اجزاء سازه / تعاریف / فضاهای معماری

تاق

آثار البلاد و اخبار العباد / زکریا بن محمد بن محمود قزوینی / جهانگیر میرزا / میر هاشم محدث

بعد از زمان صاحب آثارالبلاد شهر تبریز، پایتخت غازان خان شد و وزرای مغول در آن‌جا، آثار غریبه نهاده‌اند، مثل آن‌که خواجه علیشاه تاقی بسیار عظیم زده که در ارتفاع و استحکام کمتر از تاق کسری نیست و مخارج کثیر صرف نموده، حال تحریر، اگرچه تاق به سبب زلازل عظیم که در تبریز می‌شده خراب شده ولیکن بقیه آن آثار، زیاده از پنجاه ذرع ارتفاع دارد و از هشت فرسنگ راه، نمودار است. همچنین خواجه رشید قلعه‌ای متین ساخته موسوم به «رشیدیه» که اگر چه حال خراب است ولیکن:
از نقش و نگار در و دیوار شکسته آثار پدید است صنادید عجم را

و اهل ساوه، خوش صورت و خوش آواز می‌باشند. و شافعی مذهبند. و در آن شهر کاروانسرا و خانقاه و مدارس و بیمارستان بسیار است و تاق بسیار بزرگی با دو مناره در جامع آن‌جا ساخته شده که تاق بسیار عجیبی است. او در وسط مسجد جامع، کتابخانه بزرگی است منسوب به وزیر ابوطاهر خاتونی. در آن کتابخانه، کلیه کتبی که در آن زمان معتبر بوده با اشیاء نادری از خطوط و اسطرلاب‌ها و کرات وجود داشته.)

آشنایی با معماری اسلامی ایران / محمد کریم پیرنیا / غلامحسین معماریان

در زیرزمین و اتاغ‌های پای‌بست نیایشگاه چغازنبیل گونه های فراوان تاق های خاگی (بیضی) و تیزه‌دار (جناغی) و شاخ‌بزی به کار رفته است که همه نشان‌دهنده پیشینه بیش از 3400 سال تاغ در ایران اس. پوشش دخمه‌ها و استودان‌های پارتی در کومیش دامغان نیز دارای آسمان خمیده است…

تاریخ قومس / عبدالرفیع حقیقت

تاریخانه از حیث نقشه به قدری بیگانه از ایران است و از حیث ساختمان به قدری ایرانی است که یکی از مسافرین نادری که به این قبیل خرابه‌ها توجه داشته یعنی ایستویک تصور کرده است که خرابه‌های آن خرابه یکی از معابد یا یکی از قصرهای دوره شهر هکاتم پیلس شهر صد دروازه است، دیگران هم که از موضع آن بنای اسلامی پی برده‌اند گمان کرده‌اند که این مسجد را در روی بنای قدیمی‌تری ساخته‌اند، ستون‌های تاریخانه دارای تاق‌های ضربی وسیعی است که موازی با نماها است و در تمام طول خود از طرف بیرون یعنی از طرف صحن مسجد باز است و مانند ایوان‌های واقعی بناهای زمان ساسانیان است، این طرز ساختمان به کلی ایرانی است بقیه بنا با قسمت‌های دیگر آن متناسب است تاق‌های آن تاق رومی نیست و حتی از تاق‌های منکسر هم نیست که آن‌ها را تاق ایرانی می‌نامند و استعمال آن در ایران و اطراف ایران از زمان بنی عباس به بعد معمول شده ولی تاق‌های کامل دوره ساسانیان است که زنجیره‌دارمی‌ساختند و مرکب از دو پایه مرتفع است، از طرف دیگر هیئت امریکائی در نزدیکی شهر در تپه‌ای که معروف است به تپه حصار معبدی از زمان ساسانیان یافته که مرکب است از ایوان وسیعی که منتهی به تلار مربعی می‌شود که سقف آن گنبد دارد وآتشکده بوده است. این ایوان مرکب از 3 تاق است که به وسیله یک سلسله ستون‌هایی که روی آن‌ها تاق‌های ضربی زده‌اند نسبت به خارج به حال عمودی است.

تاریخانه فی‌الحقیقه در زمانی ساخته شده که تاق‌های ساسانی که دارای قوس کامل یا زنجیره‌دار بوده است و دایره آن‌ها تغییر ناپذیر بوده به شکل منکسر درآمده و تاق‌های اسلامی را فراهم کرده است. تاق‌های مقصوره این مسجد هنوز کاملاً ساسانی است معذالک اندک تمایلی در آن دیده می‌شود که در قله آن انکساری تولید کننده و تاق‌های رواق آن حالتی از شکل مخصوص تاق‌های ایران دارد. از طرف دیگر معلوم است که تبدیل تاق ساسانی به تاق‌های منکسر در بین‌النهرین در ظرف قرن هشتم میلادی پیش آمده، انحنای درگاه‌های دروازه بغداد که باز مانده قصری است که هارون‌ الرشید در رقه در سال 174 هجری بنا کرده، همان انحنایی است که مخصوص معماری اسلام می‌شود، اگر ما در این دوره تصادف تکامل معماری ایرانی را در ایران و در بین‌النهرین محتمل بدانیم می‌توان تصور کرد که تاریخانه در میان قدیم‌ترین زمان ممکن یعنی جلوس اولین خلیفه عباسی سفاح در سال 132 هجری و سلطنت هارون الرشید (170 ـ 193 هجری) ساخته شده یعنی در حدود اواسط قرن دوم هجری، همین نتیجه است که میس بل در باب تاریخ بنای قصر اخیدیر گرفته است و عجب در این است که تاق‌های بیضی شکل تاریخانه که تمایلی به تاق‌های منکسر دارد شبیه به همان تاق‌ها است، بنا به گفته مؤلفین آن زمان همین دوره است که بنی عباس شروع به ساختن مساجد بزرگ در شهرهای عمده ایران کرده‌اند.

