌ وسیع‌ و گسترده، ایجاد راه‌ها و همچنین‌ امنیت کاروانیان، اهمیت داشته است و در نتیجه،کاروانسراهای بسیار در مسیر جاده‌ها و گذرهای اصلی بنا شد. یادگارهای باارزشی چون «دیر گـچین» در جاده تهران به قم و «رباط انوشیروان‌»، بین‌ جاده سمنان به دامغان، در مسیر جاده ابریشم و بالاخره «دروازه گچ و کنار سیاه» در استان فارس از آن جمله‌اند

گزیده‌ی کتاب:

تاریخ کمبریج جلد چهارم / از اسلام تا سلاجقه / ریچارد نیلسون فرای / حسن انوشه

اطلاع ما از کاروانسراها اندکی بیشتر است، زیرا هیأت‌های باستانشناسی روسی چندین بنای بزرگ کشف کرده‎اند که مطابقت زیادی با کاروانسرا دارند. چنانچه این یافته‌ها را کنار هم بگذاریم درمی‌یابیم که تنوع آرایش درونی کاروانسراها حیرت‌آور است تماشایی‌ترین این کاروانسراها بنای معروف رباط ملک است که به نظر می‌آمد مطمئناً تاریخ بنای آن حدود سال ۲-۶۴۰ق/۷-۱۰۸۶م است، تا آن که نلسن توانست معلوم کند که متون و نوشته‌هایی که برای تعیین هویت این بنا مورد استفاده قرار گرفته‌اند ضرورتاً اشاره‌شان به رباط ملک نیست. اما قطع نظر از تاریخ دقیق بنای آن، با استفادۀ شگفت‌آور از آجر که نمای بیرونی دیوارها را آرایش و زیبایی خاصی می‌بخشد و تا اندازه‌ای یادآور معماری پیش از اسلام سغدی است و سردر بسیار جالب توجه آن، بنای مزبور به دورۀ موضوع بحث ما تعلق دارد. با حفاری‌هایی که در سیراف انجام گرفته و کشف کاروانسراهای شهری که تنها در سال ۱۹۷۲ میلادی انتشار یافته حقایق زیادی برای تحقیق در تاریخ شهرها به دست داده است.

گزید‌ه‌ی کتاب:

تاریخ ایران کمبریج / دوره تیموریان / پیتر جکسن / یعقوب آژند / معماری دوره تیموری / رالف پیندر ویلسون

اعضای خاندان شاهی و مأموران عالی رتبه دولتی در امور عام‌المنفعه پیشقدم بودند: شماری از اقدامات شهری مرهون تلاش‌ها و کوشش‌ها رجال محلی بود. مذهب از مهمترین و کارآمدترین انگیزه‌ها در این قلمرو به شمار می‌رفت چون در نیمه نخست دوره مورد بحث ما، فقط برخی از تأسیسات و عمارات مذهبی باقی مانده است. به غیر از مساجد عمومی و خصوصی و نیز مدرسه و خانقاه، تلاش عمده بر ساخت و ساز و مرمت زیارتگاه‌های بزرگ همانند آرامگاه امام رضا(ع) در مشهد و شیخ صفی در اردبیل متمرکز شده بود. به جز موارد مذکور- نظیر دورۀ پیش- به معماری تدفینی نیز توجه خاصی معطوف شد. درباره خود سازندگان اطلاعات اندکی در دست است.چنین می‌نماید که غرب و جنوب ایران، منبع عظیم‌ترین قریحه معماری باشد؛ و یگانه معماری که آثار باقیمانده او می‌رساند هنرمندی خلاق و توانمند با سبکی متمایز بوده، قوام‌الدین از اهالی شیراز است.

