معرفی کتاب
سعدالسلطنه یکی از رجال عصر قاجار بود که حدود 10 سال و طی دو مرحله حکومت قزوین را بر عهده داشت و در این مدت، اقدامات عمرانی متعددی انجام داد. مرمت آثار تاریخی قزوین مانند چهلستون، مسجد جامع و امامزاده حسین (ع) از جمله اقدامات ارزنده سعدالسلطنه در این دوران به شمار می رود. یکی دیگر از اقدامات مهم سعدالسلطنه، ساخت مجموعه عظیم سعدالسلطنه است که با حدود سه هکتار مساحت به عنوان بزرگ ترین کاروانسرای درون شهری خاورمیانه شناخته می شود و اکنون به عنوان یکی از جاذبه های مهم گردشگری قزوین درآمده و با زیبایی های خاص خود، پذیرای گردشگران داخلی و خارجی است. سعدالسلطنه در حکومت داری نیز شیوه ای جالب و منحصر به فرد داشت، به طوری که بعضی شب ها به صورت ناشناس در شهر می گشت و عملکرد شبگردها و گزمه ها را از نزدیک زیر نظر می گرفت. علاوه بر این، خبرچین های متعددی داشت که اخبار تمامی طبقات شهر، از اشرار و اوباش تا اعیان و اشراف را به اطلاع وی می رساندند. به همین دلیل چنان بر اوضاع شهر تسلط داشت که کمتر موضوعی بود که از وجود آن بی اطلاع باشد. وی فردی بی سواد، اما باهوش، زرنگ، فعال، موقع شناس، کاری، کاردان، لایق و ثروت اندوز بود. فردی که به اقدامات عمرانی علاقه بسیاری داشت، در جلب رضایت مافوق می کوشید، ثروتمندان را سرکیسه می کرد، به جمع کردن ثروت (ولو از راه نامشروع) می پرداخت، دستی در کارهای خیر داشت و در تنظیم قیمت ها، جلوگیری از سرقت و شرارت و برقراری امنیت متبحر بود. او گرچه در دوران حکومت خود، رضایت مردم را به طور نسبی جلب کرد، چهار دفعه با شورش عمومی مواجه شد که دو بار آن در قزوین و نوبت های دیگر در رشت و زنجان روی داد. او با وجود برخی خصایص منفی شخصیتی، در مقایسه با دیگر حکّام عصر قاجار، عملکرد نسبتاً خوبی از خود بر جای گذارد و این عملکرد در هنگام حکومت او در قزوین، نسبت به شهرهای دیگر نمود بیشتری داشت.
شخصیت جالب سعدالسلطنه و تلاش های ارزنده او در آبادانی و عمران قزوین در دوران حکومت بر این شهر تاریخی، انگیزه ای برای مؤلف بوده است تا کتابی جامع درباره وی تألیف نماید و چهره و شخصیت واقعی وی را همان گونه که بوده است، برای مخاطبان ترسیم کند.

دسترسی

اخبار وابسته:

سعدالسلطنه؛ بزرگ‌ترین کاروان‌سرای درون‌شهری ایران

از چهلستون و سرای سعدالسلطنه تا …

فتح گنبد تاریخی سعدالسلطنه با دوچرخه!

عکس های خبرگزاری آنا

واگذاری حجره ها

نیازی به حفظ همه آثار تاریخی نیست!

مرمت سرای نگارالسلطنه ; برنده جایزه دوم گروه بازسازی مجله معمار سال ۲۰۱۴

راسته وزیر

سایت میراث قزوین: اصلی ترین معبر شمالی- جنوبیِ میانیِ بلوک امروزیِ بازار بزرگ و محلات همجوار آن است. مسیری ارگانیک که قبل از ساخت کاروانسرای سعدالسلطنه وجود داشته و در محدوده‌ی این گذر، طراحی مجموعه تابع آن شده است. این بازارچه همواره گذر عمومی بوده و در طول شبانه روز مورد استفاده شهروندان می باشد. گذر از این راسته با پیچ‌های ارگانیک و همراهی شیب طبیعی زمین با ارسی‌هایی بلند چوبی حجره‌های کناره‌ی آن و نور طبیعی تابیده شده از هورنوی تاق هاست گویی که معماری در طبیعت تنیده شده است. این راسته با مساحت 2100متر مربع دارای 43حجره می باشد. بازارچه سعدالسلطنه در آینده دارای کاربری متنوع تجاری (مایحتاج روزمره و سوغات قزوین) خواهد بود: کاربرهایی شامل نانوایی، قنادی، خشکبار، عطاری، آب‌میوه و بستنی، شهر شکلات، کادویی و لوکس فروشی، سنگ‌های نیمه‌قیمتی، زیور آلات و بدلیجات، ساعت فروشی، لوازم آرایشی و بهداشتی و کالای حمام.

