اعصار

…خلاف بین النهرین یا مصر که فرهنگ‌های بومی کمابیش زنجیره‌وار در دره‌های رودخانه‌های نزدیک به هم رشد کرد، موقعیت طبیعی ناهموار ایران مانع اصلی توسعه اجتماعی فرهنگی یکدست آن بود.کوهستان‌های مرتفع و بیابان‌های گسترده  و نامساعد، ایران را به چند حوزه‌ی زیست محیطی متمایز تقسیم می‌کند، هریک با فرهنگ محلی و مسیر اجتماعی خاص خود… در حالی که جنوب غرب ایران شاهد ظهور جوامع و دولت های پیچیده بود، در بخش‌هایی از شرق ایران تنها روستاها و شهر های کوچک وجود داشت. بعد ها در عصر برنز وقتی شرق ایران وارد دوران کوتاهی از شهرنشینی شد، در غرب و شمال غربی تنها چند شهر نسبتا بزرگ وجود داشت و از قرار معلوم بیشتر مردم زندگی شبانی داشتند…

…این منطقه تنها پل خشکی بوده که گروه های شکارچی‌ ـ گردآور ادوار پارینه‌سنگی می‌توانستند در مهاجرت خود از از آفریقا به جنوب شرق آسیا از آن عبور کرده باشند…مناطق مسکون عصر پارینه سنگی میانه بیشتر در زاگرس، در محوطه غارها، معمولا در مکان‌هایی کشف شده که مواد خام اولیه برای ساخت ابزارهای سنگی وجود دارند… مردمان …طیف وسیعی از سم‌داران …را شکار می‌کرده‌اند… الگوی استقرار … نشان دهنده انتقال به فضای باز است و برخی محوطه‌ها ی بزرگ که احتمالا مسکن گروهی در حدود 50 نفر بوده است… در دوره پارینه سنگی جدید ابزارهای سنگی حکایت از تنوع و تمایز بیشتر دارد. مشخصه‌ی پارینه‌سنگی جدید زاگرس ابزار های سنگی معروف به …زرزی است. انواع جدید مانند تیغه‌های سنگی کوچک نیز پدیدار می‌شوند که نشانه‌ی تغییر نوع معیشت و استفاده از منابع گیاهی ست. این دوره بیست هزار سال قبل از میلاد شروع شده و احتمالا دوازده هزار سال قبل از میلاد به پایان رسیده است… استدلال می‌شود یک گسست زمانی و جابجایی از ارتفاعات به مناطق پست تر در اواخر دوران پارینه سنگی تا اوایل دوران نوسنگی ( بدون سفال)  در زاگرس وجود داشته است… که می توان آن را نتیجه ی تغییرات زیست محیطی دانست.

قدمت روستاهای اولیه‌ی شناخته‌شده در ایران به 7000 سال قبل از میلاد باز می‌گردد، با کلبه‌های کوچک و ابزارهای گوناگون برای آسیاب کردن اما بدون نشانه‌ای از وجود حیوانات محلی یا گیاهان پرورشی… با مساعد شدن شرایط آب و هوایی جنگل‌ها گسترش یافت… استقرار و کاهش زیستگاه‌های باز به تعیین و تحدید قلمرو منجر شد. مردم شروع به نگهداری و پرورش گله‌های بزسانان کردند… فرصتی برای مردم پیش آمد تا روستاهای بزرگتری بر اساس اقتصاد گله داری، گردآوری و کشاورزی بیرون از منطقه جنگلی به وجود آورند…کمی بعد شکوفایی روستاهای اولیه در زاگرس …شروع شد.

