تاریخ / سلسله های ایرانی / گذشته

پارتیان (اشکانیان)

_{خشونت سیاسی}
_{ناصر فکوهی}

Block Title

_{اشکانیان (۲۵۶ پیش از میلاد تا ۲۲۴ میلادی)}

اشکانیان یا پارت‌ها از قبایل نیمه‌کوچنده و جنگجویی بودند که در ساتراپی پارت در شمال شرقی ایران (بخشی از افغانستان و خراسان امروزی) صاحب قدرت بودند(۹). این ساتراپی از لحاظ کشاورزی فقیر بود و منابع آن بیشتر حاصل درآمدی بود که به دلیل عبور «جاده ابریشم» از آن منطقه به دست می‌آورد. اشکانیان با تضعیف قدرت سلوکی در شرق که به علت قیام‌های متعدد در این مناطق از جمله در شمال هند و یورش‌های قبایل جنگجو به مرزهای شرقی سلوکی‌ها و عدم توانایی آن‌ها به مقابله با این یورش‌ها، اتفاق افتاده بود، استفاده کردند و سلسله ایرانی خود را تأسیس کردند. پادشاهان اشکانی به زودی لقب «شاه شاهان» هخامنشیان را برای خود برگزیدند و با تمدن‌های رم و چین وارد تماس شدند. در دوره بسیار بلند سلطنت اشکانی که بیش از ۴ قرن طول کشید هرگز یک سازمان متمرکز دولتی قدرتمند پدیدار نشد. یکی از دلایل این امر، نبود خط ایدئولوژیکی ـ فرهنگی مشخصی بود که بتواند محور انسجام سیاسی قرار بگیرد. در طول این دوران دو دوره یونانی گری از اوایل قرن دوم پیش از میلاد تا سال اول میلاد، و یک دوره ضد یونانی‌گری از ابتدای میلاد تا نیمه دوم قرن دوم میلادی قابل مشاهده است که در آن دو دوره، دو سیاست فرهنگی ـ دینی کاملا متضاد به چشم می‌خورند. خشونت سیاسی در این دوران باز هم عمدتا درون چارچوب قدرت حاکم و به صورت قتل‌های خانوادگی گسترده دیده می‌شود. آرد پادشاه اشکانی به دست پسر خود فرهاد چهارم در سال ۳۷ پیش از میلاد به قتل رسید. فرهاد نه فقط تمام برادران و پسر ارشد خود را به قتل رساند کشتار را به بزرگان اشکانی نیز گسترش داد. اما خود او نیز به وسیله پسرش فرهاد پنجم کشته شد. پراکندگی و تشتت قدرت سیاسی که در نقاط گوناگون به شاهزادگان اشکانی واگذار شده بود به حدی می‌رسید که از اواخر قرن اول میلادی دیگر نمی‌توان اثری از یک دولت مرکزی حتی با اقتدار کم مشاهده کرد. در حالی که سال‌های آخر حکومت اشکانی در جنگ‌های بی‌پایان با رم می‌گذشت، آن شاهزادگان نیز دائما در حال جنگ با یکدیگر بودند. قدرت اشکانی در قرن اول میلادی به ۱۱ دولت در منطقه شمالی و ۷ دولت در منطقه جنوبی تجزیه شده بود. در چنین شرایطی مسلما بردباری مذهبی یا بهتر گفته باشیم نوعی بی‌تفاوتی دینی به دلیل نبود یک سیاست مذهبی عمومی وجود داشت اما این بردباری بیشتر ناشی از تشتت و هرج و مرج بود تا یک اراده سیاسی برنامه ریزی شده. بنابراین در دوران اشکانی نیز همچون دوران سلوکی نبود خط انسجام دهنده ایدئولوژیک مانع از شکل یافتن دولت متمرکز سیاسی گردید.

کمتر

ایران در عهد باستان در تاریخ اقوام و پادشاهان
محمد جواد مشکور

در کتاب حاضر بدون آنکه مانند محققان این بحث تنها نظر به تاریخ پنج دولت: ماد، هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی داشته باشد، کوشیده است تمام وقایع مهمی را که قبل از اسلام در فلات ایران در اعصار مختلف روی داده است با شرح احوال پادشاهان و نامدارانی که قهرمانان این ماجراها در این صحنه پهناور بوده اند، به رشته تحریر در آمده است.
دوران ایران باستان دوران تشکیل دولت ماد تا پایان حکومت ساسانیان و حمله عرب به ایران است. (..۶ ق.م. تا ۶۵۲ م) پیش از مهاجرت آریایی‌ها به فلات ایران، اقوامی با تمدن‌های متفاوت در ایران می‌زیستند. سرزمین کنونی ایران بخش بزرگی از یک واحد جغرافیایی بنام فلات ایران است، این واحد طبیعی با تنوع اقلیمی و زیستی خود دارای ویژگیهای بارزی است که در نتیجه آن وحدت فرهنگی ایران را سبب شده‌است، بی‌گمان تمدن بشری مرهون نبوغ و خلاقیت مردمانی بوده‌است که سالیان دراز در این سرزمین زندگی کرده‌اند و در تعامل با جغرافیا و نظام طبیعی حاکم بر آن و در جریان روزگار، تاریخ فرهنگی و تمدن خود را آفریده‌اند.
سلسله های پادشاهان ایران در پیش از اسلام:
ایلامیان
مادها
هخامنشیان
سلوکیان
اشکانیان
ساسانیان