حیاط قیصریه

سایت میراث قزوین: بزرگترین حیات مجموعه سعدالسلطنه با سبک چهار ایوانی است. ایوان شمالی با هشتی و سردری با شکوه راه به خیابان اصلی دارد و دو ایوان شرقی و غربی رو به سراهای سعدیه و نگارالسلطنه است. ایوان جنوبی نیز راه به چهارسوق قیصریه دارد. این سرا با مساحت 3100 مترمربع دارای 34حجره با ایوانچه رسمی بندی و تزئینات کاشی آجر است.کاربری آتی سرای سعدالسلطنه سرای خانواده است و تشکیل یافته از فروشگاه‌های جاذب خانواده تجاری (بوتیک) می‌باشد. این فروشگاه‌ها شامل فروشگاه لباس، کیف و کفش، اسباب بازی،کالای لوکس،کالای ورزشی و سرگرمی، خودپرداز بانک، رستوران و کافی شاپ می‌باشد.

حیاط قیصریه ضلع جنوبی / به طرف سری قیصریه

حیاط قیصریه ضلع شرقی / به طرف حیاط سعدیه

حیاط قیصریه ضلع غربی / به طرف حیاط نگار السلطنه

سرای قیصریه

سایت میراث قزوین: قیصریه به تنهایی از الگوهای برجسته معماریِ مکتب قزوین در دوره قاجاری است. ساختار شکلی چلیپایی قیصریه در قلب مجموعه، چهار سوی اصلیِ دسترسی به قسمت‌های مختلف کاروانسرای سعدالسلطنه است. چهارسوق قیصریه، محل تقاطع راسته‌های شمالی- جنوبی و شرقی- غربی است و دارای رسمی بندی باشکوه و تزتینات نغزکاشی آجر است. قیصریه با مساحت کلی 3495متر مربع و 61حجره بزرگترین فضای سرپوشیده و متنوع‌ترین فضای مجموعه است. این سرا قلب اقتصادی مجموعه سعدالسلطنه خواهد بود و کاربری های متنوع در آن پیش بینی شده است. ترکیبی از برندها و اصناف خوشنام از جمله پوشاک، کیف و کفش، طلا و جواهرات، ساعت، لباس ورزشی، چرم، صنایع دستی، فرش نفیس و تابلوفرش، ظروف و لوازم لوکس آشپزخانه، نمایشگاه دکوراسیون منزل، لوستر و کالای خواب.

هشتی غربی قیصریه در راسته وزیر / ورودی قیصریه / درسر

هشتی غربی قیصریه در راسته وزیر / به سمت شمال / به طرف خیابان اصلی

هشتی غربی قیصریه در راسته وزیر / به سمت جنوب

هشتی غربی قیصریه در راسته وزیر / به سمت غرب / پشت به حمام رضوی

چهارسوی بزرگ قیصریه

سرای شترخان

سایت میراث قزوین: قسمت جنوب و جنوب غربی مجموعه سعدالسلطنه محدود به سرای شترخان است. این سرا با مساحت 4445 متر مربع بیشترین مساحت را بین سراهای مجموعه داراست. سرای شترخان دارای یک تالار بسیار بزرگ ستوندار با مساحت 2200متر و بیش از 100 ستون می‌باشد. همچنین این سرا دارای 12حجره و یک مجموعه سرویس بهداشتی است. بزرگترین فضای مجموعه در کنار مدیریت مجموعه جایگاه مناسبی برای مجموعه نمایشگاهی و فروشگاهی است. این مجموعه درآینده با برگزاری نمایشگاهای متنوع در موضوعات گوناگون باعث مطرح بودن دائمی نام سعد السلطنه است و همیشه پیشنهادی جدید برای مخاطبین خواهد داشت و آن را از یکنواختی خارج می‌کند.

سرای سعدیه

سایت میراث قزوین:محدوده حياط سعديه با داشتن ورودي از سمت خيابان و دالان و ورودي زيبائي در شمال شرقي مجموعه سعدالسلطنه قراردارد .حياط با داشتن تناسبات سه در پنج دهانه ، حجراتي رادر پيرامون خود شکل داده است . ايوانچه هاي مقابل حجره ها که فضاي نيمه باز اين محدوده تلقي مي گردد ، به کيفيت فضاي معماري اين حياط افزوده است . وجود در دولنگه بزرگ به مفهوم امکان ايجاد فضاي بسته و امنيت کالا در انبارهائي است که در عملکرد اوليه بنا در اين بخش وجود داشته است . يکي از ويژگيهاي اين حياط داشتن حمامي در بخش جنوبي خود مي باشد که ورودي حمام از گوشه شمال شرقي حياط بوده که پس از طي مسيري حدود 43 متر به ورودي حمام دسترسي مي يابد . دسترسي دوم به حمام از طريق حياط خدماتي واقع در گوشه جنوب غربي حياط جهت انتقال سوخت ( هيزم و بوته و . . . . ) بوده است . به لحاظ ترکيب فضا و نحوه استقرار و قرارگيري ، اين حمام از نمونه هاي منحصر بفرد بوده و کمتر نمونه اي از اين دست را شاهد هستيم .