عمارات باقیمانده در بردارنده نمایه محدودی از سلیقه و الهامات این دوره است. درمورد شماری از آثار و بناهای مهم این دوره به غیر از چند عمارت معروف، می‌باید بررسی مفصل و علمی صورت گیرد. پیش از دوره صفوی، از جمله بناهای غیرمذهبی مهمی که باقیمانده چند دستگاه کاروانسرا است. از معماری کاخ‌ها به ندرت می‌توان اثری مشاهده کرد. آثاری که تا سده پیش هنوز پابرجا بود به عمد یا ندانم‌کاری و غفلت از بین رفت. عوامل طبیعی نیز مزید بر علت شد؛ نکته خنده‌دار این که بناهای قدیمی‌تر که از زلزله‌ها جان سالم به در برده بود در دوره تیموری تعمیر شد ولی بعدها تخریب گردید. این عمارات متأخر که با جاه طلبی بیشتر و وسیع‌تر طراحی شده بود، فاقد استحکام ساختاری دوره‌های پیشین بود. از این رو در زمان حال جستار در این زمینه موقتی و در معرض تغییر خواهد بود، چون هر لحظه بررسی‌ها و مطالعات بیشتر به درک و فهم عمیق‌تری می‌انجامد. این مسأله به ویژه بستگی به جنبه‌ها و وجوه اجتماعی و کردوکاری معماری ایران دارد.

پایان نامه های وابسته:

طراحی فضاهای داخلی کاروانسرای شاه عباسی شهر نیشابور با الهام از هنر دوره صفویه

وحید چوپانکاره

به دلایل متعددی ، در بسیاری از نقاط جهان ساختمان‌ها و ابنیه تاریخی و قدیمی گرامی داشته می شوند. در بسیاری از موارد اعتقاد بر این است که تبدیل این ابنیه به مکانهای روزمره زندگی مانند مکا‌ن‌ها‌ی آموزشی ، فرهنگ‌سراها و سازمان‌های عمومی با هویت‌های مرتبط ، به صورت مستقیم بر رفتار افراد تأثیر می گذارد بدون اینکه پیشاپیش و خود آگاه نگرش‌ها و باورهای آن ها را تحت تأثیر قرار داده باشد.در حقیقت زمینه ای را فراهم می سازد تا این تعامل از تغییرات رفتاری متناسب با فرهنگ آغاز شود و به تدریج مخاطب خود را به ریشه ها و هویت تاریخی اش پیوند زند. در این راستا مسأله مورد تحقیق این پژوهش این است که چگونه می‌توان آثار و ابنیه تاریخی را از مجاری دقیق و دستکاری نشده به زندگی روزمره مردم وارد کرد بگونه ای که این آثار نه در تقابل، که در همراهی با عناصر قابل درک و پسند مدرن در زندگی روزمره قرار گیرند و تنوع و معنای مورد نظر را نیز وارد زندگی مخاطبان کنند و همچنین ترکیبی هماهنگ از سنت و مدرنیته از لحاظ بصری و معنایی را به عنوان یک کلیت بی نقص به مخاطبان عرضه دارند؟ برای پاسخ به این مسأله در این تحقیق به پنج سوال پاسخ داده شده است. آیا فرهنگ‌سرا می تواند یکی از گزینه‌های مناسب برای تغییر کاربری ابنیه تاریخی برای ورود به زندگی روزمره مردم باشد؟آیا کاروان‌سراهای قدیمی قابلیت تبدیل به برخی مکان‌ها با کاربری امروزی را دارند؟ آیا عناصر بصری ابنیه مربوط به دوران معماری اسلامی می توانند پیوندی مناسب با هویت اسلامی امروز مردم ایران برقرار کند؟ آیا پیشینه تاریخی یک شهر می تواند نقطه قوتی برای توسعه دیدگاه تغییر کاربری ابنیه تاریخی به مکان‌های جدید در زندگی روزمره مردم محسوب شود؟ آیا ترکیب عناصر تزئینی و بصری معماری دوره اسلامی با عناصر کاربردی مدرن می تواند منجربه خلق فضاها ، مبلمان و چیدمان خلاق، جدید و موثر برای جلب نظر مخاطب باشد؟در این پژوهش کاروان‌سرای عباسی نیشابور به عنوان نمونه عملی تحقیق مورد نظر قرار داده شده است و چگونگی طراحی فضای داخلی آن برای تبدیل به فرهنگ‌سرا با الهام از هنر دوره صفویه و تلفیق آن با عناصر بصری مدرن مورد بحث قرار گرفته است و در نهایت طرح منتخب برا ی غرفه فیروزه‌فروشی ارائه شده است.