دسترسی

گزیده کتاب:

ایران در عهد باستان در تاریخ اقوام و پادشاهان پیش از اسلام / محمد جواد مشکور

جغرافیای ایران در زمان اشکانیان

پس از برافتادن خاندان هخامنشی به دست اسکندر و فرمانروایی سلوکوس‌ها سرحدات ایران همواره در تغییر بود و هیچ‌گاه به پهناوری روزگار هخامنشی نرسید و حتی در زمان اشکانیان که یک دولت نیرومند ایرانی بر روی کار آمد بیش از دو سوم مرزهای غربی ایران که همسایه با روم بود به دست رومیان افتاد و به طور تقریب حدود ایران دوره اشکانیان از این قرار بود.

از مغرب رود فرات از مشرق کوه‌های هیمالیا و رود پنجاب هند ـ و از شمال رود سیحون و دریای خزر و کوه‌های قفقاز و از جنوب خلیج فارس و دریای عمان.

پارت اصلی

اشکانیان چون از ایالت پارت بودند آنان را پارتی می‌گفتند. از جنوب شرقی دریای گرگان (خزر) صفحه باریکی به سوی مشرق کشیده شده این ناحیه از سوی شمال وجنوب میان کویرها و بیابان‌های بی‌آب واقع است. سرزمین پارت ازغرب به شرق تا رود هریرود در هرات 514 و از شمال به جنوب تا کویر ۲۲۲ کیلومتر است.

در این منطقه نویسندگان قدیم دو کشور را نام می‌برند یکی گرگان و دیگری پارت و چون حدود قطعی آن دو را نمی‌توان تعیین کرد همین‌قدر می‌دانیم که گرگان در سمت شمال غرب و پارت در جنوب و شرق این ناحیه واقع بوده است. تحقیقاً قسمت سفلای رود اترک جزء گرگان و قسمت علیای آن متعلق به پارت بوده است.

داریوش در کتیبه خود پارت را بازر نکا و هرات و ساگارتی که در کویر لوت واقع بود با گرگان ارتباط می‌دهد. بنابر آنچه از نوشته نویسندگان قدیم برمی‌آید پارت همان خراسان کنونی بود یعنی تقریبا از دامغان فعلی شروع شده به هریرود منتهی می‌گشته است

بی تردید عبارت ازولایات: دامغان، شاهرود، جوین، سبزوار، نیشابور، بجنورد، درگز،سرخس، اسفراین، جام، باخرز، خواف، ترشیز (کاشمر) وتربیت حیدریه بوده است.

طول این ولایات از مغرب به مشرق 480 کیلومتر وعرض آن ۲۰۰ کیلومتر است. بنابراین سطح پارت اصلی تقریبا معادل 96000 کیلومتر مربع است. شمال وجنوب این ناحیه را سه رشته‌‌کوه در میان گرفته‌اند. یکی دامان کوه یا کوه‌های اکراد که دامنه‌اش به سمت کویر خوارزم کشیده می‌شود و دیگری به نام الاداغ و میرابی در وسط وبه اسم جغتای یا کوه‌های جوین در جنوب.

وسعت دولت اشکانی

پارت‌ها پس از تشکیل دولت وارث بالاستحقاق پادشاهان هخامنشی شدند و قسمت اعظم ایران آن روز را به تصرف آورند. از نوشته‌های مورخان یونانی و رومی و ارمنی برمی‌آید که پارت‌ها در ایران دولت وسیعی را حائز بودند. غیر از ولایات بالاکه ولایات پارت اصلی بود صفحه ماردها یا مردها یا تنکابن؟ کنونی و آمل وحوالی آن و ماد بزرگ یا عراق عجم که شامل همدان و گروس و کرمانشاهان و نهاوند و ملایر و تویسرکان و اراک و خوانسار و گلپایگان و کمره وخمسه و زنجان و قزوین و ری و اصفهان و یزد می‌شد.

و ماد کوچک( آذربایجان) و آدیابن (آسور قدیم) و کوردون (کردستان) و ارمنستان بزرگ و کوچک و اسرون (ادسا) و الحضر (هترا) و کلده قدیم یا بابل تا خلیج فارس و خوزستان با شوش و پارس و کرمان و صفحات مجاور کویر لوت مانند سیستان و ساگارتی و باختر تا صفحاتی که در مشرق تا هندوکوشان و هیمالیا می‌رسیده است و صفحات مجاور سند و صفحات مجاور خراسان تا رود جیحون جزو دولت اشکانی شمرده می‌شده است.