به لطف آتش‌سوزی بزرگ …گنج‌دره که بخش‌هایی از آن را سوزاند و در عین حال حفظ کرد از سازماندهی داخلی یک روستای ابتدایی با خانه های خشتی کوچک دارای فضاهایی برای زندگی … اطلاعاتی کسب کرده‌ایم… در روستاهای اولیه ایران شواهد معماری آیینی کم است… زندگی یکجا نشینی …مردم را واداشت تولید مواد غذایی را، با زیر کشت بردن زمین‌های بیشتر، … افزایش دهند. گاو می‌توانست خیش را بکشد و بیشتر از گوسفند شیر می‌داد… پس از یک هزاره یا بیشتر … جهاز هاضمه‌ی انسان متحول شد…درحالی که مجموعه گاوـ خیش ـ شیر ـ ماست در حال گسترش بود، تنور، که برای برشته کردن دانه های گیاهی  و پخت نان و سفال استفاده می شد، ساخت ظروف نخودی در دمای بالا را … ممکن می‌ساخت و این تحولات علامت شروع عصر مس است…نان …مستلزم مخمر و احتمالا بعدتر تولید آبجو بوده است… حبوبات محلی مانند عدس و نخود، پروتئین بیشتری تامین می کردند به نحوی که نیازی نبود گوشت زیادی مصرف شود… با تغییری چنین بنیادی در تولید… مواد غذایی، شواهد معماری در مورد تغییرات اجتماعی از خانواده‌ی هسته‌ای به واحد های بزرگتر… به دست آمده است… توسعه کشاورزی آبی با حفر کانال برای انحراف … رودخانه‌ها…  توسعه‌ی اقتصاد معیشتی را در پی داشت… فواید کار جمعی را نشان داد… انباشت مازاد محصول را تسهیل کرد و موجب نابرابری در دسترسی به منابع شد… این روند منجر به چیزی شد که انسان‌شناسان معمولا مرتبه و مقام می‌نامند… افراد بلندمرتبه…کنترل خود را برمنابع تثبیت کردند و اداره‌ی جوامع را در دست گرفتند….با ظهور و تجمع صنعتگران متخصص و تمام‌وقت و برگزارکنندگان مناسک در روستاهای بزرگ‌تر، این روستاها به مرکز مناطق پیرامونی تبدیل شدند…در فاصله اواخر دوره نوسنگی و پایان عصر مس تشکیلات اقتصادی جدیدی سربرآورد که … خود را به عنوان کوچگر- شبان تثبیت کرد… مهم ترین ساختارهای دوره شوش ا  در منطقه معروف به ارگ قراردارد…جامعه شوش به روشنی خصوصیات طبقاتی شدن را نشان می دهد… از تشکیلات سیاسی پیچیده در سطح دولت برخوردار نیست…استدلال شده تا اواسط مرحله ی لپویی که مرحله بعدی است بیشتر جمعیت زندگی شبانی و کوچگری پیشه کرده بودند…

در آغاز مرحله اوروک قدیم شوش تا حدی متروک به نظر  می‌رسد…در اواخر دوباره توسعه یافت … سیستم اداری سه مرحله ای با نظارت چشمگیر بر روستاها… نشان از ظهور یک نظام دولتی ابتدایی… می‌دهد…یکی از تحولات مهم ابداع …ژتون‌های گلی، لفاف‌های میان‌تهی کره‌ای شکل و مهره‌های استوانه ای برای نگه داشتن حساب و معاملات بود… توسعه سیستم شمارش طی دو قرن باعث شکل‌گیری نوشتار شد… سرانجام ابزارهای اداری پیشا ایلامی را مشاهده می‌کنیم از جمله الواحی با علایم و مهر و آثار مهر… از نظر برخی …چرخش فرهنگ ایرانی‌محور در شوش ا به فرهنگ مسلط بین‌النهرین‌محور در شوش اا حاکی از سلطه افرادی با وابستگی به بین‌النهرین در شوش است… این دوره مصادف است با پراکندگی فرهنگ مادی اوروک در منطقه ای وسیع که از فلات ایران تا آناتولی گستردده است… دوره پیشاایلامی نشانه پایان عصر مس و شروع دوران برنز در باستان‌شناسی ایران است.

جامعه ای از کوچگران شبان و کشاورزان در ارتفاعات فارس… تاسیس شده بود…فرهنگی دیگر از قفقاز به سمت جنوب و به سوی خاور نزدیک حرکت کرد…درحالی که کوهپایه های غربی زاگرس پیوندهای نزدیکی با … فرهنگ های … اولیه ی بین‌النحرین نشان می دهد… با مطالعه عصر برنز قدیم لازم است دو فضای فرهنگی اصلی مشخص شود 1) حوزه پیشاایلامی در جنوب از سوزیانا تا شهر سوخته  که دامنه‌ی آن به کوههای بختیاری و تپه سیلک و تپه حصار می رسید و 2) حوزه یانیق در شمال غرب ایران که تا جنوب گودین تپه و دشت قزوین گسترده بود.

این فرهنگ در حوضه آبریز رود کر در مرکز فارش شروع شد با ظروف سفالی در شوش ااا شناخته می شود و در 3000 قبل از میلاد مهرها و الواح آن به سیلک و یحیی و شهر سوخته و احتمالا حصار رسید. شواهدی از تماس این فرهنگ با خراسان و آناتولی و مصر وجود دارد…

همزمان با دوره پیشاایلامی در جنوب ایران بخش های شمال غرب کشور تا کوهه‌ای زاگرس مرکزی و شرق تا قزوین در فلات مرکزی در اشغال یانیق بود. فرهنگی که بخشی از پدیده ای بزرگتر به نام کوراآراکس یا فرهنگ اولیه ی ماورای قفقاز است … مشخصه ی این فرهنگ خانه های مدور سفال متمایز داغدار است که معمولا به رنگ سرخ و سیاه داغدار شده و برخی مواقع اشکال هندسی و مضامین طبیعی روی آن حک شده است…قطر این بناهای مدور از 3 تا بیش از 5 متر است. تعدادی از بناهای بزرگتر انبارک طاقچه سکو و … داشتند که همواره در سمت راست ورودی ساخته می شدند. بخشی از چپر گل اندود با بقایای قابی چوبی که در یکی از خانه های جدید پیدا شده نشان می دهد سقف این بناها نستبا سبک بوده است… مهم ترین بنای این دوره خانه ا یا دو دیوار بیرونی متحدالمرکز و دیواره های داخلی تقسیم شده … شاید انبار غله بوده است… بیش از یک دوجین محوطه یا سفال یانیق از دشت همدان گزارش شده است…به نظر می‌رسد سفال مرتبط با یانیق راه خود را به سوی جنوب گشوده باشد…بخش هایی از غرب و جنوب غرب ایران … بخشی از حوزه ظروف قرمزی بودند که …وجه مشخصه‌ی این حوزه، وفور سفال چندرنگ ( سیاه و قرمز روی نخودی ) معروف به ظروف قرمز است.

