کوشانیان

در نتیجه‎ تاخت و تاز قبایل هون که از اقوام زردپوست و خویشاوندان قوم ترک بودند و خونشان با خون مغولی و چینی آمیخته بود، در ولایت کانسوی چین در نیمه‎ی اول قرن دوم پیش از میلاد ابتدا اقوامی که به اصطلاح چینیان یوئه‎چی Yuechi و وسون Wusun نام دارند به جنبش درآمدند بعد بر اثر فشار ایشان سایر اقوام سر راه هم به حرکت آمدند. پس از چند سال گروهی عظیم از قوم یوئه‎چی که یوئه‎چی کبیر نام دارند، در نواحی جیحون مسکن گزیدند. یوئه‎چی‎ها در آغاز بین توئن هوانگ و کی‎لین جای داشتند. چینیان ایشان را در قرن سوم پس از میلاد میشناختند، و «هوانگ‎نوها» با این قوم دشمنی داشتند بالاخره یوئه‎چی‎ها بر اثر فشار هون‎ها ناگزیر به ترک مسکن خود شده و از حوزه‎ی رود دایلی و تاریم گذشته و در منطقه‎ بین سیحون و جیحون ساکن شدند، و اسکایی‎ها یاساکاها را به طرف جنوب راندند.
چنان‌که در پیش گفتیم ساکاها پس از آنکه از درّه‎ی فرغانه طرد شدند به ایالت رخج یا به اصطلاح مورخان چینی کی‎پین Kipin هجوم آوردند، ایالت زرنگ از آن پس سکستان (سیستان= سجستان) نامیده شد. سکاها یا هندوسکاییان در آنجا تأسیس سلطنتی کردند، و از زمان شاهنشاهی مهرداد دوم (88-123 ق.م.) خراج‎گذار دولت اشکانی شدند.
یوئه‎چی‎ها در حدود هفتاد قبل از میلاد از رود جیحون گذشته، در طخارستان (قطغن و بدخشان امروز) برقرار شدند. در این هنگام ما به نژادی به نام «طخار» یا توغر در این ناحیه برمی‎خوریم. نکته‎ مشکوک این است که آیا یوئه‎چی‎ها و طخارها قومی واحد بودند. یا یوئه‎چیان پس از تسلط بر قوم طخارها به نام آنان خوانده شده‎اند. گروهی از این قوم که به زبان طخاری موسوم به لهجه‎ «الف» تکلم می‎کردند خود را آرسی Arsi می‎نامیدند.
در منابع چینی نام طخارها «تاهیا» آمده است. طخارها متمدن و تجارت پیشه بودند. و با یوئه‎چی‌های شمال جیحون مناسبات دوستانه و خویشاوندی داشتند. سرزمین طخارها پیش از ورود یوئه‎چی‌ها به پنج ولایت منقسم می‎شد. و در هر یک امیری حکومت می‎کرد. یوئه‎چی‎ها، پس از ورود و نفوذ در طخارستان این تقسیمات را حفظ کردند. بعدها رئیس کوشانی یوئه‎چی‎ که امیر یکی از این ولایت بود چهار امیر دیگر را مغلوب کرده دولت واحدی تشکیل داد که در تاریخ دولت کوشانی نام دارد.

این نام در سکه‎ها و کتیبه‎ها به صورت‎های مختلف، مانند:
کوشانا، کهوشانا، کیوشانا، کیورشانا، کورشنو، کورونو، کورانو، کورسانو، خوارنو، آمده است. بعضی از دانشمندان تصور کرده‎اند که این نام در سکایی در اصل کوشی Kushi و جمع آن کوشانو است، و آن را با کلمه‎ی یوئه‎چی‎ یکی دانسته‎اند. عصر کوشانی را مورخان به سه دوره تقسیم کرده‎اند:
اول، کوشانی‎های بزرگ،
دوم کوشانی‎های خرد یا کیداری‎ها
سوم بازماندگان کوشانی‎های خرد یا رتبیل‎ها.
در این‌جا از کوشانی‎های بزرگ صحبت کرده، بحث درباره‎ کیداری‎ها و رتبیل‎ها را به بعد از فصل دوره‎ ساسانی می‎گذاریم.

کمی پس از مرگ گندو فارس، قندهار به دست یک سلسله از طایفه‎ یوئه‎چی افتاد که آنان را از نژاد سکاها نیز می‎دانند. و آنان در تاریخ معروف به کوشانیان بزرگ هستند. این سلسله از نیمه‎ قرن اول میلادی با پادشاه خود، کوجولا کدفیزس Kujula-Kadphises وارد تاریخ می‎شوند. نام این امیر کوشانی کوجولا و نام خانواده‎اش کدفیزس بود.
این پادشاه پس از تصرف بلخ (باختر) از هندوکش گذشته ولایت کابل و قندهار را اشغال کرد. و به سلطنت هرمایوس آخرین پادشاه یونانی و باختری کابل خاتمه داد. و مرز کشور خود را تا ساحل چپ رود سند رسانید. از فحوای تاریخ به نظر می‎رسد که رومیان برای تضعیف پارت‎ها با کوشانیان معاهداتی داشته و با روابط تجارتی خود آنان را تقویت می‎کرده‎اند.
کوجولا کدفیزس با الحاق مرو ظاهراً قراردادی با گرگانیان بسته سراسر مسیر قابل کشتیرانی جیحون را که از آن راه از طریق دریای خزر و رود کورا در قفقاز و دریای سیاه مال‎التجاره به روم حمل می‎شد، تحت نظارت درآورد و خود را به دروازه‎های خزر رسانیده باشد. کوجولا به تقلید پادشاهان باختر، سکه‎های بزرگ مسی زده و تعداد زیادی از آن سکه‌‎ها از ولایت کابل و کوهدامن و جاهای دیگر در مشرق افغانستان پیدا شده است، کوجولا زندگانی درازی یافت و در 78 میلادی درگذشت.

پس از کوجولا پسرش ویما که او را کدفیزس دوم گویند به تخت نشست، و از 78 تا 110 میلادی پادشاهی کرد. وی فتوحات پدر را دنبال کرده، ضعف پارتی‎ها و محاربات ایشان را با روم مغتنم شمرده، هرات و سیستان و رخج را از دولت اشکانی انتزاع کرد و در مشرق پنجاب و سراسر هند غربی را تصرف نمود و مصب سند و بنا در غربی هند را مسخر ساخت.
این پادشاه دین بودا را پذیرفت و خود را شاهنشاه و فقفور لقب داد. چون دولت چین از نفوذ او به هراس افتاد سرداری به نام پان‌چاو با سپاهی گران به قصد تسخیر ولایت غربی از کاشغر تا دریای خزر فرستاد، و شکست سختی به قشون ویما داد. در این زمان بزرگانی بین مشرق و روم توسعه یافت، و حمل و نقل دریایی بین بحر احمر و هند دایر گردید. مال‎التجاره‎هایی که از مصر و حوزه‎های شرقی بحرالروم که در تصرف رومیان بود در بنادر بحر احمر بارگیری و حمل می‎شد و به مصب رود سند می‎رسید، و سپس آن‌ها را از روی این رود تا پیشاور کنونی می‌رسانیدند. آنگاه به وسیله‎ کاروان‎ها از هندوکش و پامیر عبور داده پس از گذراندن از ترکستان چین به چین حمل می‌کردند.
بدین وجه کوشانی‎ها از آغاز قرن دوم سه قسمت از جاده‎های بزرگ ابریشم را در دست گرفتند: نخست جاده بین دو دریای خزر و سیاه، دوم جاده‎یی که از راه مرو به سوی شهر صد دروازه و همدان می‎رفت، و پس از عبور از فرات به بنادر بحرالروم می‌رسید، سوم طریق دریایی بین هند و دریای احمر.

اول خطر سیاسی ـ ایران عهد پارت به جای اینکه یک رقیب در مغرب داشته باشد به صورت شاهنشاهی مرکزی واقع در بین روم و کوشان درآمده بود.
دوم از لحاظ اقتصادی ـ کشور کوشانیان مانند کشور پارت در مبادلات تجارتی از ترانزیت استفاده می‎کرد و قسمتی از سه جاده‎ی فوق را در تسلط خود داشت و می‎توانستند کالاها را از راه‎های خارج از سرزمین پارت عبور دهند.


دولت روم زود به این اهمیت شاهنشاهی جدید کوشان پی برد و چنانکه گفتیم در صدد تماس مستقیم با پادشاهان آن برآمد. پس از کدفیزس دوم، از این خاندان اطلاع صحیحی در دست نیست. به نظر می‎رسد که این خاندان با این دو پادشاه خاتمه یافته است، فقط از روی سکه‎ها به نام پادشاهی برمیخوریم که به یونانی سوترمگاس Sotermegas یعنی منجی بزرگ، لقب داشته و در بعضی از ولایات سکه زده است.

اول خطر سیاسی ـ ایران عهد پارت به جای اینکه یک رقیب در مغرب داشته باشد به صورت شاهنشاهی مرکزی واقع در بین روم و کوشان درآمده بود.
دوم از لحاظ اقتصادی ـ کشور کوشانیان مانند کشور پارت در مبادلات تجارتی از ترانزیت استفاده می‎کرد و قسمتی از سه جاده‎ی فوق را در تسلط خود داشت و می‎توانستند کالاها را از راه‎های خارج از سرزمین پارت عبور دهند.


دولت روم زود به این اهمیت شاهنشاهی جدید کوشان پی برد و چنانکه گفتیم در صدد تماس مستقیم با پادشاهان آن برآمد. پس از کدفیزس دوم، از این خاندان اطلاع صحیحی در دست نیست. به نظر می‎رسد که این خاندان با این دو پادشاه خاتمه یافته است، فقط از روی سکه‎ها به نام پادشاهی برمیخوریم که به یونانی سوترمگاس Sotermegas یعنی منجی بزرگ، لقب داشته و در بعضی از ولایات سکه زده است.

چون اکثر پادشاهان کوشانی که از این به بعد بر مشرق ایران حکومت داشته‎اند، آخر نامشان به کلمه‎ ایشکا ختم می‎شود از این رو آنان را از نسل کنیشکا شمرده‎اند، و آنان را خاندان جدیدی از کوشانیان دانسته‎اند.
کنیشکا در 120-160م. به پادشاهی نشست. وی از بزرگترین پادشاهان کوشانی است، و قلمرو حکومت او گذشته از ایران شرقی و افغانستان شامل حوزه‎ رود تاریم و ترکستان چین و شمال غربی هند و سواحل گنگ بود، و پاتالی پوترا پایتخت قدیم موریا به دست او افتاد. کنیشکا برای انتقام گرفتن از چینی‎ها از متصرفات هندی خود از راه واخان گذشته ولایات کاشغر و یارکند و ختن را فتح کرد، و دامنه‏ فتوحات خود را تا دره‎ رود تاریم امتداد داد. و پسر پادشاه کاشغر و برخی از امیرزادگان چین را به گروگان با خود به پایتخت خویش در بگرام آورد. کنیشکا لقب شاه گنداها را داشت، کنیشکا و جانشینان پراقتدار او بیشتر توجه به هند و ثروت آن کشور داشتند. در نظر کوشانی‎ها هند پرثروت، جاذب‎تر و سودمندتر از نواحی بیابانی ایران شرقی می‎نمود. در همین نواحی سرحد دو کشور اشکانی و کوشانی تقریباً قریب به خطی که امروز مشخص سرحد بین ایران و افغانستان است تثبیت شده بود. جنگ بین کنیشکا و پارت در زمان ولاش (بلاش) سوم ظاهراً وقوع یافته است.
در متن سریانی مربوط به زمان بلاش چهارم (191-207 م.) از سپاهی بزرگ مرکب از مادها و پارس‎ها که به مشرق ایران برده‎اند به طور مبهم ذکری شده است. در آغاز بلاش محاصره شد و تلفات سنگینی داد، اما سپاهیان او از نو حمله آورده و دشمنان را تا دریا عقب راندند.
دین بودایی که در عصر آشوکا در شرق ایران انتشار یافت در زمان کنیشکا به منتهای ترقی خود رسید و معابد بودایی زیادی در سراسر مشرق ایران برپا گردید. می‎گویند ساختن مجسمه‎های بزرگ بودا در بامیان در زمان کنیشکا آغاز شده است.

پس از پدر به تخت نشست. وی در زمان پدر فرمانروای ماتورا بود. از زندگانی او اطلاع زیادی در دست نیست.

پسر واشیکا بود و پس از پدر شاه شد. القاب او به هندی، مهاراجا و به پارسی شاهنشاه و به چینی فغفور پسر آسمان و به رومی سزار است.

پس از کنیشکای بزرگ مشهورترین پادشاهان کوشانی است و قلمرو و سلطنت او در هند بود. وی معاصر کنیشکای دوم در افغانستان است و مانند جدش کنیشکای اول در ترویج و تبلیغ آیین بودا سعی به تبلیغ کرد.

نام اصلی او واسوشکا بوده است، و پس از هویشکا شاه شد، و سلطنت او در هند غربی بود. در مسکوکات او هم ارباب انواع هندی از قبیل شیوا و غیره نیز دیده شده است. در این هنگام در مقابل دولت کوشانی که رو به ضعف می‎رفت، دولت ساسانی در اقتدار و عظمت بود. ساسانیان همه ولایت مشرق ایران را که در اواخر اشکانیان از دست رفته بود دوباره باز گرفتند و شاهزادگان ساسانی که در مشرق و خراسان دور حکومت داشتند، لقب کوشان شاه پیدا می‎کردند.
باری شاهنشاهی کوشان در مشرق ایران به دست ساسانیان در سال 220 میلادی منقرض شد، و قلمرو ایشان به دست ساسانیان و هیاطله افتاد.