از نامیدن این ولایات مقصود آن نیست که پارتی‌ها در تمام دوره دولت اشکانی این صفحات را داشته‌اند البته در طول این سلسله وسعت مملکت در زمان قدرت و انحطاط تفاوت می‌کرده است. دولت پارت در زمان قدرتش باستثنای قفقاز، حدود طبیعی فلات ایران را تقریباً داشته است. نویسندگان ارمنی روی علاقه بیشتری که به پارت‌ها داشته‌اند حدود دولت اشکانی را از این وسیع‌تر می‌دانند آنان عقیده دارند که اشکانیان به چند تیره یا خانواده منقسم بوده‌اند و هر کدام در کشوری سکنی داشته‌اند. مثلاً تیره‌ای درماد و نیز تیره‌ای در ارمنستان بزرگ و کوچک و تیره‌ای در افغانستان کنونی به اسم دولت هندوسکائی و تیره‌ای در ماوراء سیحون تاحدود چین از طرف مشرق و دریای آزو( آزف) از طرف مغرب. بنا براین آسیای وسطی ودشت قبچاق و نواحی پست کوه‌های قفقاز تا دریای آزو به زعم آن مورخان جزو آن دولت بوده است و دریای خزر وسط ممالک اشکانیان واقع بوده است.

پایتخت‌ها

چند شهر را در دوره‌های مختلف پایتخت اشکانیان نوشته‌اند نخست نام شهر آساک را نام برده اند و آن را با قوچان یا بجنورد مطابقت میدهند. برخی پایتخت قدیم پارت راشهر نیسا می‌دانند این شهر را اخیراً در میان عشق آباد و فیروزه یافته‌اند. شاید خود عشق آباد تصحیف اشک آباد باشد. پس از آن شهر صد دروازه را که به یونانی هکاتوم پلیس می‌گفتند، پایتخت اشکانی می‌دانسته‌اند. محل این شهر را تاحال نیافته‌اند. جکسن آمریکائی عقیده دارد که محل آن باید ولایت سابق قومس باشد و باید آنرادر ۸ میلی جنوب دامغان جستجو کرد. پس از آن تیسفون را نوشته‌اند که یونانیان آنرا کنیسیفن Ctesiphon می‌نامند و نویسندگان ارمنی دیسپون نوشته‌اند. این شهر پایتخت زمستانی اشکانیان بود. پارت‌ها این شهر را ساختند تا سلوکیه را که سلوکوس نیکاتر بنا کرده بود تنزل دهند و چون مقصودشان حاصل نشد شهری دیگر به نام ولوگزوسرتا volagesocerta (ولاش کرد) در نزدیکی تیسفون بنا کردند. استرابون گوید که باقیمانده سال یعنی ماه‌های غیر زمستانی را شاهان اشکانی در همدان و گرگان به سر می‌بردند. وی مقرشاه را در گرگان شهرتاپه Tape می‌نویسد. از این سخن چنین برمی‌آید که دربار اشکانی پس از گذشتن زمستان از تیسفون حرکت کرده به طرف گرگان می‌رفت و در شهرهایی مانند همدان و ری و صد دروازه توقف می‌کردند تا به گرگان می‌رسیدند.

ایرانیان دوره باستان تا دوره معاصر
محمد علی همایون کاتوزیان

این کتاب مروری بر تاریخ طولانی ایران نیست، بلکه تحلیلی تاریخی و جامعه شناختی درباره کل جامعه ایران است که شواهد آن ناگزیر به صورت شرح حوادث ذکر شده است. آنچه رسانه‌های غربی درباره ایران می‌گویند و می‌نویسند هم به دلیل بی‌اطلاعی یا کم اطلاعی هم به دلیل اختلافات سیاسی غالبا غلط است یا کامل نیست. و این کتاب می‌تواند پاره‌یی از آن اشتباهات و سوءتفاهمات را هم در میان عموم و هم در دوره‌های دانشگاهی رفع کند. اما من این کتاب را در وهله اول برای ایران و ایرانیان نوشتم تا آگاهی عمیق‌تر، وسیع‌تر و واقع‌بینانه‌تری از تاریخ و اجتماع خود به دست آورند، خاصه به این دلیل که اقدام درست بر آگاهی درست استوار است و این نکته را هم بیفزایم که خطاب آن فقط- یا حتی در درجه اول- به ایرانیان غیرمتخصص در تاریخ و علوم انسانی نیست زیرا که بسیاری از شرح و تحلیل‌های متخصصان نیز واقع‌بینانه نیست و بر مبنای الگوهایی است که برای شناخت جامعه و تاریخ غرب پدید آمده‌اند و به دلایلی که در کتاب آورده‌ام برای شناخت جامعه ایران مناسب نیستند.