طراحی داخلی مجموعه اقامتی کاروانسرای شاه عباسی کرج

مرجان ربانی زاده

کاروانسراها بناهای زیبا و ساده‌ای هستند که قدمتی به طول تاریخ پرشکوه این مرز و بوم دارند چه تاریخ از وجود آنها از دوران هخامنشیان تا عصر حاضر خبر می‌دهد و ریشه در تاریخ و فرهنگ و هنر و معماری ایران دارد. بناهایی که شاید نمونه‌هایش در هیچ جای دیگری از نقاط این عالم به زیبایی و سادگی که در ایران یافت می‌شوند پیدا نشوند. رعایت اختصار در ایجاد بنا، تقسیم فضاها، تناسبات انسانی، توجه به مسائل فنی و… همه و همه باعث شده با بناهایی سر و کار داشته باشیم که با دقت و حوصله به روی طراحی و اجرای آن کار شده است به طوریکه با یک نگاه اجمالی شاید به نظر بیاید که آنها از پلان واحدی تبعیت می‌کنند ولی دقت در آنها نشان می‌دهد با توجه به کاربری یکسان و مربوط به یک دوره بودن باز هم دو بنا مثل هم طراحی و اجرا نشده است. کاروانسرای شاه‌عباسی کرج یکی از همین بناهای مخصوص کاروانیان است که اکنون به دلیل حضور در متن کلان‌شهر کرج نه حوصله حضور کاروانیان را و نه توان ادامه حیات را دارد. استمدادی را می‌طلبید که مرا را بر آن داشت در حد توان به بررسی مسائل و مشکلات آن بپردازم و به اندازه دانش و آموخته‌هایم در رفع مشکلات آن بکوشم تا شاید بار دیگر بتوان ، آن آمد و شدها و آن جنب و جوش را به این بنا بازگرداند و به آن زندگی بخشید و در کنار آن زندگی شهر کرج نیز با تکیه بر این ستون با هویت معنای تازه‌تری یابد.

مقاله های وابسته:

بازشناسی و تحلیل ویژگی‌های معماری و ساختاری کاروانسراهای منسوب به سلجوقی در ناحیه قم؛ (نمونه‌های مورد بررسی کاروانسراهای سنگی: کاج، علی‌آباد، کوه نمک و طلاب)

فاطمه حسین جمال

بررسی کاروانسراهای ایران و بناهای وابسته به آن

حمید رضا فرشچی / مهدی حاجی زمانی

بررسی باستان‌شناختی کاروانسراهای شمال غرب ایران؛”مطالعه موردی کاروانسرای قانلی بولاغ مشگین‌شهر”

