بخاری
آشنایی با معماری اسلامی ایران
کریم پیرنیا / غلامحسین معماریان
چون سخن استفاده از هوا در میان است بد نیست چند کلمه درباره بخار ی و گلخن و سایر وسایل گرم کننده نیز گفته شود.
ساده‌ترین وسیله گرم کننده در خانه‌های روستایی تنور است که معمولاً در میان اتاق بزرگ خانه جای دارد و درست در بالای آن خیشور و کلاه فرنگی کوچکی در طاق به چشم می‌خورد.
پس این که تنور تافته شد پختن نان آغاز می‌شود و در پایان (اگر زمستان نباشد) دیگ بزرگ آش را در درون آن و روی خلوارهای آتش بار می‌کنند و اغلب کرسی‌های بزرگی روی آن می‌گذارند و افراد خانواده پیرامون آن گرد می‌آیند. در بعضی از روستاها به جای تنور از «کرونو» با کوره برای چختن نان استفاده می‌کنند.
کوره نانوایی را در زمین می‌کنند و در زیر آن واکشی می‌سازند که علاوه بر کشاندن هوا به کوره برای کشیدن خاکستر و خلوار هم به کار می‌آید. پس از اینکه کوره تافته شد آتش درون آن را خارج می‌کنند و سنگریزه با کلوخه‌های کوچکی را که قبلاً در آن ریخته بودند به جای می‌گذارند و چانه خمیر را بی آنکه پهن کنند روی آنها می‌چینند و در کوره را به گل می‌گیرند، پس از اندک زمانی نان مغز پخته و برشته‌ای چون کیک حاضر می‌شود.
بخاری دیواری را درست نمی‌دانیم از چه زمانی در ایران معمول بوده ولی وجود آن در کهن‌ترین خانه‌هایی که تا کنون برجای مانده (به خصوص خانه‌های عصر صفوی) به نحوی پرداخته و درست و مسلم است و این نکته را تایید می‌کند که ساختن بخاری دیواری در خانه‌ها سابقه طولانی داشته است.
ساختمان بخاری‌های دیواری ایران درست همانند کوره است زیرا اجاق یا آتشدان بخاری مانند کوره هواکشی است که گاهی برای کشیدن خاکستر نیز از آن استفاده می‌شود. در بالای بخاری نقاب یا کرنه‌ای به چشم می‌خورد، که مانع پخش شدن دود در اتاق می‌باشد و در طاق آتشدان سوراخ دودکش قرار گرفته ولی دودکش بخاری‌های ایرانی (برخلاف سایر بخاری‌ها) مستقیم نیست و درست در روی آتشدان زانو و خمی دارد که مانع بازگشتن دود می‌شود و نیز محفظه‌ای که در ته دودکش تعبیه شده نمی‌گذارد که دوده داخل دودکش در اجاق و آتشدان بریزد.
در کمرگاه دودکش تاوه‌ای کار می‌گذاشتند، تا بتوانند دود و هوا را تنظیم کند. و ضمناً پس از گرفتن آتش و سوختن هیزم آن را می‌بستند، تا از خاکستر شدن پیش‌گیری کند. دسته تاوه معمولاً با مجسمه‌های کوچک پرندگان (بیشتر خروس) تزئین می‌شده که بعضی از آنها شاهکارهایی از هنر فلزکاری به شمار می‌آید.
ساختمان خن یا تون در گرمابه‌ها کاری بسیار دقیق بوده و شایسته است مقاله جداگانه‌ای درباره آن نوشته شود. ولی اصول ساختمان آن، یک هواکش مستقیم و افقی و دودکش‌های افقی مارپیچ است که در زیر کف حمام به صورت گربه‌رو ساخته شده. نخست خن را با هیزم فراوان می‌تابند در این هنگام دودکش عمودی مستقیم باز است. پس از اینکه آتش گرفت دودکش عمودی اصلی را می‌بندند تا دود شعله آتش در گربه‌روها بچرخد و کف گرمابه را گرم کند و دودکش عمودی در گرمابه‌های کوچک منحصر به یک میله اصلی و یک میله فرعی است ولی در گرمابه‌های بزرگ گاهی چهار تا شش میله دودکش به چشم می‌خورد که جز دوتای اولی بقیه به منظور منتشر ساختن گرما در کف صحن و شاه نشین‌ها ساخته می‌شود.
همانطور که می‌دانیم انسان وقتی یک دفعه از محل گرم به محل سرد و یا برعکس، وارد شود، به دلیل تغییر قابل ملاحظه دمای هوا، ممکن است مریض شود. برای همین موضوع چند اصل مهم درمورد گرمابه رعایت می‌شده است.