دسترسی

گزیده‌ی کتاب:

ایرانیان / همایون کاتوزیان / حسین شهیدی

در سال ۲۴۷ پیش از میلاد، اندکی پس از اعلام استقلال یونانیان باختر از سلوکیان، دو برادر ایرانی به نام های اشک و تیرداد، از تبار سکایی، سلوکیان را از شمال شرق امپراتوری بیرون راندند. اشک رئیس قبیله پارتی، از قبایل بزرگ چادرنشینان داها، بود که در منطقه میان دریای خزر و دریای آرال زندگی می‌کردند. شورش اشک به شکست نیروهای سلوکی در آن منطقه و فتح پارت به دست نیروهای اشک انجامید. پارتیان خود در اصل چادرنشینانی ایرانی بودند که نخست به کناره‌های شرقی امپراتوری هخامنشی حمله می‌کردند و سرانجام در پارت سکونت گزیدند و به رعایای امپراتوری تبدیل شدند. تقریبا همزمان با اشک، برادر او تیرداد نیز گرگان را از دست سلوکیان بیرون آورد. تیرداد دیواری مستحکم برای دفاع از قلمرو خود ساخت و پایتخت تازه ای به نام بنیان‌گذار سلسله، ارشک یا اشک، بر پا کرد که امروز عشق آباد (اشک آباد) نام دارد و پایتخت ترکمنستان است.

سلوکیان از آن رو از تیرداد شکست خوردند که ناچار شده بودند نیروهایشان را برای برخورد با شورشی دیگر به سوریه بفرستند. تیرداد در زمان درگذشتش در سال ۲۱۱ بخشی دیگر از قلمرو سلوكیان را گرفته و سرزمین خود را بیش از پیش گسترش داده بود. در قرن دوم پیش از میلاد پادشاهی اشکانیان همه سرزمین‌های ایرانی را پس گرفته بود، اما نتوانسته بود سراسر قلمرو هخامنشیان را به دست آورد. بنیان گذار واقعی امپراتوری پارت مهرداد اول بود که در فاصله۱۶۰ و ۱۴۰ پیش از میلاد ماد، بابل و سلوکیه، در کناره دجله، را فتح کرده و عنوان هخامنشی شاهنشاه را به دست آورده بود، و غالبا با کورش کبیر مقایسه می‌شود. مهرداد برای لشکر خود بیرون سلوكیه اردوگاه بزرگی بر پا کرد که بعدها به تیسفون، پایتخت امپراتوری، تبدیل شد.

پارتیان، نیمه‌چادرنشینانی از شمال شرق بودند، و سرزمین هایی را که در مرکز و غرب ایران فتح کردند، نمی‌شناختند. در نتیجه مردم یونانی و ایرانی این سرزمین ها به جای آنکه پارتیان را نیرویی آزادی بخش بدانند به آنان به چشم دشمن می‌نگریستند. از این رو هنگامی که امپراتور سلوکی جنگ بزرگی را برای باز پس گرفتن سرزمین های از دست رفته آغاز کرد مورد استقبال بسیاری از مردم استان های غربی قرار گرفت، اگرچه شکست خورد و اسیر شد. در زمان فرهاد دوم (حک ۱۳۸ یا ۱۳۷ – ۱۲۸ ق م) که سلوکیان یونانی بار دیگر بر ایران تاختند، به نظر می‌رسید پارتیان همه چیز را از دست داده باشند. اما بخت با آنان یاری کرد و مردم سرزمین های فتح شده در اعتراض به درخواست های اقتصادی لشکر یونان شورش کردند. پارتیان در ۱۲۹ پیش از میلاد پاتک زدند و سلوکیان را واداشتند که به سوریه برگردند.

چند سال بعد بخت از اشکانیان برگشت. چنان که فراوان در تاریخ ایران پیش آمده، چادرنشینان که این بار سکائیان ایرانی تبار شرق ترکستان بودند، به ایران تاختند. نه فرهاد توانست راه را بر آنان ببندد و نه عمو و جانشین او که در جنگ کشته شد. در این میان در استان های غربی، از جمله پادشاهی عرب شرقیون (که در زبان های غربی ساراسن نامیده شده اند)، شورش در گرفته بود.

در ۱۲۳ پیش از میلاد، هنگامی که مهرداد دوم به قدرت رسید، بار دیگر به نظر می‌رسید که امپراتوری اشکانی با خطر نابودی روبه رو شده است. مهرداد دوم را از آن رو که امپراتوری اشکانی را تحکیم و بازسازی کرد با داریوش اول مقایسه کرده اند. اما پیش از بازسازی امپراتوری، مهرداد نخست تسلط پارتیان بر غرب امپراتوری را تقویت کرد. سپس به شرق پرداخت و چادرنشینان را به فراسوی آمودریا فرستاد و پادشاهی نوپای آنان به نام سکستان (سیستان امروز) را به حکومتی باج‌گزار تبدیل کرد. در این فرایند، پادشاهی یونانی – باختری نیز در هم پیچیده شد، و در آغاز قرن اول پیش از میلاد جای خود را به پادشاهی سکائیان داده بود.

در دوره حکومت مهرداد دوم رومیان به رود فرات رسیدند و برای نخستین بار با پارتیان همسایه شدند. مهرداد کوشید رومیان را به ائتلاف با خود، بر ضد شاهان ارمنستان و آسیای صغیر که توانسته بودند در برابر پیشروی رومیان مقاومت کنند، ترغیب کند. اما رهبر سیاسی و نظامی مشهور رومیان، سولا، که از پارتیان چیزی نمی‌دانست، به این درخواست پاسخی توهین آمیز داد. مهرداد که احساس می‌کرد به او اهانت شده، خود با ارمنستان و آسیای صغیر متحد شد.