تاریخ ایران بر بنیادهای باستانشناسی / ارنست هرتسفلد / علی اصغر حکمت

طاق یک واژه فارسی است که آن را نیز ایوان می‌گویند و همان معنی را دارد. مثل آپادانا که به معنی بارگاہ یا دربار است….طاق کسری بنای باشکوهی است و اضلاع بسیار آن خیلی جالب می‌باشد. ایوان بزرگ و عظیم از ۷5 پا عرض و تقریبا ۱5۰ پا طول یا یک عمق درونی است و ارتفاع طاق تقریبا به ۱۹۰ پا می‌رسد. لكن وقتی‌که به دقت بیشتر و نزدیکتر آن بنا را بررسی می‌کنیم، ناگهان بر می‌خوریم که هیچ مقصود خاصی در بنای آن به عمل نیامده است که بخواهند طاق نما‌های جبهه را با سوراخ بسیار بزرگ دهنه طاق و با دیوارهای جبهه منطبق سازند و متوجه می‌شویم که آن دیوار فقط یک نمایی بیش نیست و طاق نما‌های کوری است که هیچ ساختمانی درعقب ندارد. جزئیات آنها هم مانند مجموع آن معیوب است. این طاق نماهای کور جنب آن دهانه بزرگ یک دفعه محو می‌شود و آن واحدها بخودی خود نیز کامل نمی‌باشد؛ بلکه به طور ناقص آنها را به عمل آورده‌اند. در انتهای خارجی آن‌ها دیوار در محلی که طاق نماهای طبقه پایین تر بطور ناقص مانده است . در سه طبقه ساخته شده و مابین آنها یک محور عمودی مشترك وجود ندارد که البته فقط در معماری‌های تزیینی امری لازم می‌باشد. هر گونه تحقیق و بررسی که به عمل آمده است، معلوم می‌سازد که بنای یک جبهه به سبک بونانی منظور معمار بوده است و می‌خواسته است بنای یک تاتر رومی یا یک سپتی زونیوم Septizonium را تقلید نماید . خلاصه آن یک بنای ایرانی است که به تقلید از ابنیه اروپایی ساخته شده و مانند لباسی است که خیاط ناشی بدوزد یا اینکه جامه دست دوم شمرده می‌شود و آن بنا بالاخره یک بنای یادگاری عظیمی است با خطا‌های فن معماری.

نوع معماری این آتشکده‌ها که از آن وقت تاعصر ساسانیان باقی مانده متعلق به زمان اشکانیان است و هیچ رابطه و نسبت نمایانی با نوع آتشکده‌های کھن عصر در هخامنشی ندارند، بلکه احتمالاً منسوب به معماری عصر نبطی و بین النهرین می‌باشند. اصل و ریشه آن‌ها هنوز درست معلوم نشده است. لیکن اقتباس یک اسلوب تازه و اساسی که ظاهرا متصل به زمان ایجاد تاق بوده است، در اوایل عصر یونانی (هلنیستیک) معمول گردیده است. دراین اسلوب معماری گنبد بر روی چهارپایه‌های چهار تاق مربع که به طور کلی سبک معماری خاص ایرانی است قراردارد. زیرا که عین آن هنوز در ابنیه روستایی معمول در ایران مشهود است و به کلی از سیستم تاق‌های روسی جدا می‌باشد. و روی گنبد را بر تاق مدور وسطی قرار داده بودند. سبک آتشکده‌های دوره ساسانی نشان می‌دهد که برای مقاصد دیگر نیز به کار برده می‌شده است.

به علت تغییر یافتن مصالح ساختمانی از سنگ به ساروج و در نتیجه هنر تاق زدن ابنیه ساسانی با ساختمان‌های عصر در هخامنشی تغییر کلی یافته است. لیکن وضع اتاق‌ها تا آن‌جا که مربوط به طرز زندگانی روزمره است، تغییر مهمی نیافته. رواق‌های وسیع پرسپولیس که با آن ستون‌ها به صورت یک تاق عمیق درآمده و تالار مسقف مستطیل که در پازارگاد و در پرسپولیس مربع ساخته شده است، همه به صورت یک سقف گنبدی بر روی اتاق مربع درآمده است.

فرهنگ مهرازی / علی محمد رنجبر کرمانی / ندا رفیع زاده / بیژن سرشکی

ساخت آسمانه خمیده یا تاغ در مهرازی کهن ایران دارای پیشینه‌ای چندهزارساله دارد و نشانه‌های آن را از روزگار سومریان، ایلامیان و مادها و پس از آن در بسیاری از پرستشگاه‌ها و کاخ‌ها و … هنوز بر جای مانده است

با پایدار شدن تاغ در مهرازی در روزگار پارتیان و ساسانیان، ایوان‌ها به تاغ‌های بلند پوشیده می‌شدند. یکی از باشکوه‌ترین و بلندترین این تاغ‌ها در کاخ انوشیروان (ایوان مداین) در تیسفون است.

ماد، هخامنشی، اشکانی / علی اکبر سرفراز / بهمن فیروزمندی

معمول‌ترین شکل تاق زمان ساسانی تاق‌نماهای نیم‌دایره‌ای است که اغلب اوقات از ستون‌های خود عقب‌تر زده شده است. تاق‌های شلجمی‌شکل را در قسمت بالا با گچ پر می‌کرده‌اند تا این‌که به شکل نیم‌دایره جلوه‌گر شوند. ستون در بناهای ساسانی چندان معمول نبود، آن‌ها از شبه‌ستون استفاده می‌کردند.

مطالب مرتبط