در عصر برنز میانه، فلات ایران دوره کوتاهی از رونق شهرنشینی را تجربه کرد. مراکز شهری فلات… از طریق یک شبکه مبادلاتی به هم مرتبط بودند که فلات را به آسیای مرکزی، ساحل خلیج فارس و دریای عمان و ایلام و بین‌النهرین وصل می‌کرد… به نظر می‌رسد در پایان دوره بانش ( یعنی پایان عصر برنز قدیم ) ائتلاف پیشاایلامی فارس به چند قبیله‌ی کوچگر تقسیم شده است. در عصر برنز میانه یا دوره‌ی کفتری ملیان فراتر از محدوده‌ی دیوارهای شهر بانش دوره‌ی جدید گسترش یافت…شوش طی دوران شو IV بار دیگر به شهری با ظاهر بین‌النهرینی تبدیل شد، شهری که معابد آن با پیکره‌های سنگی و الواحی بسیار شبیه آن هایی که در بین‌النهرین وجود داشت آراسته شده بود…اوضاع شوش در زمان سلسله‌ی اکد عوض شد …سارگن شوش را به امپراطوری تازه تاسیس خود منضم ساخت اما جانشینان او به سوزیانا نوعی خودمختاری اعظا کردند…شاید به دنبار حمله‌ی اکدی ها به زاگرس مرکزی ، قبایل این منطقه به شکل جوامع کوچکی درآمدند. مهم‌ترین این جماعات گوتی‌ها و لولوبی‌ها بودند… گوتی‌ها امپراطوری اکد را سرنگون کردند… نشانه‌های انحطاط در شهرنشینی و شبکه مبادلاتی عصر برنز میانه به تدریج از اواخر هزاره‌ی سوم و اوایل هزاره‌ی دوم ظاهر شد…

شاید… دشوار ترین سوال باستان‌شناسی درباره‌ی ورود اقوام ایرانی‌زبان به این سرزمین باشد. انتقال از عصر آهن معمولا نشانه‌ی ورود اقوام ایرانی زبان قلمداد می‌شود…که … بخشی از یک قوم بزرگتر و قدیمی‌تر بودند و هندواروپایی نامیده می‌شدند…. این جامعه‌ی پیشاهندواروپایی به تدریج  به دوشاخه تقسیم شده است: یک شاخه به غرب و اروپا مهاجرت کرده و شاخه‌ی دیگر…به شروق رفته و خود به دو گروه تقسیم شده… اقوام ایرانی و اقوام ودایی… عموما گمان می‌رود فرهنگ جدید با سفال خاکستری متمایز آن که در شمال شرقی فلات ظاهر شده و بر محوطه‌های دشت گرگان مستولی شده… در برخی مناطق به‌ویژه سواحل جنگلی خزر در گیلان و مازندران، برخی قبایل احتمالا سازماندهی پیچیده‌تر و ظبقاتی تری داشته اند… کمی آن‌طرف‌تر در غرب، ظهور فرهنگ جدید …گاه با شواهدی از ویرانی باعث می‌شود… موضوع استیلای خشونت‌آمیز اقوام ایرانی زبان بر منطقه را پیش بکشند…

… غرب ایران به‌ویژه کوهستان زاگرس شاهد تغییرات اساسی بود. از اسامی و واژگان ایرانی … در متون نوآشوری برمی‌آید اقوام ایرانی با جمعیت های محلی درآمیخته بوده اند…و می‌توان اطلاعاتی از جوامع مهم‌تر زاگرس مانند پادشاهی مانایی …و الیپی …به دست آورد… منطقه‌ی اطراف دریاچه‌ی ارومیه به میدان جنگ … آسوریان و اروارتوها … تبدیل شده بود… دژ بسطام بنا نهاده شد … سکونتگاه‌های حسنلو به آتش کشیده شد… محوطه‌هایی نظیر اوزبکی و سیلک را ساختند یا زیارتگاه سرخ دم … جامعه نه‌چندان مهم مادی مربوط به این دوره است که بعدها نقشی سرنوشت‌ساز در تاریخ خاور نزدیک ایفا کرد… پس از اضمحلال امپراطوری ایلام میانه، اقوام ایرانی زبان … موقعیتشان را حفظ کردند…از کوره حوادث ایلامی – ایرانی شاهزاده‌ی جوانی به نام کورش دوم …بر مادها شورید… کمی بعد بین‌النهرین ، آناتولی و آسیای مرکزی را تصرف و زمینه را برای ظهور هخامنشیان آماده کرد.