برج کاشانه

1931 میلادی

تاریخ قومس
ناحیۀ قدیم کومش (قومس در متون جغرافیایی اسلامی) یکی از این نواحی مشهور ایران است که از روزگاران قدیم همواره اهمیت داشته و نام آن به کرات در کتب تاریخی و جغرافیایی آمده است. اهمیت این ناحیه مخصوصاً در آن است که معبر طبیعی رابطه میان نواحی شرقی و شمال شرقی ایران با نواحی مرکزی و غربی بوده و به همین جهت کمتر حادثه‌ای میان شرق و غرب ایران رغ داده که اسمی از کومش در آن را نیافته باشد. شهرهای مهم کومش و بعضی از قلاع آن از جملۀ نقاط مهم تاریخی ایران بوده و حوادثی شگرف در آنها سپری شده‌اند. مانند قلعۀ رأس الکلب که ترجمۀ غلط عربی است از کلمۀ «سگ سر» یا «سگسار» یعنی محل قوم سکا (البته دستۀ کوچکی از مهاجران این قوم به محل مذکور) و همان است که امروز آن را سنگسر می‌گویند و قلعۀ بزرگی از اسمعیلیه که در شمال شهمیرزاد واقع و به شیر قلعه موسوم است، و از سلسلۀ قلاع سارو (سارویه) و پاچنار سمنان که مانند کهندژهای قدیم به نظر می‌آید و امثال این‌ها.
قسمتی از نواحی شمال شرقی سمنان و شمال دامغان امروزی که در پای سلسله جبال قارن قرار گرفته‌اند از جملۀ نواحی معروفی هستند که از دورۀ اشکانی تا چند قرن اول از عهد اسلامی محل حکومت سلسلۀ امرای آل قارن و خود به تنهایی محل وقایع مهم بوده‌اند. از شهرهای دامغان (هکاتوم پیلس) و بسطام (بسطام مأخوذ از ریشۀ و یستهم) و ناحیه معروف خوار و حوادثی که برآنها گذشته است می‌توان اطلاعات کثیر به دست آورد.
از همه این‌ها مهمتر وجود عدۀ زیادی از آثار باستانی در این ناحیۀ وسیع و همچنین وجود رجال و بزرگانی است که در ادوار ماضیه در دامن قومس تربیت یافتند از قبیل:
بایزید بسطامی، بوالحسن خرقانی، منوچهری دامغانی، علاءالدولۀ سمنانی، فروغی بسطامی، یغما و نظیر آنان از علما و متصوفه و وزرا و امرا.
دربارۀ این ناحیۀ عظیم و مهم تاریخی ایران حتما می‌بایست کتابی تدوین شود که همۀ مسائل مربوط به آن را از قدیم الایام تا کنون روشن سازد و این کار شگرف مستلزم کوشش و مجاهدت فراوانی بود که جز به صبر و حوصله و مداومت در تحقیق به پایان نمی‌رسید. جای کمال خوشوقتی است که دوست عزیز و فاضل ما آقای عبدالرفیع حقیقت کمر همت بر میان بست و این مهم را با نیروی جوان و اندیشۀ پیر خود انجام داد و نتیجۀ این کوشش چند ساله را اکنون به نام تاریخ قومس به مورد استفادۀ پژوهندۀ تاریخ این سامان درآورد.
در این کتاب کلیه مسائل جغرافیایی و تاریخی و باستانشناسی و تحقیقات مربوط به رجال و معاریف قومس مورد تحقیق و استقصاء قرار گرفته و ذکر شده است. از خداوند متعال توفیق آقای حقیقت را در خدمات شگرف‌تر و مهمتری مسألت دارم

گزیده‌ی کتاب:

تاریخ قومس / عبدالرفیع حقیقت

در جنوب قصبه بسطام و همچنین جنوب شرقی مسجد جامع برج بلند و زیبایی وجود دارد که به نام کاشانه معروف می‌باشد.
ارتفاع برج مذکور از داخل 24 متر و از بیرون به ارتفاع تقریبی 20 متر و شکل خارجی کثیرالاضلاع منتظم سی ضلعی است در بالای برج دو حاشیه از آجرهای بزرگ وجود دارد که بر روی آن مطالبی نوشته شده است، در ضلع جنوب غربی این برج بر روی یک آجر کلمه بسم الله الرحمن الرحیم با خط ثلث بسیار جلی خوانده می‌شود.
به طوری که مشاهده می‌شود به مرور زمان سقف برج مذکور فرو ریخته بوده و در دوره‌های بعد نسبت به تعمیر آن اقدام شده است زیرا آجرهایی که در قسمت بالای این برج به کار رفته با آجرهای ساختمان برج فرق دارد، ثانیاً بند کشی‌های پایین برج بسیار استادانه و ظریف است از تاریخ بنای این برج اطلاع صحیحی در دست نیست اهالی بسطام گویند که این برج آتشکده زردشتیان قبل از اسلام بوده است، برخی از مستشرقین از جمله مسیو گدار بر این عقیده است که این بنا از آثار غازان خان مغول است و اسم اصلی آن غازانه بوده و به مرور زمان و بدون توجه به اصل آن کاشانه نامیده شده است.
آقای سید محمدتقی مصطفوی مدیر کل سابق اداره باستان شناسی در سال 1316 شمسی به اتفاق مسیو گدار به بسطام آمده و اغلب آجرهای کاشانه را خوانده‌اند.
جملات زیر که از روی یادداشت‌های ایشان استخراج و در نشریه آثار باستانی بسطام و قلعه نو خرقان درج شده است عیناً نقل می‌گردد:
السلطان المعظم شاهنشاه الاعظم مالک الرقاب الامم حامد … الله حافظ بلادالله ناظر عبادالله الموتمن … من الدنیا والدین والاسلام والمسلمین قامع العدو …. دین ضل الله فرلعالمین سلطان …. ملک عبادالحافظین بعنایت رب العالمین عمل محمدحسین بن ابیطالب دامغانی تاریخ … سبعمائه.
با توجه به مطالب تکلمه جغرافیای تاریخی در این تألیف بعید به نظر نمی‌رسد که این ساختمان آتشکده شهر بسطام بوده باشد.
در حال حاضر در وسط این برج چاه بسیار عمیقی وجود دارد و راه صعود به بالای بام آن از داخل ساختمان می‌باشد که باید از پله‌های بسیار کوچک و راهرو تاریکی عبور کرد. به نظر نگارنده در دوره‌های بعد از اسلام از این برج برای دیدبانی قصبه بسطام استفاده می‌شده است، حدس دیگر اینکه باتوجه به اسلوب ساختمان و آثار دیگر، این ساختمان به رصد خانه بیشتر شبیه است.
روی هم رفته ساختمان مذکور از بناهای درخور اهمیت خطه قومس و نمای خارجی آن نیز دارای جلوه و شکوه خاصی است.
در ورودی کاشانه از داخل مسجد جامع و مجاور محراب مسجد می‌باشد قبل از ورود به کاشانه دالان کوچکی هست که سه طرف آن گچ‌بری شده و در اطراف و سردر دالان آیة‌الکرسی منقوش می‌باشد و در دو طرف دیگر این عبارات نوشته شده است:
قال رسول الله صلی الله علیه و سلم الدنیا دارمن المدارله ومال من لامال له یجمع من لاعقل له ویفرح من لافهم له نعمیها زایل و ملکها فانی بنیانها منهدم… و الموت لاهها واجب والله تعالی فکیف یجهل و بعد عملک و یعمی بصرک و صدق رسول الله … سنة فی الاسلام یشرک بالله تعالی غفرالله له… من قرأالقرآن طاهراً … تعالی الله غفرله صدق رسول الله.

مقاله‌های وابسته:

معرفی آثار تاریخی شهر بسطام با رویکردی بر بررسی گنبد کاشانه و مرمت آن.

سید علی حبیبی / رضا حسین پور / منصور اسدی

پیشینه شهر بسطام و قدمت آن و وجود سازه های قدیمی و میراث فرهنگی در آن و بهره برداری از آن آثار، لزوم مرمت، بهسازی، حفاظت و مقاوم سازی آن را دو چندان میکند، هدف این مقاله معرفی بناهای میراث فرهنگی شهر بسطام با تمرکز بر معرفی و بررسی برج کاشانه و روشهای مقاوم سازی و تعمیر و حفاظت سازه ها میباشد.

برج کاشانه

1931 میلادی

مطالب مرتبط

آرامگاه درویش فخرالدین موزیرج

امامزاده زین العابدین

امامزاده سرست