رضا عطایی

وجود کاروانسراهای متعدد در مناطق شمال غربی ایران یا آذربایجان، بیانگر سابقه تجاری و ارتباطی منطقه در گذشته و نشان دهنده نوع معماری خاص و هنرهای ظریف به کار رفته معماری ایرانی در آن است. شمال غرب ایران بنا به موقعیت استراتژیکی و ارتباطی آن؛ که به عنوان دروازه قفقاز و اروپا مطرح است، همواره مسیر گذر هیأت های سیاسی، تجاری، نظامی و سیاحتی متعددی بوده که زمینه احداث کاروانسراها، پل ها و جاده ها در آن را موجب شده است. شهرهای تبریز و اردبیل، به دلیل وسعت، توسعه، آبادانی شهر و همچنین توجه بسیار حاکمان ایرانی و اروپاییان به این شهرها، از مهمترین مراکز بازرگانی و تجاری ایران و جهان به شمار می آمده اند که این موضوع همواره توسط سفرنامه نویسان تایید شده است. موقعیت ویژه ارتباطی و سوق الجیشی این منطقه، که شرق و غرب جهان گذشته را به یکدیگر متصل می کرد و همچنین وجود بازارهای بزرگ در آن ها، همواره پذیرای کاروان های سیاسی و تجاری از بیشتر نقاط دنیا بوده است که این عوامل؛ در کنار عوامل دیگر مانند اقلیم کوهستانی و تأمین امنیت کاروانیان توسط حکومت ها در برابر سرما و خطرات احتمالی غارت و چپاول شب هنگام، باعث شده است تا کاروانسراهای بسیاری بر سر مسیرهای این منطقه ساخته شود تا امنیت و آسایش کاروانیان تأمین شود. بسیاری از این بناها به دلایلی همچون تغییر مسیرهای ارتباطی، گذشت زمان و تخریب آن توسط عوامل انسانی و محیطی از بین رفته اند و تنها آثار اندکی از آنها باقی مانده است که همین تعداد اندک باقیمانده، بیانگر تاریخ تجارت، ارتباطات و رفت و آمد بسیار بین شرق و غرب بوده و همچنین نشان دهنده امنیت، رونق اقتصادی، تجاری و معماری این منطقه نیز می باشد. هدف از این پژوهش که با روش بررسی های میدانی و مطالعات کتابخانه ای حاصل شده است، شناخت و تجزیه و تحلیل شاخصه های معماری کاروانسرای قانلی بولاغ و گاهنگاری آن از طریق مقایسه آن با دیگر کاروانسراهای 4 ایوانی منطقه می باشد. نتایج نشان می دهد که اغلب کاروانسراهای باقیمانده در آذربایجان متعلق به دوران طلایی صفوی و دو سبک 4 ایوانی و کوهستانی است. کاروانسرای قانلی بولاغ نیز با سبک استاندارد کاروانسراهای 4 ایوانی، با تاثیر پذیری مستقیم از اقلیم و معماری بومی، از بناهای دوره صفوی در مسیر قفقاز می-باشد. این مسیر از زنجان، وارد خلخال می شده و از آنجا به سوی اردبیل رفته و پس از طی این کاروانسرا وارد ولایات آران و قفقاز می شده است.

شناخت کاروانسرای شاه عباسی دیروز ، هتل بومی امروز و تاثیر احیای بناهای تاریخی و بکارگیری مجدد آنها در راستای نیاز روز، برجذب توریست

سمانه سربندی / محمد باباقنبری

گردشگری تاریخی میتواند ظرفیت و سهم بالایی در صنعت توریسم داشته باشد؛از آنجا که در حال حاضر مزیت رقابتی ایران در گردشگری در حوزه بناها و بافت های تاریخی بیشتر از سایر حوزه هاست؛ احیای بناهای تاریخی و بکارگیری مجدد آنها در راستای نیاز روز امری ضروری است که نه تنها به مراقبت آثار پیشینیان و حفظ میراث فرهنگی به آیندگان را دربر دارد بلکه آشنایی با فرهنگ و سنن پیشینیان و شیوه های تکنیکی ساخت بنا را نیز دارا می باشد ولیکن در اثر گذشت زمان آنچه امروزه از این بناها به جا مانده را با اصل بنا در آن زمان متفاوت ساخته است لذا اهمیت مرمت و احیای بناهای تاریخی امروزه در راستای نیازهای روز حائز اهمیت میباشد. پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از مطالعات کتابخانه ای به تبیین محتوایی و کارآمدی و کارآیی احیای بنای تاریخی کاروانسرای شاه عباسی در راستای تامین نیازهای روز با سیاست و هدف جذب توریست و معرفی آثارتاریخی ایران معماری ایران میپردازد و با استفاده از تکنیک SWOT به تحلیل نمونه ی مذکور در راستای جذب و رضایتمندی توریست می پردازد؛ به طور کلی از نتایج پژوهش میتوان تاثیر مستقیم طراحی محیطی بر جذب گردشگر، احیای بناهای تاریخی رو به نابودی و بی توجهی، تبلیغات درآمدزا از طریق معرفی آثارمعماری ایران در جذب توریسم ،جذب گردشگر و کمک به اقتصاد کشور و … را نام برد.

عناصر اصلی و سازنده کاروانسرا

آریانا گردشگر

کاروانسرا در فرهنگ ایران

ناصرتکمیل همایون

کاروانسراهای مسیر راه ابریشم ایران در سفرنامه ها

عبدالمهدی همت پور

سفرنامه ها به عنوان یکی از اسناد تاریخی در تحلیل های پژوهشگران جایگاه بلند و موثر دارند . آثار مربوط به فرهنگ و تمدن ایران از جمله معماری که یکی از جلوه های زیبای تمدن است واز افکار ، عقاید و ارزش های ایرانیان حکایت دارد ، برای مسافران غیر ایرانی که با انگیزه های مختلف به ایران بعنوان متصل کننده شرق و غرب مسیر راه ابریشم سفر کرده اند ، بسیار جذاب بوده است و به این جلوه از دیر باز توجه ویژه ای داشته اند و به همین دلیل است که در سفرنامه های خود به آن پرداخته اند و لیکن زوایای نگاه آنان هم چنان برای ما پوشیده مانده است و توجه به آنها می تواند به شناسایی مفاهیم و اندیشه های معماری منتقل شده در مسیر راه ابریشم موثر واقع شود . پژوهش حاضر با رویکردی تاریخی – توصیفی و با استفاده از روش کتابخانه ای و میدانی در تلاش است با بررسی اشارات سفرنامه نویسانی که از مسیر راه ابریشم عبور کرده اند ، وضعیت کاروانسراها را نمایان سازد ، از دیگر سو با مقایسه گزارشات در سفرنامه ها ی دوره های مختلف می توان به تغییرات آنها اعم از مرمت ، ساخت بناهای جدید جایگزین و تخریب آنها پی برد.

نگاهی نو به قلعه میرغلام هاشمی با توجه به عناصر سازنده بنا ( قلعه یا کاروانسرا )

مجید ساریخانی / اکبر شریفی نیا / ندا قنبری

قلعه ميرغام هاشمي در استان ايلام و در روستاي فرهاد آباد از توابع شهرستان دره شهر قرار دارد. بناي قلعه، بر طبق کتيبه موجود در قسمت ورودي آن، مربوط به دوره قاجاريه است. اين کتيبه تنها مدرکي است که از بنا با نام قلعه ياد مي کند. عليرغم معنايي که از اين کلمه استنباط مي شود در اين بنا همانند قلاع اين دوره هيچ تمهيدات نظامي در نظر گرفته نشده است. هيچ نشاني از بر جهاي ديدباني با تيرکش هاي بزرگ، درهاي آهني و خندق، انبار مهمات، زندان و … که از شاخص هاي معماري نظامي قاع ايران مي باشند، در اين جا ديده نمي شود.آن چه در اين پژوهش مورد بررسي و تحليل قرار گرفته و يافته تحقيق را در بر مي گيرد اثر معماري ميرغلام هاشمي واقع در روستاي فرهادآباد است. اين پژوهش با روش توصيفي – تحليلي و با گردآوري اطلاعات به صورت ميداني و مطالعات کتابخانه اي، به بررسي و تحليل کارکرد اصلي بنا با مقايسه آن با ديگر بناهاي مشابه از دوره قاجاريه، جهت روشن کردن کارکرد بنا و در نتيجه تصحيح وجه تسميه آن پرداخته است. هدف پژوهش بر آن است که با تحليل داده هاي موجود، کارکرد اصلي اين بنا را مشخص سازد که قلعه است يا کاروانسرا. سوال نگارندگان در اين پژوهش مبتني بر آن است که شاخصه هاي معماري به کار رفته در شاکله اين بنا چگونه قابل تبيين است و فرضي هي تحقيق مبتني بر آن است که مشخصه هاي معماري به کار رفته در اين بنا مصداق کاملي از يک کاروانسراي قاجاري است.نتيجه پژوهش نشان مي دهد که اين اثر، کاروانسرايي از نوع کاروانسراهاي خصوصي است که در کنار کارکرد اصلي خود، نقش حفاظتي و دفاعي را نيز بر عهده داشته است. اين بنا، هم در امر کمک رساني به مقررات مملکتي نظارت داشته و هم اين که با تنظيم نمودن مناسبات اجتماعي روستاهاي اطراف خود، علاوه بر راهنمايي قافله هاي کارواني سود و عايدات فراواني را نصيب خان منطقه نموده است.

کاروانسرا

مطالب مرتبط

بنای ناتمام ساسانی و کاروانسرای ایلخانی

کاروانسرای عباسی ( هتل عباسی – کاروانسرای مادر شاه )

مجموعه شاه عباسی فرح ‌آباد