لازم به ذکر است حياط سعديه با مساحت حدود 3195 مترمربع ، و با داشتن فضاهائي با تناسبات مختلف از امکان خوبي در طرح احيا برخوردار مي باشد و به طور خلاصه حياط سعديه شامل سه دسته فضاي عملکردي اعم از خرد فضاهاي پيرامون حياط ، فضاهاي پيرامون دالان ( کلان فضا ) و حمام در دوتراز ( پلان اصلي و بام ) مي باشد .

عمليات مرمت و احياي حياط سعديه از خرداد ماه سال جاري با نظارت و مديريت سازمان نوسازي و بهسازي شهر قزوين آغاز گشته که خلاصه اي از عمليات مرمتي انجام شده در اين حياط به شرح ذيل مي باشد :

– عمليات اجرائي بام : انجام خاکبرداري وحمل نخاله بام ، خندان کردن وبند کشي طاق هاي بام (استحکام بخشي )، اجراي کاهگل روي گنبدها ، اجراي زيرسازي جهت صندوقه سازي با چوب و نصب داربست بام جهت پوشش بام در مقابل بارندگي ها

– عمليات اجرائي بدنه : انجام لايه برداري داخل حجرات ( سيمان و گچي ) و خالي کردن بندها.

– عمليات اجرائي کف : انجام خاکبرداري و حمل نخاله کف حجرات و انجام خاکبرداري و حمل نخاله کف بسکوها

ضمنا کاربري پيشنهادي جهت احياي حياط سعديه برپائي کارگاهها و عرضه صنايع دستي مي باشد.

سرای بهشتیان

سایت میراث قزوین:این سرا واقع در شمال غربی مجموعه با دو ورودی اصلی است. ورودی اول از سمت شمال سرا و خیابان اصلی است و ورودی دوم از سمت شرق سرا و بازارچه سعدالسلطنه است. سرای بهشتیان با مساحت 2100متر مربع دارای 2 تالار بزرگ، 2رواق و 8 حجره است. 3 مجموعه سرویس بهداشتی جدید نیز در آن ساخته شده است. سرای بهشتیان بخش خدمات پذیرایی مجموعه خواهد شد و تنوعی از رستوران‌هایی با غذاهای سنتی و جدید و یا در اصطلاح سرزمین غذای (Food Court) سعدالسلطنه خواهد بود.

گزیده ی کتاب:

گنجنامه جلد دهم

این مجموعه قاجاری از معظم‌ترین مجموعه‌های تجاری ایران و بلکه چون شهرکی تجاری در دل بازار قزوین است. مجموعه سعدالسلطنه، با همه وسعت، طرحی بهنجار و از پیش اندیشیده دارد و اقسام بناهای بازار در آن جمع آمده و به هم پیوسته است. در شمال مجموعه، خیابان اصلی قزوین قرار دارد- که شاید زمانی خود راسته‌بازار بوده باشد – و در غرب آن، یکی از راسته‌های بازار، که همچون بیشتر راسته‌ها، شکلی نامستقیم و غیرهندسی دارد. روبه‌روی مجموعه، در جناح غربی راسته، حمام و مسجد نبی (شاه) واقع است و در جوانب دیگر مجموعه نیز، سایر بناهای منطقه بازار. بنابراین اجزای طرح، که هم شکل هر یک هندسی است و هم پیوند آنها با هم از نظامی هندسی تبعیت می‌کند، در زمینی نامنظم شکل گرفته است.

مهم‌ترین قسمت طرح صحن اصلی کاروان‌سراست، چنان‌که بیشتر اجزا، با واسطه یا بی‌واسطه، به آن پیوند یافته‌اند. در شرق و غرب این صحن، دو حیاط و، در جنوب آن، چارسوی بزرگی قرار دارد که مجموعه‌ای از فضاهای بسته را به هم پیوسته است. در جنوب مجموعه نیز، در طرفینِ محور شمالی- جنوبی، دو حیاط بزرگ دیگر دیده می‌شود که ظاهراً شترخان و بارانداز بوده است. مجموعه، متناسب با وسعتش، ورودی‌های متعدد دارد: بعضی در خیابان و بعضی در راسته. یکی از دو ورودی سمت خیابان با سَردَری ساده و تغییر یافته از خیابان شمال مجموعه آغاز می‌شود و با هشتی ساده و بی‌تکلفی، با قاعده هشت‌ونیم‌هشت و سقفِ رسمی‌بندی و تزیینات ساده مُعَقَّلی، به صحن می‌رسد. ورودی دیگر سمتِ خیابان با سَردَری زیباتر آغاز و با دالانی کوتاه به کنج حیاطِ شمالِ شرقی منتهی می‌شود. از دو ورودی واقع در راسته‌بازار، یکی ورودی اصلی و مدخل دالان پُرکار غربی- شرقی است. این ورودی سَردَری دارد که در محل آن، قاعده و ارتفاع راسته‌بازار تغییر و صورت چارسو یافته است. ورودی دیگر با مدخلی ساده آغاز می‌شود و به‌واسطه دالانی کوتاه، به حیاط شمالِ غربی مجموعه راه می‌برد. سومین ورودی واقع در راسته ورودی مستقلِ حیاطِ بارانداز جنوبِ غربی است. احتمالاً در حواشی مجموعه، ورودی‌های فرعی دیگری نیز بوده است.

چنانکه گفتیم این مجموعه بخش‌های متعددی چون کاروان‌سرا، سرا، تیمچه، و دالان، دارد. مهم‌ترین بخش مجموعه کاروان‌سراست که همچون بیشتر کاروان‌سراهای بازار، صحنی وسیع و یک‌طبقه و حجره‌هایی مشابه در اطراف دارد. صحن کشکولی شکل و تقسیمات همه جبهه‌های آن فرد است. دهانه میانی هر جبهه بزرگ‌تر و قوس آن، برخلافِ قوس جناغی دیگر دهانه‌ها، نیم‌دایره است. مرتفع‌تر بودن این قوس‌ها موجب شکست رُخ‌بامِ صحن در وسطِ هر جبهه شده و طرح را به الگوی چهار ایوانی نزدیک کرده است. این ایوان‌گونه‌ها، که همه مدخلِ صحن یا راهروِ بین آن و بخش‌های دیگر مجموعه‌اند، در جبهه شمالی و جنوبی تشخص بیشتری یافته‌اند؛ زیرا بر فراز هر یک، گنبدی هست. گنبد کوچک‌ترِ جبهه شمالی از آنِ هشتی و گنبدِ مرتفع جبهه جنوبی متعلق به چارسوست. در جلو همه حجره‌ها، مگر حجره‌های جبهه شمالی، ایوانچه‌ای با نیم‌طاق رسمی‌بندی و تزیینات ساده مُعَقلَّی قرار دارد. از این تزیینات اندک که بگذریم، می‌توان گفت که نمای صحن آجری و ساده است. سادگی مصالح و تزیینات نقش ایوانچه‌ها را در فضاسازی صحن دوچندان می‌کند و تغییرِ حجم و سایه‌روشن حاصل از وجود این حفره‌ها در بدنه صحن را بیشتر جلوه می‌دهد. (برای دریافتن نقش این ایوانچه‌ها در فضاسازی صحن، می‌توان این صحن را با حیاط‌های جنوبی مجموعه، که ایوانچه ندارد، مقایسه کرد.) در دورِ صحن و جلو حجره‌ها، سکویی چرخیده است که علاوه بر تسهیل تخلیه بار و تفکیک مسیر بین حجره‌ها از سطح صحن، از لحاظ بصری، در پیوند اجزای پیرامون صحن مؤثر است. چنین سکویی در حیاطِ واقع در شرقِ این صحن حضوری بارزتر دارد. این حیاط در واقع سرایی یک‌طبقه با حال و هوایی مشابه کاروان‌سرای مذکور، اما در اندازه‌ای کوچک‌تر است. تفاوت دیگر این دو حیاط این است که میانه جبهه‌های کوچک‌تر و عرضی حیاطِ شرقی، برخلافِ صحنِ کاروان‌سرا، به عبور و مرور اختصاص نیافته و بعضی از کنج‌ها مختص این کار شده است؛ از جمله: کنج شمالِ شرقی حیاط، که از مدخل‌های مهمِ مجموعه است. قرینه این سرا در جانب دیگر سرایی است کوچک‌تر، با قاعده مستطیل و بدنه‌ای ساده و بدون ایوانچه. این سرا واسطه اتصال کاروان‌سرا به بازار است؛ و به عبارت دیگر، در مسیر ورود به کاروان‌سرا از سمت بازار، در حکم مقدمه آن است.

در سراها و کاروان‌سراها، اصالت با فضای باز است و فضای بسته در پیرامون فضای باز شکل می‌گیرد و به آن متکی است؛ اما در مجموعه سعدالسلطنه، فضاهای بسته مستقل هم دیده می‌شود که مهم‌ترین آنها چارسویی است که در جنوبِ صحن اصلی و بر محور آن، قرار دارد. این چارسوی بزرگ قاعده‌ای چلیپاشکل و ارتفاعی در حد یک‌طبقه دارد. شکلِ سقف آن نیز با شکل قاعده هماهنگ است و به تناسب، اوج و حضیض‌هایی دارد. این سقف با نیم‌طاق‌هایی در اطراف آغاز می‌شود و با گنبد مرتفع و زیبایی در وسط، که حجم بیرونی آن از صحن اصلی نیز پیداست، به اوج می‌رسد. این شکل امکانِ اتصال متناسب و موزونِ چارسو با فضاهای مجاور را فراهم کرده است. نیم‌طاق‌ها و گنبد رسمی‌بندی‌هایی با تزیینات مُعَقَّلی دارند. حجره‌ها با اشکالی مختلف و اغلب نامنتظم در اطراف چارسو نشسته‌اند. در شمال این فضا، هشتی کوچکی هست که چارسو را به نحوی مناسب به صحن کاروان‌سرا متصل می‌کند.قرینه این هشتی در جنوب چارسو نیزهشتی مشابهی است که واسطه اتصال چارسو با دالان باریک و ساده انتهای محورِ شمالی- جنوبی مجموعه تلقی می‌شود. در محور شرقی- غربی چارسو، دالان طویل و پُرکاری قرار دارد که آن را به ورودی اصلی مجموعه در راسته‌بازار – که پیش‌تر یاد کردیم- مرتبط می‌سازد. این دالانِ عریض در نقاطی تنگ شده و در نتیجه، درون آن قسمت‌هایی تیمچه‌مانند پدید آمده است که هر یک آغاز و انجامی دارد. این تیمچه‌های طویل خود نظام هندسی متقارنی دارند و ضرباهنگ تقسیمات هر یک از آنها کامل و اغلب متفاوت با دیگری است. با این تدبیر، به جای دالانی طویل و یکنواخت، با فضایی پُرتنوع روبروییم که اجزای آن با نظم خاصی در کنار هم نشسته‌اند. به تعبیری می‌توان چارسو را نیز نقطه اوج این دالان پُرتنوع دانست. در این مجموعه، و از جمله این دالان، اتصال هیچ فضایی به فضای دیگر بی‌تمهید مقدمه‌ای صورت نمی‌گیرد. این اصل طرح را به مجموعه‌ای پیچیده از اقسام اتصالِ اشکال متنوع بدل کرده است. در این اتصالات، گاه اهمیت بیشتری که طرّاح به فضاهای مرکزی داده بارزتر شده داست؛ از جمله: در اتصال ظریف چارسو با دالان‌های طرفین و در مقابل، اشکال نامنظم و نامتعارف درون حجره‌های این قسمت، که از ترجیح طرح فضای تیمچه و دالان بر طرح حجره‌ها و نیز از اصرار طرّاح بر تقلیل اتلاف فضا حکایت می‌کند.

سلیقه غالب در نقاط مختلف مجموعه اصرار بر استفاده از قوس‌های نیم‌دایره است که در بسیاری موارد، در نقاط حساس و در میانه نشسته‌اند. از این گذشته، این مجموعه چون موزه‌ای از انواع قوس‌ها و طاق‌ها و سازه‌ها و فضاهای باز و بسته است که همه را فقط با عنصری ساده و کوچک، یعنی آجر، پدید آورده‌اند. همان‌طور که در بسیاری از بناهای این دوره دیده می‌شود، معمار قاجاری در کار با آجر مهارتی تام دارد، آجر رام اوست و هر چه بخواهد با آن می‌کند؛ گویی اغلب اصرار دارد که این قوّت را در طاق‌ها و قوس‌های متنوع به نمایش بگذارد. ابداع طاق‌های تازه و حتی گاه ناموفقِ آجری در بناهای دوره قاجار نیز خود نشانی از این قوّت و جسارت در کشف و امتحان امکاناتِ تازه آجر است.

گزیده ی کتاب:

گنجنامه / بازارها / کامبیز حاجی قاسمی

نکات آموزنده و جذاب بسیاری برای معماران وجود دارد؛ از جمله : مقابله با رقابت فضای باز حیاط با فضای بسته تیمچه – دو عنصر اصلی طرح – مثلاًدر سرای اکبریان اراک و مجموعه ملک اصفهان و سرای ابو الحسن تبریز : شیوه ترکیب فضاهای باز و بسته بزرگ و کوچک بر اساس نظامی هندسی، مثلاًدر مجموعه‌های امیر و حاجب الدولة تهران و سعدالسلطنه قزوین در نوذری اراک؛ توان معماران در غلبه بر شکل نامنظم بیرونی بنا بدون تظاهر در فضاهای داخلی در بناهایی همچون سرای گلشن اصفهان و امیر تبریز و حاج رضای قزوین؛ تسلط بر طراحی فضاهای سرپوشیده و سیع، مثلاًدر تیم بزرگ قم و تیمچه امین الدوله کاشان و تیمچه مظفریه تبریز به کیفیت خاص فضاهای بسته و کوچک در تیمچه ملک و تیمچه حاج کریم اصفهان و تیمچه‌های منفرد بازار تبریز (حاج صفر علی و حاج محمد قلی)، که چگونه در محدوده ای کوچک قضایی مهم و به یاد ماندنی خلق شده است ؛ استادی طراحان در افکندن طرح حیاطهای گشاده در سرای مشیر شیراز و حاج کریم اصفهان و وکیل کرمان و همین طور سرای کاشانی اراک: طرح خاص حیاط مطبق سرائی نور کاشان با ورودیهایی در سطوح مختلف و تغییر شکل و تصرف در ستنهای قدیم طراحی در طرح سرای کتاب فروشهای اراک و عبور غیر منتظره کوچه از میانه طبقه دوم در سرای سادات برد، که نمونه‌هایی استثنایی‌اند.

گزیده ی کتاب:

معماری ایران دوره اسلامی / یوسف کیانی

دوره‌های زندیه – افشاریه – قاجاریه در ایجاد کاروانسراها تغیرات چندانی به عمل نیامده و ایجاد آن به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد. از نظر طرح و نقشه کاروانسراهای دوره یاد شده عموماً از نوع چهار ایرانی بوده و از لحاظ مصالح ساختمانی نیز بر خلاف دوره مقدم که از آجر و سنگ بوده، بیشتر از خشت استفاده شده است. همچنین تعداد زیادی از کاروانسراهای عهد صفوی نیز در عهد قاجاریه تعمیر و بازسازی شده.

گزیده ی کتاب:

دایره المعارف اسلامی / ج 1

آبادانی و رونق بازارهای قزوین تا دوران قاجاریه نیز ادامه یافت و در زمان ناصرالدین شاه ، سعدالسلطنه ، حکمران قزوین ، مجموعة وسیعی را که شامل : بازار، بازارچه ، سرا، و کاروانسرا بود در محل بخشی از ویرانه های باغ سعادت ، متعلق به دوران صفویه ، پدید آورد. واین در زمانی بود که دادوستد و بازرگانی با روسیه رونق فراوان داشت .ازاواخر دوران قاجار، مجموعة بازار دستخوش تغییراتی شد. عامل فرسودگی بنا، آتش سوزی و تغییرات نامعقول و سودجویانه دربافت بازار، و برچیدن بخشی ازسقفهای آن ،به این مجموعة باارزش آسیب رساند.بااین حال ، بازار قزوین ، هنوز هم پررونق ترین مرکز داد وستد شهری به شمار می رود.ازمجموعة وسیع بازارهای قدیم تنهابازار بزّازها، بازار قیصریه ، و بازار زرگرها با سقفهای قوسی آجری خود، باقی است . وجود سراهای باارزشی چون سرای شاه (از آثار دوران صفویه )، سرای وزیر، سرای حاج رضا و مجموعة سعدالسلطنه (شکل 71)، بخشهای ارزشمندی از بافت گستردة بازار قزوین است . از اواخر دورة قاجار از اهمیّت بخش شرقی بازار بویژه سراها و کاروانسراهای آن ، که محل عمدة فعالیتهای تجارتی بود کاسته شد و این محلها به صورت کارگاههای تولیدی و صنعتی کوچک به حیات خود ادامه داد.

گزیده‌ی تارنما:

جغرافیای اقتصادی عصر صفوی / یحیی آریابخشایش

بعد از آن که شاه طهماسب صفوى پایتخت را از تبریز به قزوین منتقل کرد، آن شهر اندک اندک رونق و گسترش یافت و به زودى به صورت یکى از بزرگترین مراکز مبادله کالا درآمد به نحوى که کاروانهاى بسیار از چند جاى کشور بدانجا مى‏رفتند، و از آن دیار، هر گاه جنگ و ستیزى میان ایران و عثمانى نبود، از راه حلب یا راه بازرگانى استانبول استفاده مى‏کردند؛ اما شاه طهماسب براى جلوگیرى از پیشرفتهاى سپاه عثمانى در داخل خاک ایران، از شیوه جنگى خاصى استفاده مى‏کرد که عبارت بود از ایجاد ویرانیهاى گسترده در اطراف نیروى مهاجم و سپس فرسودن آن نیرو، از طریق حمله‏هاى تهاجمى و پراکنده. این شیوه، گذشته از زیانهاى فراوان براى ساکنان یا زارعان آن نواحى، باعث بسته شدن راهها و دشوارى کار تجارت مى‏شد. با تمام این احوال، بازرگانان آن عهد، حتى با استفاده از راهى که از داخل خاک روسیه مى‏گذشت، کالاهاى بسیارى از خارج به داخل و از ایران به اروپا مى‏بردند و در بازارهاى مهم کشورهایى چون لهستان، سوئد، دانمارک و آلمان مى‏فروختند.

بعد از دوران طولانى پادشاهى شاه طهماسب که بیشتر آن قرین آرامش بود، بازرگانى خارجى، حتى در دوران شاه اسماعیل دوم و شاه محمد خدابنده، همچنان ادامه داشت و نامه‏ها و سفرنامه‏هاى بازرگانان اروپایى آن عهد، خاصه تجار ونیزى، مملو از اطلاعات با ارزش در این باره و در باب اوضاع کلى ایران در آن عهد است.

مهم‌ترین فضاهای بازار قزوین عبارتند از: مسجدالنبی (مسجد شاه)، سرای سعدالسلطنه، سرای وزیر، سرای حاج رضا، سرای رضوی (سرای شاه)، سرای خوشنویسان، تیمچه سرباز، تیمچه سرپوشیده، تیمچه حاج‌سیدکاظم، تیمچه درویش‌مهدی و تیمچه حاج‌ محمدتقی که در زیر به آنها بیشتر اشاره شده است.

سرای سعدالسلطنه: این سرا به دستور سعد السلطنه حاکم وقت قاجاریه قزوین ساخته شد. ارزشمند ترین قسمت این بنا، چهار سوق آن است که از تقاطع قایم دو راسته ایجاد شده و بر فراز آن گنبد بزرگ کاشیکاری شده ای قرار دارد. سرای سعدالسلطنه با وسعتی نزدیک به 2.6 هکتار، یکی از کامل‌ترین و بزرگ‌ترین سراهای تجاری ایران است.

سرای وزیر: این سرا رو به روی در شرقی راسته قیصریه قرار دارد . هشتی ورودی آن ، دارای حجره هایی با طاق‌های کاشیکاری است و بر فراز فضای مرکزی ورودی آن، گنبدی آجری قرار دارد و یک نورگیر به قطر تقریبی یک متر روشنایی آن را تأمین می‌کند. سرای وزیر دارای حیاطی وسیع است و دور تا دور آن را حجره هایی در دو طبقه فرا گرفته اند. این حجره‌ها روی صُفه‌ای با ارتفاع یک متر از سطح زمین قرار دارند.

سرای حاج رضا: این سرا دارای حیاطی بزرگ است و حجره ها و اتاق‌ها، گرداگرد حیاط آن در دو طبقه ساخته شده‌اند. این بنا در گذشته بیشتر در دست بازرگانان تبریزی و قفقازی بود. این سرا از جانب شمال به بازارچه وزیر متصل است. طاق های حجره‌ها و طاق نمای ایوان آن ، دارای قوس جناغی و کاشی کاری در زمینه آجری است.

سرای رضوی: بنای کاروانسرای رضوی بنابر گفته های مختلف ، متعلق به عصر سلطنت شاه تهماسب صفوی یا عهد سلطنت فتحعلی شاه قاجار است. این سرا به صورت دو ایوانی ساخته شده و مجموعه ی حجره ها در دوطبقه گرداگرد حیاط مستطیل شکل آن را فرا گرفته اند. این سرا در گذشته به صورت کاروانسرا بود و از آن به عنوان بارانداز کاروانیان و شترخان (کاروانسرایی که مخصوص شتران بود) آن برای چهارپایان آن ها استفاده می‌شد.

تیمچه سرباز: بنای دو طبقه تیمچه سرباز در شمال قیصریه قرار دارد.

تیمچه سرپوشیده: این تیمچه در جنوب قیصریه قرار گرفته است و روی آن با سقفی پوشیده شده است. این تیمچه بنایی است دو طبقه که حجره‌های آن محل کار بازرگانان و تاجران قزوین است.

تیمچه حاج‌سیدکاظم: در میان بازار، روبه‌روی راسته سراج‌ها، تیمچه سرپوشیده کوچکی قرار دارد که تعدادی از بازرگانان از جمله خودِ «حاج‌سید‌کاظم چرم‌فروش» در آن تجارت می‌کرده‌اند. هم‌اکنون، این تیمچه مرکز چرم‌فروشی و بار فروشی است.

تیمچه رضوی: این تیمچه به سرمایه «حاج سیدابوالقاسم رضوی اصفهانی» ساخته شده است. این شخص تجارتخانه خود را که در سرای سعادت بازار قزوین بود، به اینجا انتقال داده بود و انحصاراً از این تیمچه استفاده می‌کرد. اکنون این تیمچه در دست بازماندگان اوست و به چوب‌فروشی تبدیل شده است.

تیمچه درویش‌مهدی: این تیمچه در میان چهارسوق بزرگ و حمام جلودار، و در برابر درِ جنوبی سرای ضرابخانه واقع شده است. این تیمچه قبلاً جایگاه شاهین‌سازها بود، ولی در حال حاضر بار فروشی است.

تیمچه حاج‌محمدتقی: این تیمچه که بانی آن «حاج‌محمد‌تقی یزدی» بوده است، در بازار آهنگرها واقع شده است و در حال حاضر بارفروشی است.

مرمت مجموعه سعدالسلطنه

پيشرفت 57 درصدي عمليات مرمت سراي سعديه(21/11/1391)امروزه بازار از نظر عملکردي و کالبدي به مقوله پيچيده اي تبديل شده است.زيرا تحولات اقتصادي در گذر از شيوه هاي سنتي به شيوه هاي معاصر،عواقب،عوارض و بازتاب هاي خاص در اين پديده اقتصادي،اجتماعي،فرهنگي و مذهبي داشته است و آن را به شکل امروزي درآورده که از يکسو رها شدن،فقدان عملکرد و تبديل آن به انبار و از سوي ديگر تراکم مازاد حيات طبيعي آن را تهديد مي کند.مجموعه عظيم سعدالسلطنه با ظرفيت ها ي بالاي اقتصادي،اجتماعي و فرهنگي،در قلب شهر تاريخي قزوين واقع شده است.اين مجموعه به لحاظ دسترسي هاي مناسب شهري و موقعيت ممتازي که در ارتباط با بافت شهري،فرهنگي و تاريخي پيرامون خود دارد.به عنوان يک امکان بالقوه و بسيار قوي در حوزه گردشگري ديده مي شود.اين مجموعه با دارا بودن شش سرا به نام هاي شترخان ،قهرماني،سعدالسلطنه ،سعديه،نگارالسلطنه،بهشتيان و نيز چهارسوق و قيصريه و حمام رضوي،مجموعه اي بسيار ارزشمند با پتانسيل بالا را شامل مي گردد.سراي سعديه يکي از سراهاي اين مجموعه ارزشمند است که با مساحت حدود 3195مترمربع،در قسمت شمال شرقي اين مجموعه واقع شده و داراي دالان ورودي زيبايي از سمت خيابان امام خميني(ره)مي باشد.اين سرا داراي حياطي با تناسبات سه در پنج دهانه بوده که داراي حجراتي در پيرامون حياط مي باشد.عمليات مرمت اين سراي زيبا،از خردادماه سال جاري با نظارت و مديريت سازمان نوسازي و بهسازي شهر قزوين آغاز گشته و داراي پيشرفتي حدود 57 مي باشد.در ذيل به خلاصه اي از ميزان پيشرفت عمليات مرمتي انجام شده به شرح زير اشاره مي گردد:-عمليات اجرائي بام شامل:خاکبرداري،حمل نخاله،زيرسازي و…با ميزان پيشرفت 100 درصد-عمليات اجرايي بدنه شامل:لايه برداري داخل حجرات با ميزان پيشرفت100 درصد،مرمت بدنه هاي آجري با ميزان پيشرفت 50 درصد،مرمت بدنه هاي تزئيني و کاربندي ها با ميزان پيشرفت 60 درصد،مرمت ارسي هاي ورودي به حياط سعديه با ميزان پيشرفت 40 درصد،اجراي هره هاي بام پيشرفت 90 درصد.عمليات اجرائي کف شامل:خاکبرداري و حمل نخاله کف سکوها با ميزان پيشرفت 100 درصد،اجراي تاسيسات آب باران با ميزان پيشرفت 60 درصد،خاکبرداري ورودي حياط به مجموعه سعدالسلطنه با ميزان پيشرفت 100 درصد.لازم بذکر است کاربري پيشنهادي جهت احياي حياط سعديه برپايي کارگاهها و عرضه صنايع دستي مي باشد.

پایان نامه های وابسته:

بررسی پتانسیل های گردشگری شهر قزوین با تاکید بر مطالعه هویت غنی دینی (مطالعه موردی سعد السلطنه)

نکیسا باقری اصل