زیاریان

آل بویه (۹۳۲ تا ۱۰۶۲میلادی) و آل زیار (۹۲۷ تا ۱۰۹۰میلادی)(۳۰). هر دو این سلسله‌ها، همچون سلسله‌های کوچکتری نظیر باوندیان (۶۶۵ تا ۱۳۴۹ میلادی) و سالاریان (۹۱۶ تا ۹۹۷ میلادی) از نواحی شمالی کشور یعنی سواحل دریای خزر، دیلم و طبرستان، و ارتفاعات داخلی آن ریشه گرفته بودند.
این مناطق به دلیل دسترسی بسیار مشکل آن‌ها همواره در برابر هجوم حکومت‌های مرکزی در ایران مقاوم بوده‌اند و استقلال نسبی داشته‌اند. از پیش از اسلام حاکمان محلی این منطقه دارای قدرت نظامی مستقل بودند و هر بار که فشار قدرت مرکزی بیش از اندازه افزایش می‌یافت به کوهستان‌ها پناه می‌بردند. پس از اسلام نیز چندین قرن طول کشید تا مسلمان‌ها توانستند این مناطق را اشغال کنند، اما حتی پس از اشغال نیز این ناحیه مرکز شورش‌های حاکمان محلی بود.

آل زیار برخلاف بوئیان رابطه خود را با طبرستان قطع نکردند و هر چند در دورانی توانستند قدرت خود را تا همدان و اصفهان گسترش دهند اما تمرکز قدرت نظامی شان بر کل شمال بود و تلاش کردند مانع از نفوذ قدرت‌های بیرون از منطقه نظیر سامانیان بشوند. از لحاظ دینی زیاریان شیعه مذهب بودند اما در سال‌های آخر به سنت روی آوردند و به دلیل این گرایش می‌توان آن‌ها را از سایر دیلمیان که همگی شیعه بودند تمایز داد. به طور کلی، نکته قابل توجه درباره سلسله‌های ایرانی کوچک در آن است که آن‌ها اغلب استفاده‌ای محدود از خشونت سیاسی انجام می‌دادند که هدف از آن نیز در مرحله نخست خلفا و پس از آن‌ها خاندان‌های رقیب ایرانی بود. این سلسله‌ها عمدتا سنی مذهب بودند، یعنی شیعه هنوز در این زمان به جوهره اصلی نوزایی ایرانی تبدیل نشده بود. اما چند سلسله آن‌ها نیز شیعه مذهب بودند نظیر دیلمیان و آل بویه. این سلسله‌ها نزدیکی بسیار بیشتری با مردم خود داشتند. و بالاخره دو گروه از این دولت‌ها از لحاظ منشأ قدرت سیاسی قابل ملاحظه‌اند. گروهی از آن‌ها قدرت سیاسی را از پایین به دست آورده بودند نظیر صفاریان و دیلمیان و گروه دیگری از آن‌ها قدرت خود را مدیون حرکتی از بالا یعنی از سوی خلفا بودند نظیر سامانیان و طاهریان.