آنچه گذشت نشان می‌دهد که در تاریخ ایران بخت چگونه از یک کوتاه مدت تا کوتاه مدت دیگر دگرگون می‌شد. در ۸۸ پیش از میلاد، مرگ مهرداد دوم که پادشاهی توانا و نیرومند بود، مطابق معمول، به انحطاط و سقوطی انجامید که نزدیک به سه دهه طول کشید. ارمنستان مناطقی را در جنوب خود تا اکباتان (همدان امروز) تسخیر کرد، و در همین حال سلوکیان از پادشاه ارمنستان دعوت کردند تاج و تخت سوریه را تصرف کند و خود را شاهنشاه بنامد.

در این کوتاه مدت به نظر می‌رسید که خورشید از قلمرو اشکانیان رخت بربسته و امپراتوری آنان به حکومتی باج‌گزار تبدیل شاه باشد. اما رومیان که از گسترش قدرت ارمنستان به آسیای صغیر نگران شده بودند قراردادی را به فرهاد سوم (حک ۶۹ یا ۷۰ – ۵۷ یا ۵۸ ق م) پیشنهاد – یا تقریبا تحمیل کردند که او کاملا به آن پایدار ماند. اما رومیان که هنوز پارتیان را به دید حقارت می‌نگریستند در مداخله برای پایان دادن به درگیری آنان با ارمنیان چندان از پارتیان پشتیبانی نکردند.

فرهاد سوم در سال ۵۸ پیش از میلاد به دست پسرانش مهرداد سوم و ارود (ارد) دوم کشته شد. دو برادر بر سر تاج و تخت با یکدیگر جنگیدند. ارود پیروز شد و برادرش را به دست جلاد سپرد. چندی بعد، در سال ۵۳ پیش از میلاد، کراسوس، یکی از اعضای حکومت سه نفره روم که بر سوریه فرمانروایی می‌کرد، تصمیم گرفت با حمله به پارتیان و شکست آنان بر دو حاكم دیگر، ژول سزار (حک ۱۰۰ یا ۱۰۲ – ۴۴ ق م) و پمپی ، غلبه کند. این تصمیم به جنگ حران انجامید که در آن سواره نظام پارتی، به رهبری سردار توانای ایرانی، سورنا، ارتش کراسوس را در هم شکست، 10000 سرباز رومی را به اسارت گرفت، 20000 سرباز دیگر را کشت یا زخمی کرد و سر کراسوس را به دربار ارود در سلوكیه فرستاد. .

بار دیگر ستاره بخت ایرانیان معجزه آسا صعود کرد. اما هنگامی که ارود تصمیم گرفت با استفاده از شکست کراسوس به سوریه حمله کند و به دریای مدیترانه برسد، بخشی از دستاوردهای ایرانیان به سرعت از میان رفت. درست است که پارتیان معمولا در دفاع زبده تر بودند تا در حمله، اما دست کم بخشی از شکست حمله به سوریه باید ناشی از آن باشد که ارود از سر ترس و حسد سردار بزرگش سورنا را به کشتن داد و پسر جوان و بی تجربه خود را به فرماندهی گماشت. ارود به نوبه خود به دست پسرش فرهاد چهارم، که او را در سال ۳۷ به جانشینی گزیده بود، کشته شد.

از آن زمان به بعد، پارتیان ناچار بودند در غرب با رومیان و در شرق با حمله های دائمی چادرنشینان ایرانی تبار از حاشیه های برونی سرزمین ایران روبه رو شوند. حمله های مارک آنتونی یکی از اعضای دومین حکومت سه نفره روم، به نتیجه نرسید و او سرانجام قدرت را به اگوستوس باخت. اما رومیان نسبت به پارتیان برخوردی دوستانه در پیش گرفتند، زیرا دریافتند کودتاهای پی‌درپی درباری، کشتار اعضای خانوادهی سلطنتی، جدال میان طوایف گوناگون، و گرایش به شورش در استان ها و حمله های فراوان از شرق نخواهد گذاشت پارتیان امپراتوری روم را جداً تهدید کنند. به همین دلایل دخالت در امور داخلی ایرانیان نیز برای رومیان کار دشواری نبود.

نخستین حمله مهم رومیان در سال ۱۱۵ پس از میلاد به رهبری امپراتور تراژان رخ داد و به سقوط تیسفون انجامید. مدتی چنین به نظر می‌رسید که سرزمین پارت برای همیشه از دست رفته است، اما در مدتی کوتاه فشار نیروهای ایرانی از شمال شرق، رومیان را به عقب راند. پیش از آنکه ساسانیان جای پارتیان را بگیرند تیسفون دو بار دیگر به دست رومیان افتاد. در حکومت بلاش سوم (۱۴۷ – ۱۹۱ م) پارتیان دست به حمله زدند و تا حدی پیش رفتند، اما رومیان بر آنان چیره شدند و در سال ۱۶۵ میلادی دوباره تیسفون را گرفتند. این پیروزی کوتاه مدت بود، اما برخی از استانهای غربی ایران به رومیان واگذار شد، به ویژه آن که رهبران پارتیان در اثر مبارزهی دائمی بر سر تاج و تخت ناتوان و دچار تفرقه بودند. در نتیجه امپراتور سپتیموس سوروس توانست به ایران حمله کند و در سال ۱۹۷ میلادی تیسفون را دوباره بگیرد. از سوی دیگر، در سال ۲۱۷ میلادی اردوان پنجم رومیان را در هم کوبید و غرامت سنگینی از آنان گرفت. اما اکنون دیگر بخت برای همیشه از پارتیان برگشته بود. در سال ۲۲۴ میلادی، در حالی که اردوان پنجم و برادرش بلاش پنجم (حک ۲۲۲ – ۲۰۹م) بر سر تاج و تخت می‌جنگیدند، شورش در پارس به سرنگونی پارتیان انجامید.

نظام اداری پارتیان نرم و، در مقایسه با نظام هخامنشی، نامتمرکز بود. در حقیقت، این نظام اداری از اواخر دوره سلوکیان که حکومت های باج گزار قوی تر و تا حد زیادی خودمختار شده بودند چندان تغییر نکرده بود. علت آن که اشکانیان نظام اداری را تغییر ندادند، و شاید نمی‌توانستند تغییر بدهند، تا حدی این بود که در اصل چادرنشین بودند و تا حدی این که مردم استان های غربی آنان را از نظر فرهنگی پایین‌تر از خود می‌دانستند. در حقیقت، هنگام درگیری پارتیان نخست با سلوکیان و سپس با رومیان، مردم کشورهای قدیمی امپراتوری غالبا از مهاجمان استقبال می‌کردند. به همین دلیل اشکانیان هرگاه به مشکلی بزرگ دچار می‌شدند می‌کوشیدند از مردم زادگاهشان در شمال شرق، شرق دریای خزر، کمک بگیرند.

با وجود این، پارتیان در شرایط عادی بر امپراتوری حکومت می‌کردند و حکومت‌های باج‌گزار ناچار بودند باج و خراج را به آنان بپردازند و هنگام جنگ با کشورهای دیگر نیروی نظامی دراختیار آنان بگذارند. ریشه کاربرد اصطلاح «ملوك الطوایف» برای توصیف حکومت اشکانیان در نوشته های مورخان آغاز دوران اسلامی در همین جاست. دستگاه اداری پارتیان حتی در مرکز نیز با دوران هخامنشی تفاوت هایی داشت، به ویژه از آن رو که پادشاهان اشکانی به دو شورا – یکی متشکل از اشراف و دیگری از ریش سفیدان و مغان – دسترسی داشتند. ماهیت و قدرت این شوراها روشن نیست، زیرا همه چیز در کوتاه مدت شکل می‌گرفت و تداومی در کار نبود، اما به جز در دوره های ضعف، انحطاط و آشوب، پادشاه از قدرت کامل برخوردار بود.

اگرچه همیشه، هم در مرکز و هم در سرزمین حکومت های باج گزار، سپاهی مسلح وجود داشت، حکومت سپاه متمرکزی در اختیار نداشت و، چنانکه پیش از این اشاره شد، در زمان جنگ از سراسر امپراتوری سپاه فراهم می‌کرد. سپاه زبده پارتیان سواره نظام سنگین و سبک آنان بود. سواره نظام سبک را به ویژه تیراندازانی تشکیل می‌دادند که به توانائی در جابه جایی و مهارتهای رزمی شهرت داشتند.

اشکانیان، شاید از این رو که پس از قرن‌ها حکومت سلوکیان یونانی بر امپراتوری ایران جای آنان را گرفته بودند، در سکه های خود همچنان نوشته های یونانی به کار می‌بردند، که نشانه‌ای از دید مثبت آنان نسبت به فرهنگ یونان، و در حقیقت نسبت به ایرانیان یونان‌گرا، بود. برخی تاریخ پژوهان ایرانی در قرن بیستم میلادی این تصمیم پارتیان را نشانه غیاب حس ملی گرایی در آنان دانسته‌اند. اما به کار بردن ایدئولوژی های امروزی در تعبیر دوران باستان کاری غیر تاریخی و ناسنجیده است. در حقیقت احتمال دارد که پارتیان که چادرنشینانی ساده و پرورش نایافته بودند خود از ایرانیان یونان‌گرای سرزمین های مرکزی ایران تأثیر پذیرفته باشند. اما نخستین نشانه های برآمدن فرهنگ ایرانی نو در قرن اول میلادی، در دوران بلاش اول (حک ۵۱- ۷۷ م)، پدیدار شد. در پشت سکه بلاش اول تصویری از آتشکده و موبدی در حال قربانی نقش بسته است. نوشته روی سکه به زبان پهلوی اشکانی (یا پارتی) است که در دوره پارتیان از پارسی باستان به وجود آمد و بعدها به فارسی میانه ساسانی یا پهلوی تبدیل شد.

پژوهشگران در مورد دین اشکانیان آراء گوناگونی بیان کرده اند. شکی نیست پرستش خدایان باستان ایران در این دوران رایج بود اما نمی‌توان به سادگی فرض کرد که اشکانیان زرتشتی بودند، زیرا اشکانیان هم با فرقه‌های یونانی و هم با فرقه‌های ایرانی، با مراسم قربانی خون‌آلودی که زرتشتیان از آن منزجر بودند، مدارا می‌کردند. در زمان اشکانیان معابد بزرگی برای پرستش خدایان سه گانه ایرانی، اهورامزدا – میترا – آناهیتا، برپا شد .

آنچه از ادبیات آن دوران به جا مانده عمدتاً سرودهای دینی و شرح مناسکی است که احتمالا بیشتر متعلق به دربار بوده اند. داستان کوتاه پهلوی درخت آسوریک، که بحثی میان یک بز و یک درخت نخل را روایت می‌کند، احتمالا متعلق به دوران پارتیان است، اگرچه ریشه در فرهنگ باستان سومری دارد. داستان عاشقانه باستانی ویس و رامین ، که تا حدی می‌توان آن را با داستان اروپایی تریستان و ایزولد مقایسه کرد، عمدتا متعلق به دورهاشکانیان تلقی می‌شود، اگرچه اکنون به زبان پارتی – پهلوی در دسترس نیست. .

هنر و معماری پارتی نشانگر التقاط هنری آن زمان است. بیشتر آثار معماری به جا مانده، که در غرب ایران قرار دارند، هم از قالب های معماری هخامنشی، یونانی و بین النهرین، و هم از سنن چادرنشینی پارتیان تأثیر پذیرفته بودند. ریشهی برخی از مهم ترین ویژگی های هنر ساسانی و اسلامی، از جمله ایوان و گچبری، در دوران اشکانی است.

_{تاریخ ایران پژوهش آکسفورد
تورج دریایی}

علت وجودی این کتاب آن است که کتاب‌های تألیف‌شده دربارۀ تاریخ ایران یا فقط بر دورۀ خاصی تأکید دارند یا به یک اندازه به همۀ دوره‌ها نپرداخته‌اند. از این رو نیاز به کتابی احساس می‌شد که تاریخ فلات ایران را بازنماید، از کسانی بگوید که در این سرزمین زیستند و مردند؛ خالقان فرهنگی که به طرق گوناگون در منطقه و قاره رسوخ کرده است. مؤلفان این کتاب تلاش می‌کنند نه‌فقط تاریخ ایران عصر جدید, بلکه تا حد امکان کل تاریخ ایران را بازگو کنند. این اولین و شاخص‌ترین تفاوت این کتاب با کتاب‌های دیگری است که دربارۀ تاریخ ایران نگاشته شده است. دوم آن‌که متخصصان هر دوره با مقالات تخصصی در حوزۀ مطالعاتشان اطلاعاتی قابل فهم در اختیار دانشجویان و علاقه‌مندان قرار می‌دهند. مؤلفان این کتاب مورخ، زبان‌شناس و متخصص در زمینۀ مطالعات ایرانی هستند. آن‌ها کوشیده‌اند چکیده‌ای از تاریخ و فرهنگ ایران را به شیوه‌ای روشن و قابل فهم در اختیار مخاطبان قرار دهند.

دسترسی

گزیده‌ی کتاب:

تاریخ ایران / آکسفورد / تورج دریایی

شاهنشاهی اشکانی / ادوارت دومبرووا

فرهنگ پارتیان

هر گونه تلاش برای تشخیص فرهنگ پارتی با مشکلات متعدد مواجه است که از متنوع بودن عناصر تشکیل‌دهنده آن و این واقعیت ناشی می‌شود که پدیده‌های فرهنگی در شاهنشاهی اشکانی به درجات متفاوت شناخته شده‌اند. سالیان متمادی مشکل اصلی که باعث مشاجره میان محققان می‌شد تعیین ویژگی‌های هنر پارتی بود. این مشکل ناشی از آن بود که تلاش‌های انجام گرفته برای این تعریف ابتدا بر مبنای بقایای کشف‌شده در خارج از حوزه‌های بومی پارتیان و در مراکزی قرار داشت که صرفا در حوزه نفوذ آن‌ها بود، مانند پالمیرا، دورا اوروپوس،‌ هاترا و آشور. بر اساس این یافته‌ها، هنرپارتی روح باور هیربدی، (۲۴۴) خطی، واقع گرا، وادر تصویرسازی تمام رخ نما بود. اکتشافات در نسای قدیم و نو و نیز در آناتولی، آسیای مرکزی، ایران و افغانستان محققان را در دریافت‌های قبلی خود به تجدیدنظر واداشت. مهم‌تر از معیار کاملا رسمی، تعریف مؤلفه‌های اصلی این هنر ضرورت یافت. با نگاه به آن از این زاویه، شناسایی حداقل سه مؤلفه اصلی ممکن شد: یونانی(هلنی)، ایرانی اقتباس شده از سنن هخامنشی، و ایرانی مرتبط با دنیای بدوی که نیاکان پارتیان، پرنی، از اعقاب آن‌ها بودند. با این همه، اختلافات مهم منطقه‌ای به تناسب در این مؤلفه‌ها دیده می‌شد. برحسب آن که کدام یک از آن‌ها در منطقه برتری داشت، در سبک و ویژگی آثار خلق شده بروز می‌یافت. برجسته‌ترین آثار هنری برجای مانده که امروز شناخته شده است نتیجه حفاری‌های نسای قدیم و نو است، جایی که باستان شناسان نه تنها آثار هنری با ارزش منحصربه فرد کشف کردند (ریتون‌های عاج، تندیس‌های مرمرین، مجسمه‌های گلی، ابزارهای فلزی تزیین شده)، بلکه بقایای کاخ‌ها و سکونتگاه‌های خیره‌کننده‌ای را نیز یافتند. بررسی‌های انجام گرفته در ترکمنستان، هیرکانیای باستان، و خوزستان بقایای متعددی را که به معماری مذهبی و مسکونی پارتیان مربوط می‌شد آشکار کرده است، به ویژه در شهرهای کوچک و متوسط و نیز سکونتگاه‌های روستایی. معابد‌ هاترا از جمله یادبودهای تاریخی پارتیان است. گمان می‌رود نقش‌برجسته‌های روی صخره‌ها که بیشتر در الیماییس (اکنون بخشی از خوزستان) یافت شده ویژگی هنرپارتی را دارد. این نقش برجسته‌ها که قدمت سنن آن‌ها به دوران هخامنشی می‌رسد منابع تاریخی گرانبهایی تلقی می‌شوند، چرا که پیکرها اغلب با نوشته‌هایی همراه هستند. نمونه‌هایی از مجسمه‌های پارتی از ‌هاترا به دست آمده و مجسمه فلزی یک فرمانروا در شمی یافت شده است. همان طور که فرهنگ مادی بسیار متنوع بود، اشکال حیات فکری نیز تنوع زیادی داشت. منابع موجود حاکی از آن است که تساهل اشکانیان این امکان را به گروه‌های قومی می‌داد تا تحت حاکمیت آن‌ها فرهنگ خود را آزادانه توسعه دهند. یونانیان ساکن بابل در اواخر سده دوم ق.م مطابق با سنن اجتماعی، فرهنگی و مذهبی بومی خود زندگی می‌کردند، تئاتر و ورزشگاه خود را داشتند، در میدان عمومی دیدار می‌کردند و هیجانات رویدادهای ورزشی را تجربه می‌کردند. می‌توانستند به سخنرانی‌های فلسفی آرخدموس رواقی در مدرسه‌اش گوش دهند. یونانیان فرهیخته دوران اشکانی عبارت بودند از ایسیدور خاراکسی جغرافیدان، و آگاتوکلس بابلی و آپولودوروس آرتمیتایی که هر دو تاریخدان بودند. فرهنگ یونانی محدود به یونانیان نبود. ادبیات کلاسیک یونانی در دربار اشکانیان نیز شناخته شده بود و تشویق می‌شد. زبان یونانی از جمله زبان‌هایی بود که به صورت گسترده در شاهنشاهی اشکانی استفاده می‌شد، از جمله در دیوان سلطنتی. پدیده‌ای که به خوبی غنای فرهنگی شاهنشاهی اشکانی را نشان می‌دهد عملکرد مراکز مذهبی قدیمی بابل است. آن‌ها نه تنها در به جای آوردن اعمال عبادی برای ایزدان سرزمین خود شور و حرارت زیادی نشان می‌دادند، بلکه نوشته‌های مربوط به اخترشناسی که به خط میخی ثبت می‌شد از زمان به وجود آمدن دولت نوبابلی بی وقفه ادامه یافت. آخرین اسناد برجای مانده به سده اول ق.م مربوط است. طبقه بندی فرهنگ پارتی به سبب تفاوت‌های فرهنگی و تنوع شکل، محتوا و منابع الهام آن، هر گونه تلاشی را ناکام گذاشته است. این امر انعکاس صادقانه ماهیت شاهنشاهی اشکانیان است که اقوام بسیاری را تحت سلطه خود متحد کرد، اما هرگز یک سبک و مدل فرهنگی واحد را بر آن‌ها تحمیل نکرد یا نخواست تحمیل کند، همین امر موجب حفظ هویت گروه‌های قومی شد و به آن‌ها اجازه داد به سنن فرهنگی محلی خود ادامه دهند.

گزیده‌ی مقاله:

فرهنگ دوستی پروری در ایرانیان / لطف الله هنرفر

اشکانیان (256 قبل از میلاد تا 224 میلادی) که قبل از سلطنت چادرنشین بودند در آغاز به مذهب و فرهنگ توجهی نداشتند ولی به به تدریج که با سایر مردم محشور شدند و فتوحاتی در مقابل امپراطوری روم نصیب آنها گردید حس ملیت آنان بیدار شد و در قرن اول میلادی به فرمان بلاش اول سکه‌ها را با حروف پهلوی زدند و متن کتاب اوستا را که پراکنده بود جمع کردند، اشکانیان خود را وارث سلسله هخامنشی می‌دانستند و دولت مقتدری که تشکیل دادند واسطه و پیوند شد بین شاهنشاهی هخامنشی و ساسانی.

پایان نامه‌های وابسته:

مقاله‌های وابسته: