ایرانیــــــــــــادبود

برترگزیده‌ تاریخ معماری ایرانزمین

آتشکده

تارنماهای وابسته:
آتشکده
آتشکده های پارس
ایرانشهرپدیا
بناهای خورشیدی
پرستشگاه و آتشكده های ایران باستان
تهران نامه
پژوهش‌های ایرانی
چارتاقی: تعریف، انواع و پراکندگی
دانشنامه ایران / آتشگاه
دانشنامه ایران / آتش بهرام
دانشنامه ایران / آتش‌پرستی
دانشنامه ایران زمین
فرآیند تبدیل آتشکده ها به مسجد
فهرست آتشکده‌های ایران
نقش آتش در ایران باستان
ویکی فقه
نقد فرضیه کاربری تقویمی چارتاقی نیاسر
کتاب‌های وابسته:
آتشکده آذرگشنسب
بناهای چهارتاقی در ایران
چهارتاقی‌های ایران
فرهنگ‌نامه بناهای دینی پیش از اسلام ایران
نور، آتش، آتشکده در آیین زرتشت
اخبار وابسته:
آشنایی با آتشکده های ایران
میراث آریا
فیلم
آندره گدار آثار ایران
گزیده‌ی کتاب:
الملل و النحل / محمد بن عبدالکریم شهرستانی
اولین آتشکده افریدون در شهر طوس ساخته است و دیگر آتشکده در شهر بخارا که آن را بردسون گویند و بهمن یک آتشکده در سجستان ساخته و آنرا کرکرا گویند و آتشكده دیگر در نواحی بخارا هست که آن را قباذان میخوانند و آتشكده دیگر بنام کو یسه در میان فارس و اصفهان است که آنر کیخسرو بنا نهاده و آتشكده در شهر قومس است که آن را جریر گویند و آتشكده‌ای در مشرق چین بنا کرده سیاوش است که آنرا کنکدژ گویند و آتشكده‌ای در ملک فارس بنام بارجان و آنرا ارجان جد گشتاسب بنا کرده بود و این همه آتشکده‌ها قبل از زرادشت بوده اند. باز زرادشت آتشکده‌ای در نیشاپور و دیگر در بلاد نسا بنا کرد و گشتاسب را حکم کرد که آتشی که آن را جمشید تعظیم می‌کرد طلب کنند پس آن را در شهر خوارزم یافتند. سپس آن را از آنجا نقل کرده بشهر دارا بجرد آوردند و آن آتشکده را بنام آذرخوا مشهور کردند و مجوسان این آتش را از همه آتشکده‌ها بیشتر تعظیم میکنند.
هر گاه کیخسرو برای جنگ افراسیاب بر آمد تعظیم آن آتش کرد و گفته اند که انوشیروان آن آتش را به کاریان آورد و بعضی از آن همان جا گذاشت و بعضی را به طرف نسا برد و در ملک روم آتشکده ای ست پر دروازه قسطنطنیه که شاپور بن اردشیر بنا کرده بود و کار اینها همین قسم تا زمان مهدی باشد و توران دختر انوشیروان آتشکده‌ای در مقام اسفینیا قریب شهر سلم بنا کرده بود و همچنین در ملک هند و چین آتشکده ها بسیاراند و مردم یونان را سه آتشکده بود اما در آنجا آتش نیست چنانچه ذکر نموده شد و مجوسیان آتش را تعطیم نمی‌کنند مگر بدین سبب که آن جوهر پاک علوی ست و دیگر سبب تعظیم کردن آتش این است که ابراهیم خلیل علیه السلام را نسوخت الغرض این برای آنها قبله و وسیله و اشاره است.
گزیده‌ کتاب:
دبستان مذاهب / کی خسرو اسفندیار/ رحیم رضازاده ملک
در برابر هفت پیکر، هفت آتشکده بزرگ بوده که ایشان را کیوان آذر و هرمز آذر و بهرام آذر و هورآذر و ناهید آذر و تیر آذر و ماه آذر می‌نامیدند و هر آذرکده منسوب به یکی از کواکب سبعه بود و در آن‌جا آن‌چه بایستی افروخت بیفروختندی.
گزیده‌ی کتاب:
شارستان چهارچمن / بهرام بن فرهاد / فرزانه بهرام
گشتاسپ در هرمنزلی  معبدی بنا فرمود و جمعی از آذرپرستان را بدانجا مشغول کرد. اوقات و سیورغال برای او قرار داد با آنکه بر آیین سابق کواکب پرستی و آذر پرستی را نیز منظور می داشتند.
گزیده‌ی کتاب:
مخزن الاخبار / میرمختار طهرانی
گشتاسب بیست و سه هزار آتشکده در تمام ملک عجم بنا گردانید و بهترین آتشکده آتشکده پارس در شهر بیضای پارس بنا نهاده بودند. آتشکده آذربایجان را در حد مراغه که از شهرهای قدیم آن ملک است ساخته بودند و آتش به سعی ملکان نامی از موبدان شاه گشتاسپ به اتمام رسیده و در تمام ملک ایران آتشکده‌ای بعد از آتشکده پارس به بزرگی و عظمت آن آتشکده نبود. همیشه سه هزار نفر مغ خدمت می‌نمودند تا در زمان آمدن لشکر عرب آن آتشکده به سعی عبدالله عمر خراب شد.
گزیده‌ی کتاب:
تاریخ تباهی فارسیان / بهرام رستم خسرو آبادان نرسی‌آبادی
در داراب فارس عبادتخانه بزرگی در میان کوه از سنگ بریده و سر آن را از کوه نمایان کرده. گنبد زراندودی بر آن ساخته بودند که به زرین گنبد مشهور بوده. در آغاز استیلای اعراب آن عبادتگاه را مسجد ساخته سنه 58 به خط کوفی بر آن نام نهادند. بعد به مرور ایام رو به خرابی آورد که الحال چنان خرابست که درندگان در آن مکان دارند.
در سروستان فارس عبادتخانه عالی بوده که تازیان آن را مسجد کرده و بعد به مرور ایام منهدم شده الان به چهارطاق معروف است و از آن آثاری باقی ست.
گزیده‌ی کتاب:
شناخت اساطیر ایران / جان هینلز / ژاله اموزگار / احمد تفضلی
آتشکده‌ها در ایران، همواره معماری ویژه‌ای داشته‌اند. این معماری الگویی برای ساختمان‌های دیگر هم شده است. ساختمان آتشکده بدین‌گونه بوده که یک گنبدخانه در میان داشته و یک راهرو که بر گرد آن می‌گشته است. در پیشگاه این گنبدخانه، پادیاو یا جایگاه شست‌وشو بوده است. در گرداگرد آنها گاه فضاهای دیگری بوده که کاربرد مدرسه، رصدخانه و بیمارستان داشته است. چنین ساختمان‌هایی پس از اسلام هم بر دور مسجدها گرد می‌آمدند. گنبدخانه، یک چهارتاقی است که از چهار سو باز است. گاه در یک سوی آن ایوانی سرپوشیده بوده و گویا گاه ایوان دیگری هم در آن سو داشته است.
گزیده‌ی کتاب:
شکل گیری معماری در تجارب ایران و غرب / محمد منصور فلامکی
اول:
یک گنبد ساده فضای طواف در چهارجهت و فضای داخلی در بین چهار کنج که در مرکز آن شعله آتش قرار می‌گیرد. برای مثال آتشکده نیاسر و جره.
دوم:
شبیه به شکل بالا با این تفاوت که فضایی الحاقی در یک یا دو یا سه طرف برای تشریفات مذهبی. ورودی آتشکده در دارد و سه طرف دیگر آن باز است. نمونه های آن آتشکده های بازهور و کراته.
سوم:
با فضاهایی باز و محصور مخصوص گردهمایی و نذورات و قربانی کردن و …. از این گونه است آتشکده های تل جنگی و نقاره خانه و کنارسیاه.
چهارم:
آتشکده‌هایی که با ساختمان یا دیوار محصور است. مثلا آتشکده‌های تخت سلیمان یا قصر شیرین.
بناهای دوره اسلامی ایران از آغاز تا 1218 / پاسکال کوست / آتوسا مهرتاش
در زبان فارسی به پرستشگاه آتش که زرتشتیان ایران برای انجام مراسم مذهبی می‌ساخته‌اند آتش‌خانه یا آتشگاه می‌گویند. در تصویر 40 آتشگاه مخروبه‌ای در غرب اصفهان واقع بر صخره‌ای بلند و منفرد دیده می‌شود که برای رسیدن به آن بایستی از شیب‌های ملایمی، که آسان‌ترین آنها در سمت شرق است، گذر کرد.
در اینجا خرابه‌ها به نظر جدید می‌آیند با این همه، قطعاتی از دیوارهای چیده شده از خشت‌های خام بزرگ با ملات کاهگل مانند آنچه در خرابه‌های بابل یافت می‌شود پیدا کرده‌ایم.
گزیده‌ی کتاب:
بناهای چهارتاقی ایران / عباس نامجو
اشکال ساختمانی آتشکده‌ها در ایران

شکل اول:
اکثر آتشکده‌های ایران از این نوع‌اند. چهارتاقی‌های ساده با بنای منفرد و چهار پایه و چهار فیلپوش که مقطع 4 ضلعی آن را به مقطعی 8 ضلعی تبدیل کرده است. بناهای همجوار به آن متصل نیستند. حصار یا بنایی در اطراف آن نیست و معمولا در کنار جاده‌ها یا بر فراز کوه‌ها ساخته می شده اند. از این گونه است:
آتشکده های فیشور (لار)، گنبد، بیشاپور، کازرون، جره، منصورآباد، ملک، تل جیران، برچشمه، مرودشت، خیرآباد، طبل خانه، پشتیل مایی، کوشک، قانی فر، مهروارپیل، چنگیه، گیلان غربی، نیاسر، نطنز، ده شیخ، علی آباد و در باغ.
شکل دوم:
چهارتاق‌های دهلیزدار که شبیه به نوع اول است با این تفاوت که دالان طواف دور تا دور چهارتاق را فراگرفته است. عرض دالان بین یک تا دو متر و سقف آنها هلالی یا گهواره‌ای ست. این شکل بعد از شکل اول متنوع‌ترین نوع است. آتشکده‌های کراته، نودران، تل قراول، آذرجو، ظهرشیر، ماهفرخان، علی وطنی، مزایجان، چهارده، دره شهر، سه پا، بازهور از این نوع‌اند.
شکل سوم:
بنای چهارتاق دریک فضای وسیع ساختمانی است که می‌تواند رواق و حیاط و اتاق و حتی چهارتاقی دیگری باشد. آتشکده‌های کنارسیاه، کهنارو، تل جنگی، نقاره خانه، رهنی، تخت سلیمان، خرمدشت، آتشکوه و قصرشیرین این گونه‌اند.
شکل چهارم:
آتشکده‌های ایوان دار از این دست‌اند. شبیه به شکل اول به علاوه ی یک ایوان در مقابل یکی از ورودی‌ها. تنوع اینها کمتر است. آتشکده‌های خیرآباد، ایزدخواست، کیکاووس و نگار در این دسته جا می‌گیرند.
شکل پنجم:
آتشکده‌های دارای پلان متنوع. اینها آنقدر متنوع‌اند که گاهی در آتشکده بودن آن هم می‌توان شک کرد. نمونه‌هایی که بناهای فراوان با اتاق های متعدد و دالان های دارای سقف گهواره ای یا بناهایی با راهروها و اتاق ها و حیاط‌های عظیم. آتشکده‌های شهرستانک و تخت رستم و تخت کیکاووس و زندان هارون و آتشگاه اصفهان در این طبقه جای دارند.
گزیده‌ی کتاب:
کلیات تاریخ و تمدن ایران پیش از اسلام / عزیزالله بیات
روحانیان به چند درجه تقسیم شده بودند.
در پایین‌ترین درجه مغ‌ها بودند.
بالاتر از اینها هیربذان یا رؤسای آتشکده‌ها و موبدان یا رؤسای مغ‌ها قرار داشتند بالاتر از همۀ آنها دو نفر بودند یکی موبذان موبذ و هیربدان هیربد.
همان‌طور که گفته شد اولی ریاست کل روحانیان را به عهده داشت و دومی قاضی‌القضات بود.
تمام روحانیان خدمت کردن در آتشکده را شغل عمدۀ مخصوص خود می‌دانستند و آتش را که مظهر اهورامزدا بود تقدیس می‌کردند و بایستی کاملاً مراقبت کنند که آتش خاموش نشود.
هر خانواده آتش داشت و رییس خانواده بایستی مراقب آن باشد که خاموش نشود.
هر دهی نیز آتشی داشت که موسوم بود به آذران، برای مراقبت آن دو نفر مغ معین می‌شدند.
هر بلوکی باز دارای آتشی بود که بهرام می‌نامیدند و چند مغ مراقب آن بود.
بالاتر از همۀ اینها سه آتشکده در تمام ایران قدیم مورد احترام و تقدیس مخصوص بود.
 اول آذر فرن بغ که اختصاص به روحانیان داشت و در کاریان فارس واقع شده بود.
دوم آذر گشتاسب که تعلق به شاه وجنگی‌ها داشت و در شیز آذربایجان قرار داشت.
سوم آذر برزین‌مهر بود که تعلق به برزگران داشت و در ریوند خراسان واقع شده بود.      
گزیده‌ی کتاب:
معماری ایران/ دوره اسلامی / محمد یوسف کیانی
مقابر / رابرت هیلن برند
پس از اینکه تقریباً تنوع بی‌شماری از اشکال  در شکل‌های اساسی تقلیل یافته خواهیم دید که تنها دو نوع اساسی در طول تاریخ معماری آرامگاه‌های ایران وجود دارد. اینها عبارتند از مقبره برجی شکل و قبر چهار گوش گنبددار. باید پذیرفت که یک یا دو نوع که به هیچ وجه داخل هیچ یک از این دو دسته قرار نمی‌گیرد وسیعاً مورد بررسی و تفسیر قرار گرفته است. یک نمونه حیضره یا مجتمع آرامگاهی است که از جمله آنها زیارتگاه گازرگاه مورخ حدود 1425 میلادی نزدیک شهر هرات است که یک نونه عالی این نوع می‌باشد. خوشبختانه چنین استثنا‌ها را بدون اینکه به دقت شرح حاضر خدشه وارد سازد میتوان حذف کرد. یک مسئله مهم‌تر در نظر اول با فضای هشت ضلعی گنبددار که البته نوعی بسیار متداول است پیش می‌آید. در هرصورت هرچند این مسئله ممکن است متناقض بنظر آید، می‌توان این نوع را یکی از انواع فضای چهار گوش گنبددار بحساب آورد. سرگذشت کوتاه ریشه‌های چهارگوش گنبددار، که جدا از آرامگاه‌های برج مانند است این موضوع را روشن خواهد ساخت.
به‌نظر میرسد که چهار ضلعی گنبددار دارای سلف دوگانه‌ای است هرچند که امکان دارد یک تحقیق دقیق همه جانبه نشان دهد که هردو گذرگاه به یک منبع می‌پیوندند. یک عنصر همان معیار آتشکده ساسانی یا چهارطاق است که چهار روزن محوری یک طرح مربع شکل را شکافته و گنبدی برفراز آن قرار  گرفته است. انتشار وسیع این بناها در سراسر ایران، هنگام پیروزی اسلام این نوع معماری سرمشقی آشکار برای آرامگاه‌های اسلامی ایران که طرح‌های مشابه دارند قرار دارد. ولی وضع بدین سرراستی که بنظر میرسد نبوده است در نواحی دیگر از دنیای اسلام که در متن آن امکان بروز تاثیرات آئین زردشت نبوده است آرامگاه‌هایی شبیه این سبک وجود دارد. در چنین مواردی ظاهراً نفوذ از سلف احتمالی دیگر چهار ضلعی یعنی آرامگاه قدیمی متاخرتر و مشتقات آن باشد. در اینجا تحول بنا از پیش از اسلام به‌صورت بنایی اسلامی بواسطه ادامه کاربرد آن مداوم و بی وقفه انجام گرفته در صورتیکه فرضیه اشتیاق از چهار طاقی زردشتی یک تغییر ناگهانی و حادی در عملکرد را متضمن خواهد بود. به‌علاوه آرامگاه‌های کهن متاخر و کلیسا‌ها و تعمیدگاه‌ها و مشاهد اوائل مسیحیت که از زمان بیرانس از آن گرفته شده همانطور که در مورد چهاطاق بوده به هیچ وجه به یک پیدایش معماری تنها محدود نبوده چهار ضلعی گنبددار تنها تنها نقطه سرآغاز یک رشته بناهای متنوع بی‌انتهای چند وجهی (در حقیقت غالباً هشت ضلعی) و چند لختی و چند تکه‌ای و پره‌ای یا بناهای مدور بود که همگی در درونشان اندیشه بنیادی یک ساختمان متمرکز گنبدداری را  دربر دارند بسیاری از این ابنیه در ارمنستان و سوریه یعنی نواحی هم مرز قلمرو ساسانی برپا گردیده بود. لذا این اندیشه که انواع بناهای غربی در بنای آرامگاه‌های اولیه اسلامی ایران ذی‌نفوذ بوده در زمینه‌های تاریخی و جغرافیایی یا شکل‌شناسی کاملاً رسا و طبیعی نیست در عین حال در این زمینه این یک موضوع متنازع فیه ثانوی وجود دارد. مسئله بارز این است که در روش سنتی آرامگاه و مشهدسازی حوزه غرب مدیترانه یک شکل متمرکز گنبددار به‌کار گرفته میشد. همانگونه که مشاهده می‌شود تجلی اولیه عمومی این نوع آرامگاه‌های اسلامی ایران طرح مربع شکل بود، لیکن بموقع و در نتیجه یک تحول طبیعی فکر یک طرح شعاعی متمرکز در سرزمین ایران به‌صورت طرح هشت ضلعی گنبددار برتری یافته جلوه‌گر شد.
گزیده‌ی کتاب:
احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم / محمد بن احمد شمس‌الدین المقدسی / میرعلی نقی منزوی
کاریان: کوچک ولی روستایش آباد است. آتشکده‌ای در آن هست که بسیارش گرامی می دارند و آتش آن به همه سو می برند.
گزیده‌ی کتاب:
مسالک و ممالک / اصطخری / ایرج افشار
ذکر آتشکده های پارس
هیچ ناحیتی و روستایی نیست که نه درو آتشگاهی هست. آنچه بزرگتر ست و معروف تر ازان یاد کنیم. کاریان آتشگاهی است نزدیک برکه جور و آن را بارین خوانند و به زبان پهلوی بر آن نوشته‌اند کی سی هزار دینار بر آن هزینه شده است. آتشگاهی بر در سابور هست شبر خشین خوانند. هم در سابور آنجا کی باب ساسان گویند آتشگاهی هست، گنبد کلوشن خوانند. به کازرون آتشگاهی هست آنرا چفته خوانند. و دیگری هست کلازن خوانند. و به شیراز آتشکده ای هست مسوبان خوانند. و در گبرکی چنانست کی هر زنی کی به وقت آبستنی یا به وقت حیض زنا کند پاك نشود تا آنگاه به آتشگاه  آید و پیش هربذ برهنه شود و به کمیز گاو خویشتن را بشوید.
مذاهب اهل پارس مردمان سواحل مذاهب اهل بصره دارند از سیراف تا ماهی رویان تا ارغان به « قدر » گویند. و مردمان جهرم «معتزله » باشند. گرمسیر یان هفت گونه‌اند. و مردم سردسیر – شیراز و اصطخر و پسا ۔ مذهب سنت و جماعت دارند بر مذهب اهل بغداد، وفتوی به مذهب اصحاب حدیث کنند. و در پارس گبر کان و ترسا آن و جهودان باشند، و غلبه بر کان دارند. و جهودان‌اندکی باشند، و کتاب‌های گبرکان و آتشکد‌ها و آداب گبرکی هنوز در میان پارسیان هست. و به هیچ ولایت اسلام چندان گبر نباشد کی در ولایت پارس کی دار ملکه ایشان بودست.
گزیده‌ی کتاب:
مسالک و ممالک / ابن خرداد به / سعید خاکرند
یمن: … و بخش خیوان و بخش نجدی سحیم که دو فرورفتگی و آتشکده ای در آن بود و مردم یمن آن را پرستش می کردند…
رستاق ماربین: و در آن قلعه ای هست که طهمورث بنا نهاده و آتشکده ای در آن قلعه برپاست.
شهر زور : شهر نیمه راه است و این بدان سبب گویند که میان راه مدائن و آتشکده شیز قرار دارد.
کرکویه: شهرای از نواحی سجستان که در آن آتشکده زرتشتیان برپاست.
ایذج: کوره و شهری بین خوزستان و اصفهان و ازبهترین شهرهای این کوره، از آن یخ به اهواز برند. پل ایذج از عجایب دنیاست چونکه از سنگ ساخته شده و زلزبه در آن بسیار می شود و معادن فراوان دارد. آتشکده ای قدیمی در آن وجود دارد که تا روزگار هارون الرشید روشن بود .
شیز: که در آن آتشکده آذرجشنس قرار دارد و نزد زردشتیان دارای ارج والایی است و اگر پادشاهی به قدرت رسید پای پیاده از مداین قصد زیارت آن آتشکده کند.
گزیده‌ی کتاب:
پرستشگاه زرتشتیان / رشید شهمردان
در آیین مزدیسنا، آذر با اهورامزدا بستگی دارد و آن را به عنوان پسر اهورامزدا یاد می‌کنند چون خدا نور است پس انوار مادی و جهانی نمونه و مظهر نور حقیقی است و پرستش را سزاور. این است که ایرانیان باستان نور و آتش را قبله خود قرار داده و در برابر آن نیایش اهورامزدا را به جا می‌آورند… نیایش کنندگان، ارمغان مهر و ایمان ویژه خود را در پرستشگاه به ودیعه می‌گذارند و غمدیدگان … از آن ودیعه بهره‌مند می‌گردند…کالبد انسانی محل نزول پرتو انوار رحمانی است، لذا آتشکده ظاهری و بیرونی یادآور معبد معنوی اندرونی است… همانطور که آتش و چوب‌های خوشبو فروزان نگاه داشته می‌شوند آتش اندرونی را نیز باید پندار و گفتار و کردار نیک، فروزان و خوشبو نگاه داشت.
در ایران باستان آتشکده‌ها به غیر از پرستشگاه جنبه‌های فعالیت دیگر نیز داشته:
نخست دادگاهی بوده که موبد بر کرسی خویش به دادرسی مردم می‌پرداخته و چون ایزد مهر را نگاهبان پیمان و داد می‌داند به تدریج آتشکده به در مهر نامور گردید.
دوم درمانگاهی بوده که به معالجه جسمی و روحی مردم می‌رسید.
آموزشگاهی بود مجهز به کتابخانه جامع برای تعلیم کودکان به دروس رسمی و دینی.
اردشیر پاپکان با ورود در پارس با سپاه بهمن فرماندار بجنگید و آنها را منهزم ساخت. پس از سپاس دادار اورمزد آتشکده و شهری در محل پیروزی خود بنا نمود. سپس به ری رهسپار و با اردوان مصاف داد و او را بکشت و پایتخت را متصرف شد و آتشکده بزرگی در آنجا بنا نهاد و به یاد این پیروزی شالوده ساختمان شهره خوره اردشیر را بریخت و بر فراز کوه آتشکده‌ای بساخت سپس شهر گور را آباد کرد که امروز فیروزآباد گویند و در مهری در آنجا تقدیس نمود.
اردشیر پس از فتح کرمان مساکن بت پرستان قلعه هفتواد را ویران کرد و شهری به نام گلالان بنا و آتش آدریان را در آنجا تخت نشین نمود… او هفت پیکرکده کواکب را در یکی از کوهسارهای آبد یزد که طایفه ایکدرها می‌پرستیدند خراب کرد و به جای آن هفت آتشکده مقدس ساخت و آتش مقدس را از شهر بابک احداثی خودش که در حدود یزد می‌باشد آورده و در آن آتشکده‌ها تخت نشین نمود.
در ناحیه بختیاری محلی است به نام برده نشانده. باقیمانده خرابه آتشکده باستانی دوره پارت‌ها پس از کاوش هایی که به سال 1333 به عمل آمد کشف گردید. این پرستشگاه که محل افروختن آتش بوده موجب شد که نمای شمالی آتشکده نمایان شود. این نما به وسیله پلکانی بزرگ و باشکوه به دو قسمت تقسیم شده و بر یک ستون چهارگوش که بر پایه‌ای بنا شده تکیه دارد…به فاصله 25 کیلومتر از برده نشانده پرستشگاه دیگری در مسجد سلیمان است که نظیر اولی دارای محلی برای آتش …و فعلا در زیر یک مقبره … پنهان است. تمام قبرهای این گورستان با سنگ‌های عظیم پوشانیده شده ولی روی یکی از قبور به جی سنگ، قطعه بزرگی از مجسمه یک اشراف زاده اشکانی قرار دارد که احتمالا آن را به حالت عبادت برپا کرده‌اند و ظاهر جای این مجسمه ها گرداگرد پرستشگاه بوده است.
به قول جهانگردان مغرب غار بزرگی در کوهی به نزدیکی شهر قدیم مریگهه (مراغه) حفر شده و نام آن کارپاتو بوده و آتشکده بزرگی به نام کنگودر در آن قرار داشت.
در سروستان فارس خرابه چهارتاقی است که زمانی آتشکده بوده . در نزدیکی قریه اسپند آباد در خراسان خرابه آتشکده دیگر به نظر می‌رسد. در شهر کنگاور که اینک به حال ویرانی است آتشکده بسیار بزرگی موجود بوده و این همان شهری ست که می‌گویند مزدک از آنجا برخاست و به تبلیغ دین خو د پرداخت.
در اکباتان نزدیک همدان معبد باشکوه آناهیتا قرار داشت. ستایش آناهیتا، ایزد آب، در زمان شاهی آرتاکزرسس دوم هخامنشی در ایران معمول بود. ستون‌های این معبد با خشت‌های زر و سیم آراسته و مزین بود و مقدار زیادی از خشت‌ها نز در گنجور آن انبار. اسکندر آن را غارت نمود بلی به این معبد تجاوز نکرد. لیکن آنتیگینوس خشت‌های زر و سیم ستون‌ها و دیوار معبد را بکند و گنجینه آن را غارت کرد و از آنها سکه ضرب نمود مزد سپاهیان خود را ادا کرد. پادشاهان اشکانی معبد باشکوهی در کنگاور به نام اردویسور آناهیتا بنا نموده بودند که ایسیدور چراکس یونایی در سده اول میلاد آن را بسیار آباد دیده و از آن سخن می‌راند.
در پیرامون کاوس سراه هزارجریب امروزی در گیلان آتشکده کاوسان واقع بود و کاوس برادرزاده انوشیروان دادگر بیشتر عمر خود را در تبرستان و آتشکده کاوسان به سر می‌برد و به آبادانی آن شهرستان می‌پرداخت. مردم تبرستان به او علاقه‌مند بودند. باو سر خاندان شاهان باوندی، پسر اوست که پس از کشته شدن یزدگرد سوم در همین آتشکده کاوسان در کاوس سره که مرکز کهستان هزارجریب می‌باشد گوشه نشین شد و به سوگ نشست و تا سال 45 قمری به عبادت پرداخت. باو در دوره پادشاهی آذرمیدخت چون نمی‌خواست تحت فرمان زن باشد در آتشکده استخر به اعتکاف پرداخت.
آتشکده اشکانی، در خمین، دره خورهه: از این در مهر اشکانی جز دو ستون سنگی چیز دیگری باقی نمانده. این دو ستون که مجاور یکدیگرند دارای دو سرستون و دو ته ستون می‌باشد. بدنه آنها مرکب از 6 قطعه سنگ ساده مدور است که بر روی هم استوار گردیده. این محل به نام معبد دوره سلوکی هم شهرت دارد.
باستان شناسان در میان دریاچه هامون در سیستان در جزیره‌ای به نام کوه خواجه، خرابه‌های یک شهر و یک کاخ باقی مانده و یک آتشکده بسیار معتبر که از روزگاران ساسانی است کشف کرده اند.
بنای چهارطاقی آتشکوه شامل ستون‌های سنگی و آجری و طاق گنبدی و اطاق‌های سرپوشیده و ایوان می‌باشد که محل برافروختن آتش بوده است و به دوره ساسانیان تعلق دارد
در نطنز از آتشکده چهارطاقی ساسانی و گنبد سنگی آن در حال حاضر چهار پایه و دو دهانه طاق آن باقی مانده. این ساختمان از سنگ و گچ می‌باشد.
مسجد جمعه رضاییه در آذربایجان غربی به گفته اهالی شهر، آتشکده بزرگی بوده که به مسجد تبدیل گردیده است.
در ارگ بم به گفته صاحب کتاب حدودالعالم مولفه سده چهارم هجری در دوهزارسال پیش بنا شده و طی این مدت، چند بار تعمیر گردیده. آتشکده ورهرام موجود است که اخیراً به مسجد تبدیل و اطاق آتش را چراغدان علی ع قرار داده اند و قریب صد قدم دورتر آتشگاهی موجود است که به احتمال قوی آتش آدران بوده و خرابه یک آتشگاه دیگر نیز در سمت دیگر موجود و شاید آتش دادگاه بوده است.
در جلگه بردسیv در (کوه بند) گورستان شاه یا باغ بزم ، بقایای آتشگاه موجود است. گنبد جبلی  طرف تندرستان نیز در مهر بوده است.
در شاهی، دودانگه روستای رسکت در شمال ایران بنای برج رسکت موجود است که از بناهای آغاز قرن پنجم هجری به شمار می‌رود. این برج مدور آجری که دارای گنبد شلجمی شکل است شامل تزیینات مقرنس کاری و دو رشته کتیبه آجری به خط کوفی و پهلوی نیز می‌باشد. این برج را مدفن یکی از شهریاران آل باوند می‌دانند. مدخل برج در طرف مشرق آن واقع شده. این برج آرامگاه سرمشقی برای سایر برج‌های آرامگاهی گیلان و مازندران در روزگاران بعدی شده است.
گوشه ای از مسجد جامع اصفهان چهارطاقی است که زمانی آتشکده زرتشتیان بوده و گوشه دیگر کلیسای ارمنی‌هاست که به شکل صلیب ساخته شده؛ آن را غصب و مانند آتشکده هرات به مسجد وصل نموده اند. همچنین نصف مسجد جامع کبیر یزد پرستشگاه بزرگ زرتشتیان بوده که جنب مسجد ارسلان خاتون قرار داشته و به وسیله سلطان علاءالدوله در اوایل سنه 500 هجری به مسجد جامع تبدیل و بعدها به مسجد جامع کبیر ملحق می‌گردد.
گزیده‌ی کتاب:
امپراطوری ساسانی / تورج دریایی / خشایار بهاری
شاپور باید با پی بردن به ساختار قدرت روزافزون روحانیت زرتشتی در پی آن بوده باشد که قدرت مطلقه شاه شاهان را از بیش از پیش به روحانیون مزبور بنمایاند. مگر نیاکان او خود متولی آتشکده آناهید  و آیین‌هایی نبودند که در آنجا اجرا می‌شد. باید دانست پرداختن ساسانیان به سیاست، دست کم تا زمان بهرام اول ( وهرام) ، الزاماً نباید کاهش اقتدار آنها در حوزه دین را در پی می‌داشته است. مانی در دروه شاپور اول و پسر او توانست به تبلیغ آیین خود بپردازد. شاپور می‌گوید شمار زیادی آتشکده وهرام برپاشده و به حرمت روح شاهان و شهبانوان در گذشته دودمان ساسان، شراب، نان و بره به خدایان اهدا شده است. همه اینها می‌توانسته از دید روحانیت زرتشتی کفر قلمداد شود.
گزیده‌ی کتاب:
امپراطوری ساسانی / تورج دریایی / خشایار بهاری
ادرشیر اول توانست اردوان چهارم اشکانی را در سال 224 میلادی در دشت هرمزگان شکست داده شاهنشاهی ساسانی را تاسیس کند. وی سپس عنوان شاهنشاه را اقتباس و فتوحاتی را آغاز کرد که قلمرویی به نام ایرانشهر ( اران شهر ) را در بر می گرفت.
پابگ، روحانی آتشکده آناهید در آتشکده استخر بوده که خود باید جایی برای گردهم آمدن رزمندگان محلی پارسی معتقد به این آیین بوده باشد. اهمیت آناهید از اشاره متون مقدس اوستا مانند آبان یشت بر می‌آید که بنا بر آن پهلوانان، رزمندگان و شاهان به این ایزدبانو وقف می‌کرده‌اند. در دوره هخامنشی و در آغاز قرن چهارم پیش از میلاد اردشیر دوم آناهیتا را در کنار اهورامزدا و مهر می‌پرستیدند.
پابگ، پسر بزرگ خود شابوهر ( شاپور ) را ولیعهد کرده بود زیرا سکه هایی داریم که نقش شابوهر و پدرش بر آن ها نقش بسته است، اما شابوهر به طرز اسرارآمیزی درگذشت… پس می‌توان فرض کرد که اردشیر جانشین بلافصل او شمرده می‌شده که فتح پارس و سرزمین های اطراف را کامل کرده است…اردشیر در حملات خود به ارمنستان سوریه کاپادوکیه با الکساندر سوروس امپراطور روم درگیر شد و لی هیچ یک از طرفین پیروز نشدند … الکساندر درگذشت و ساسانیان به میانرودان حمله کردند… پس از آن اردشیر از سلطنت کناره گرفت و باقی عمر را در پارس گذراند و پسرش شاپور اول ….
گزیده ی کتاب:
عصر زرین فرهنگ ایران / ریچارد نلسون فرای
اقلیم مرطوب و استعمال چوب در ساختمان‌های کرانۀ دریای خزر با هم در تباهی آثار آتشگاه‌ها یا ساختمان‌های دیگر پیش از اسلام هم داستانی کرده‌اند. ولی پایداری در آیین زرتشت نه تنها در منابع تأیید شده است بلکه آداب و رسوم کهن تا دوران‌های اسلامی گواه این نظر است. گذشته از اینها وجود دست کم دو برج محتوی کتیبه‌های عربی و پهلوی که هردو بسیار متکلف هستند، از بازپسین آثار تاریخی پهلوی است که در ایران بازمانده است. اینها عبارتند از میل اردکان در مغرب گرگان و برج لاجیم در شرق طبرستان. این دو برج تقریباً همزمان ساخته شده‌اند. رادکان در 411/1020 و لاجیم در 413/1022 به پایان رسیده است و هردو از ساخته‌های خاندان باوندند که در کوهستان حکومت می‌کردند. این برج‌ها با کتیبه‌های پهلوی گواه‌اند بر پایداری دین و زبان کهن کرانه‌های خزر تا مدت‌ها پس از آنکه پهلوی از نجد ایران برافتاده بود و به آتشگاه‌ها پناه جسته بود که قلمرو خاص موبدان باشد. چون اسلام بر کرانه‌های دریای خزر گسترده شد، بسیاری بدین آیین گرویدند. مانند معمول، تازه مسلمان‌ها گو اینکه راه تعصب پیش گرفتند ولی از حفظ آثار و آداب کهن نیز غفلت نکردند. بعدها هنگامی که شور شیعه با صفات پیکارگری دیلم درآمیخت سراسر نجد گشوده شد.
تاریخ پارسیان هند از بحث ما خارج است. اما اختلافات در تاریخ مهاجرت و پایه‌گذاری آتشگاه‌ها نباید وقوع مهاجرت را در این هنگام انکار کند. زرتشتیان دیگری از بخش‌های دیگر کشور به سوی شرق گریختند حتی تا چین رفتند. در چین در 1955 کتیبه‌ای دو زبانه به فارسی میانه و چینی بر سنگ مزاری در استان شانسی یافتند. این کتیبه مورخ 872 است و حاکی از مرگ دختر یک سردار متوفی در سپاه چینی است که از بزرگان ایرانی و از خاندان فئودالی سورن بود. این شاهدی است بر وجود آتشگاه‌ها در چین. پرداختن تصویر اجمالی دینی از آغاز اسلام تا پایان سدۀ دهم میلادی (چهارم هجری) گویا متضمن دشواری و اشکالی نباشد. در دوران خلفای راشدین عربان سرگرم کشور گشایی و استقرار در سرزمین‌های تسخیری بودند با گماشتن پادگان‌های عرب و غیر عرب یعنی موالی در شهرهای واقع در مسیر راه‌های عمدۀ بازرگانی به سوی شرق. گاهی سپاهیان در شهر جایگزین می‌شدند و به موجب مفاد پیمان صلح بعضی از ساکنان شهرها ناچار جای بدان‌ها می‌پرداختند یا با آنان همخانه می‌شدند.
گزیده ی کتاب:
تاریخ ایران بر بنیادهای باستانشناسی / ارنست هرتسفلد / علی اصغر حکمت  
خرابه قصر شیرین به چارقاپو موسوم است و آن لغت کردی است به معنی چهاردروازه با یک دروازه مربع. در فارس نام معمولی این گونه بناها چارطاق است. یعنی چهار طاق‌ دروازه دارد. این تسمیه کاملا طبیعی است. زیرا که آن خرابه دارای چهارطاق می‌باشد.
ولی این کلمه یک معنای بهتری دارد که آن یک اصطلاح فن معماری است. این لغت شبیه است به لغت سوق که اصلا یک کلمه پهلوی قدیم بوده است ومعرب شده و چهار بازار معنی می‌دهد. اصلا بنای مربعی که چهار زاویه دارد و در همان حال محل یک بازار می‌باشد ، همچنین کلمه  چارجوی  یعنی چهار کانال که آن را  چهار حوض  یعنی آب انبار میگویند و معمولا چهارجوی در محلی که دو کانال به یکدیگر تقاطع می‌کنند بوجود آمده است. همین لغت سوق درزبان نبطی خود برای معبد استعمال شده است و شبیه است به لغت سوك فارسی و همین اصطلاح است که همه چهار طاق معنی .
در فیروزآباد ، بنائی از همین نوع موجود است و آن یک بنای مرتفع است که ازچهار ضلع ازسنگ تراشیده شده است. این سبک در معماری ساسانی خیلی خاندان‌های ساتراپ‌ها از آن به بعد عنوان وزیر پیدا کرده بودند. مهر نارشاه سه پسر داشت بنام زروان داد و مه گوشنسب. گودرز وطبری دینوری هردو ، اسم این اخیر را گودرز ثبت کرده اند و او سپهسالار پادشاه بود. بعد از آن تاریخ طبری نقل می‌کند که مهرنارشاه چهار روستا در کنار وادی گره (جره) بنا کرد که بنام ناحیه شاپور موسوم است. دراین روستا‌ها هر یک آتشکده ای وجود داشته است که اولی را فرازمردآخدا نامیده‌اند. یعنی نزد من آی ای خداوند. ظاهرا این ناحیه همان بلوکی است که اکنون به اسم  فراشبند در نزدیکی جرم باقی مانده و در آنجا محل یکی از خرابه‌های آتشکده‌هاست. سه روستای دیگر باسم سه پسر همان وزیر نامیده شده است و ملک آنها بوده . درباره آنها میگویند که: وزیر سه باغ در آنجا بنا نمود.
آتش مقدس که بایستی کاملا در اطاقهای دربسته افروخته باشد، با منتهای دقت آن را فروزان نگاه می‌داشته‌اند. لیكن در آن میان چند آتشکده باستانی وجود داشته که آنها را اخواریش نیک یعنی (شعله بدون هیزم) می‌نامیده و برای آنها کرامات و معجزاتی قائل بوده‌اند. مانند آتشگاه‌های چشمه‌های قدیم نفت درباكو و در دامغان که آن هردو به دوره ساسانیان و همچنین عصر اشکانیان منسوب می‌باشند . یکی دیگر از آتشکده‌های فروزان که از عهد اسکندر از آنها نام برده‌اند، نیز همان آتشکده در مسجدسلیمان کنونی است که به مناسبت معروفیت آن در حوزه نفت کمپانی ایران و انگلیس (شرکت ملی نفت) اخیراً معروفیت جهانی پیدا کرده است.
نوع معماری این آتشکده‌ها که از آن وقت تاعصر ساسانیان باقیمانده متعلق به زمان اشکانیان است و هیچ رابطه و نسبت نمایانی با نوع آتشکده‌های کھن عصر در هخامنشی ندارند، بلکه احتمالا منسوب به معماری عصر  نبطی و  بین النهرین میباشند. اصل و ریشه آنها هنوز درست معلوم نشده است. لیکن اقتباس یک اسلوب تازه و اساسی که ظاهرا متصل به زمان ایجاد طاق بوده است ، در اوایل عصر یونانی (هلنیستیک) معمول گردیده است. دراین اسلوب معماری گنبد بر روی چهار پایه‌های چهار طاق مربع که بطور کلی سبک معماری خاص ایرانی است قراردارد. زیرا که عین آن هنوز در ابنیه روستایی معمول در ایران مشهود است و به کلی از سیستم طاق‌های روسی جدا می‌باشد. و روی گنبد را بر طاق مدور وسطی قرار داده بودند. سبک آتشکده‌های دوره ساسانی نشان می‌دهد که برای مقاصد دیگر نیز به کار برده می‌شده است.
در مقابر بزرگ ائمه شیعیان در عراق و ایران این سبک با کمال و ضوح ظاهر می‌شود. گرچه آنها هم شکل جدید‌تری از سبکهای معماری ساسانی به خود گرفته است. این سبک یعنی بنای گنبد بر روی چهار طاق مربع پایه برای مقابر ساخته شده است و مقبره به جای محراب آتش قرار داده شده و یک دهلیز طاقی گرداگرد آن بقصد طواف زائران (که سه مرتبه دور مقبره طواف می‌کنند) ساخته شده و دروازه‌های ورودی مجللی دارد . اما طرز بناهای خصوصی منسوب به افراد هنوز به خوبی کشف نشده است. به غیر از یک بنا که درنتیجه حفاری موزه متروپلیتن در نزدیکی شیرازقدیم به عمل آمده و موجود است (این بنای موجود در تپه مرتفعی جنب قریه قصر  ابونصر شیراز  می‌باشد. ) تمام خرابه‌های آتشکده‌ها همه متصل به منازل و قصر‌های سلطنتی است ، و همان طور که در هخامنشیان در پرسپولیس منزل نداشته‌اند، بلکه پایتخت آنها در شوش و بابل بوده است، همچنین ساسانیان معمولاً در شهر طیفون (مدائن) در نزدیکی  بغداد اقامت می‌کرده‌اند و خرابه‌های طاق کسری هم اکنون به خوبی معلوم است .
گزیده‌ی کتاب:
تاریخ کمبریج / جلد پنجم / از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان / جی آ بویل/ حسن انوشه
الک گرابر
از این مشاهدۀ تنها نظریۀ پایدار که رشد مسجد ایرانی را باز می‌نماید بیرون آمده است. آ. گدار فرضیۀ «کوشک – مسجد» را مطرح می‎سازد که سر منشأ آن آتشکدۀ گنبدی منفرد ایران عهد ساسانی است و عبارت بود از یک ساختمان گنبدی تک افتاده در یک سر عرصه‎ای باز و وسیع. گدار استدلال می‎کرد که تنها تدریجاً این عرصۀ بازار از ابنیه پر شد، و این ویژگی دهه‌های نخست سدۀ ششم هجری/ دوازدهم میلادی است که معماران مشرق ایران یک حیاط با چهار ایوان در اطراف گنبد را معمول ساختند. خاستگاه چهار ایوان در مغرب ایران یافت می‌شود و گمان می‌رود که این معماری در این نواحی به نقشۀ خانه‎های شخصی اختصاص داشته است. و دلیل این تأثیر مشرق ایران احتمالاً تأثیر نوع جدیدی از ساختمان بوده که معلوم گردید در سدۀ پنجم هجری/ یازدهم میلادی پیدا شده بود؛ این ساختمان مدرسه، یعنی نهادی بود که برای بازآموزی توده‌ها درمذهب سنت ایجاد گردیده بود و احتمال رفته که ایجاد این مدارس ریشه در فعالیت‌هایی داشته است که نخست در خانه‌های شخصی مشرق ایران آغاز شده بود.
این است صورت اندکی ساده شدۀ نظریه‎ای که اینک پذیرفته شده است؛ اما در این نظریه مطالب زیادی وجود دارد که فرضی و مبهم است. اولاً درجۀ دقت باستان‌شناختی و تاریخی که لازمۀ چنین فرضیه‎هایی است در خصوص آثار و ابنیۀ مشرق ایران وجود ندارد و اطلاعات اندکی که از معماری ماورءالنهر و خراسان در سده‌های پنجم و ششم هجری/ یازدهم و دوازدهم میلادی در دست است برای من نمونه‎های شناخته شده‌ای از مساجد چهار ایوانی به دست نمی‌دهد. پیوند دادن آثار نسبتاً معروف، نظیر آثار تاریخی ناحیۀ جبال به ابنیه‎ای که بسیار کمتر مورد بررسی قرار گرفته‎اند سخت خطرناک است، و چنانکه پیش از این یادآور شده‎ایم، برداشت ما از ویژگی و خصلت ولایات ایران چنان ناهماهنگ است که اجازۀ تعمیم دادن نمی‌دهد. ثانیاً ولو این که کاملاً محتمل باشد که نمونه‎هایی از آتشکده‎ها وجود داشتند که به عبادتگاه‎های اسلامی تبدیل گردیدند و حرم‌های گنبدی منفرد حقیقتاً ساخته شده بودند، که به عبادتگاه‌های اسلامی تبدیل گردیدند و حرم‌های گنبدی منفرد حقیقتاً ساخته شده بودند، با این همه این نیز راست است که مکان کوچکی که بدین ترتیب ساخته می‌شد، برای اعمال عبادی مسلمانان، بالاخص در شهرهای بزرگ، چندان مناسب نبود. به علاوه سنت قراردادن گنبدی در جلوی محراب به مسجد اموی در مدینه می‌رسد؛ در این مورد فضای زیر گنبد به مثابۀ مقصورۀ خلیفه یا نمایندۀ وی نیز عمل می‎کرد. از قضا، درمورد مسجد اصفهان، فضای زیر گنبد مقابل محراب دارای کتیبه‎ای رسمی است که نام نظام‎الملک بر آن نقش گردیده و بدین ترتیب معلوم می‎سازد که این گنبد را میان سال‎های ۴۶۲ق/۱۰۷۰م. و ۴۸۵ق/۱۰۹۲م. برآوردند. این مسأله و نیز مدارک پراکندۀ دیگری که مورد تجزیه و تحلیل سو واژه قرار گرفتند حکایت از آن می‎کنند که اگر نه همه دست کم برخی از این گنبدهای بزرگ اهمیت تشریفاتی داشتند و پادشاه به هنگام حضور در مسجد در زیر آن جلوس می‎کرد. یا شق دیگر این است که همۀ آنها در تأکیدی که بر تعیین جهت بنا و سمت قرار گرفتن نماز گزار داشتند می‎توانستند دارای اهمیت اصولاً دینی و نمادی باشند.

بررسی حیات اجتماعی – فرهنگی زرتشتیان از ورود اسلام به ایران تا قرن چهارم (هـ . ق)

محمد نبی غضنفری / محمد علی چلونگر

دولت عظیم ساسانی که بیش از چهارصد سال بر فلات ایران حکمرانی می کرد و قرن ها در مقابل دیگر دولت مقتدر جهان یعنی روم ایستاده بود، در قرن اول هجری ( هفتم میلادی ) مقهور دولت تازه تأسیس اسلامی مدینه شد. این دولت به مدد انفاس پیامبری راستین که ندای وحی الهی را برای بر انداختن ظلم و گمراهی و بت پرستی به ارمغان آورده بود تأسیس شده بود. با آغاز فتوحات در ایران، سلسله ساسانی که در این سال ها بر عصای موریانه خورده سلیمان تکیه زده بود با تمام افتخارات تمدنی اش، ظرف مدت کوتاهی از پای درآمد. ورود اسلام به ایران کلیه ساختارهای جامعه و حکومت ساسانی را دگرگون نمود و سلسله مراتب طبقات را به هم ریخت. هر طبقه به فراخور باورها، منافع و دلایل شخصی و اجتماعی واکنش متفاوتی در مقابل این تغییر وضعیت از خود نشان دادند. عده ای مسلمان شدند، عده ای دیگر شرایط صلح را به شرط ابقا بر آیین قدیم پذیرا شدند، عده دیگری هم بودند که شرایط جدید را بر نتافتند و برای رهایی از وضعیت موجود دست به مهاجرت به هند زدند. ولی در انتها این دین اسلام بود که توانست قلوب ایرانیان را تصرف کند و ایران و ایرانی مسلمان شدند. روند اسلامی شدن کل جامعه ایران به یکباره صورت نگرفت و قرن ها طول کشید، طبق گفته مورخان و جغرافی دانان آتشکده های زرتشتیان تا قرن ها فروزان بود و در بعضی مناطق به خصوص فارس که مهد دولت ساسانی به شمار می رفت، زرتشتیان در قرن چهارم هنوز عده زیادی را تشکیل می دادند. در این پژوهش که به شیوه کتابخانه ای و گرد آوری مطالب انجام شده، مشخص شد که زرتشتیان از نظر اجتماعی و به خصوص فرهنگی با فروزان نگه داشتن آتشکده ها، ایجاد نهضت های دینی زرتشتی و نهضت ادبی که به ویژه در قرن سوم و چهارم ایجاد شد، با نوشتن متون پهلوی با موضوعات مختلف تا حدی حیات اجتماعی ـ مذهبی خود را حفظ نمایند .

بررسی نگرش مورخان اسلامی در مورد آثار و ابنیه ایران باستان

آرزو نظر

چکیده عمران و آبادانی یکی از کارکردهای ساختار سیاسی و دینی جامعه بود که از بدو تکوین نهاد حکومت وجود داشت و در دور ی ساسانی اهمیت ویژه ای یافت. شهرسازی، یکی از مصادیق عمران و آبادسازی بود که پادشاهان ساسانی در آن اشتهار داشتند و احداث شهرهای بسیاری را به ایشان منسوب می کنند. در کنار شهرها یکی دیگر از مصادیق عمران و آبادسازی حکومت ها، ساخت مجموعه ای از آثار و بناها بود. یکی از عمده ترین این بناها، اماکنی بودند که با کارکرد مذهبی ساخته می شدند. با رواج دین زرتشت در دوره ی اساطیری- گشتاسب – ساخت آتشکده ها از اهمیت وافری برخوردار شد تا آن جا که بسیاری از بت خانه ها به آتشکده ها مبدل شد. اگرچه صومعه ها و کنیسه ها هم که در زمینه ای مذهبی مورد استفاده قرار می گرفتند، جزیی از عمارات باستانی بودند که مورخان دوره ی اسلامی از آنها یاد کرده اند اما در این متون، کاربرد چندان قابل توجهی در مقابل با آتشکده ها و بت خانه ها در دوره ی باستان نداشتهاند. گوردخمه ها به خصوص گوردخمه های خانوادگی که خاص خاندان شاهی بوده اند، از دیگر بناهای مذهبی در دوره ی باستان به شمار می رفت. یکی دیگر از بناهای ساخته شده به دست پادشاهان در دوره ی باستان پل ها بودند. قلعه ها در دوره ی باستان بارزترین بناها با رویکردی نظامی محسوب می شدند و با توجه به محل ساخت آن ها می توان از دو نوع قلعه، قلعه های شاهی یا کهندژها و قلعه های کوهستانی سخن گفت. بناهایی هم در دوره ی باستان بوده اند که پادشاهان در جهات سیاسی و اقامت گاهی اقدام به ساخت آن ها کرده اندکه در این زمینه می توان به وجود کاخ ها اشاره کرد. پژوهش حاضر بر آن است تا با رویکردی توصیفی- تحلیلی به بررسی نگرش مورخان و نویسندگان ایرانی- اسلامی در مورد مجموعه شهرها و بناهای برجای مانده از دوره ی باستان بپردازد.

تحلیل مردم شناختی کارکردهای آتشکده های عهد ساسانی (مطالعه موردی : آتشکده آذر گشنسب ، آذربرزین مهر و آذر فرنبغ )

محمد ساجد سلطانی

مطالعه در خصوصِ شناختِ مردم و نحوهِ زندگیِ آنها در اَعصار و قرونِ مختلف از جمله موضوعاتیست که در حوزهِ مردم شناسیِ تاریخی می گنجد . بررسیِ وضعیتِ دینی ، فرهنگ و چگونگیِ تعاملات اهالیِ آن دوران در یک جامعهِ به غایت طبقاتی و کاستی که حدودا 1800 تا 1400 سال با زمان ما فاصله دارند ؛ موضوع جالبی است که هسته اصلی این پایان نامه را تشکیل می دهد . مسئلهِ مهّمِ مورد نظر ما این است : می خواهیم بدانیم سه آتشکدهِ عظیم ، نقش مردم شناختیِ خود را در ارتباط با طبقاتِ سه گانهِ عصر ِساسانی چگونه ایفا می کردند ؛ و جایگاهِ مردُم ، موبَدان ، شاهان ، بزرگان و … در این نقش چگونه بوده است ؟ روش اصلیِ پژوهش در پایان نامهِ پیش روی ؛ روش اسنادی – کتابخانه ایست که البته در مورادی از مصاحبه با مطّلعین در رابطه با مناسکِ دینیِ زَرتُشتیان و همچنین کارشناسانِ ارشد و مدیرانِ پروژهِ سازمانِ میراث فرهنگی در محل آتشکده ها ، به انضمامِ مشاهدهِ مستقیم و عکس برداری ؛ نیز بهره برده ایم . تلاش بر این بوده است تا با نگاهی ژرفانگر در ابتدا به توصیف و پس از آن تحلیلِ یک به یک هر کدام از سه آتشکده آذَرگُشنَسب ، آذَرفَرنَبَغ و آذَر بُرزین مِهر ، بپردازیم . در جریانِ تحلیلِ موضوعِ مورد بحث از نظریاتِ کارکردگرای ، ساختارگرای و تفسیر گرایی به عنوان چارچوب نظری کار ، استفاده شد . امروز دیگر می دانیم که آتشکده هایِ سه گانهِ عصرِ ساسانیان تنها یک بنایِ دینی با کارکرد مذهبی نبوده بلکه در مجموعه هر کدام از آنها تاسیسات و نهادهایی چون : کتابخانه ، دادگاه ، حمام ، بیمارستان ، تخت شاهی ، خزانه پول و طلا و آموزشگاه و … کم و بیش موجود بود . با توجه به یافته های تحقیق می توان گفت : ساختارِ زندگیِ دینیِ یک بهدین در دورانِ ساسانی در ارتباط با آتشکده ها منحصرا در اختیارِ موبَدان می باشد . حضورِ مردم در آتشکده هایِ آتش بَهرام ( آتشکده های سه گانه ) ، حضوری میسّر امّا به شدّت کنترل شده بوده است . اجرایِ مناسک با دقّت ، تفصیل و تاکید فراوان بر نقش پر رنگِ موبَدان بعضا در حضور مردم اجرا و انجام می شد و مردم نیز با ادایِ نذر و تقدیمِ قربانی ، ارادت و حضورِ قلب خود را به اَهورامَزدا در آتشکده ها و در مقابل موبَدان و هیربَدان اثبات می نمودند . واژگان کلیدی : آتَشکده – آذَر گُشنَسب – آذَر فَرنَبَغ – آذَر بُرزین مِهر – ساسانیان – مَناسک – موبَد – مردم – طبقات

طرح مرمت آتشکده رحمت آباد کرمان

حمزه ابوالحسنی زاده

چهارطاقی رحمت آباد در جنوب غربی استان کرمان و در شهرستان ارزوییه واقع شده است. این چهارطاقی در سال 1960 میلادی توسط لویی واندنبرگ باستان شناس بلژیکی کشف و معرفی شد. چهارطاقی رحمت آباد از نظر شیوه ساخت مشخصات کامل وتمام نمای یک بنای ساسانی را در خود دارد اما از نظر زمان ساخت نمی توان نظر قطعی درباره آن صادر نمود. این بنا به لحاظ قرارگیری در موقعیتی دور از دید و دسترس دستخوش فرسایش و آسیب گشته و بدین لحاظ اهمیت مرمت و حفاظت از آن دو چندان خواهد بود. این پژوهش در پی معرفی بنا و همچنین ارائه راهکار در جهت مرمت و حفاظت از آن بوده است.

طرح مرمت بنای معروف به آتشکده آذرخش (دارابگرد)

اسما خسروی

آتشکده آذرخش «مسجد سنگی » از جمله بناهای تاریخی شهر دارابگرد است و دارای سازه چلیپایی است . که احتمالا در آغاز از نیایشگاه های مهر پرستان آریایی بوده و در روزگار ساسانیان به آتشکده تبدیل شده است و پس از ظهور اسلام و افزوده شدن محراب به آن به مسجد تغییر کاربری داده است سازه مسجد سنگی، زادبومی ایرانی است .و با توجه به اینکه در دل کوه حفر شده است بدیل وجود پشت بندهای طبیعی، که بستر کوه می باشد تا به امروز باقی مانده است . اما با گذشت اعصار و قرون دچار فرسودگی کالبدی و عملکردی شده است. با توجه به نیاز بنای تاریخی در جهت حفظ ومراقبت از آن در منطقه تاریخی لازم بنظر میرسد مرمت واحیاء مسجد سنگی در جهت همزیستی با ساختار امروزی انجام پذیرد . در این پروژه سعی می گردد تا با ارائه مبانی نظری ، طرح مرمت و احیای شایسته این بنا، اقدامات لازم و کافی در راستای حفظ و انتقال تمامی ارزشهای این بنا به نسل های آینده برداشته شده است

طرح مرمت و احیاء آتشکده شیرکوه نائین

نورالدین شاه حسینی

مکان یابی باستان شناسی آتشکده های ساسانی بنا بر متون تاریخی و جغرافیایی سده سوم تا نهم هجری

عباس نامجو

آتشکده ها یکی از مظاهر مهم دینی عصر ساسانی است. این بنا ها از چنان اهمیتی برخوردار بود که بسیاری از مراسم خاص آن دوره از جمله تاجگذاری و اعطای منصب و حتی جشن ها در آنجا انجام می گرفت. به استناد منابع تاریخی تعداد آنها بسیار بود. مطابق مطالعات انجام گرفته، در منابع اسلامی موجود، از 40 آتشکده نام برده شده است، اما مکان دقیق آنها قابل شناسایی نیست. با مکان یابی این آتشکده ها می توان پرده از بسیاری از ابهامات و پرسش های باستانشناسانه برداشت. پاسخ به پرسش هایی از جمله این که چه عواملی در انتخاب محل آتشکده ها موثر بوده است و کلاً محیط و جغرافیا تاثیری در شکل آتشکده داشته اند و در آخر چگونه می توان به منابع و متون اسلامی به عنوان یک مرجع معتبر برای مکان یابی آتشکده ها تکیه کرد. با پاسخ به این پرسش ها مکان تعدادی از آتشکده های نامبرده شده در متون شناسایی شده که این مکان یابی مورد استفاده کاوش های باستان شناسی و نیز دیگر مطالعات علمی قرار خواهد گرفت. در این رساله به کالبد، معماری، باستان شناسی و تاریخ 96 آتشکده که در کل ایران توزیع شده اند، پرداخته شده است و در نهایت مکان 18 آتشکده مورد شناسایی قرار گرفته است. روش تحقیق به صورت میدانی و تحلیلی- استقرایی بوده است.

هنر معماری چهار طاقی دردوره ساسانی

ام البنین نادمی

این تحقیق برآن است که، هنر معماری چهارطاقی در دوره ساسانی یعنی از سده سوم تا سده هفتم م (سال 224تا651م) ،رامورد بررسی قرار می دهد. دردوره ساسانی آتش مستقلاً مورد پرستش قرار نگرفته است ،بلکه آن را مظهر اهورا مزدا وفروغ ایزدی می دانسته اند، احترام به آتش وتقدس آن به عنوان فروغ ایزد دراین دوره سبب گردید که برای حفظ ونگهداری آن چاره ای اندیشیده شود به همین منظور آتشکده هایی در این دوره شناخته شد ند که از مهمترین این آتشکده هاکه سنبل نمادهای مذهبی سیاسی در این دوره به شمار می آید،عبارتست ازآذرگشسب،که متعلق به شاهان بوده ،آذربرزین مهرمخصوص کشاورزان وآذرفرنبغ که به موبدان اختصاص دارد. ساختمان آتشکده چهار طاقی نام دارد وآتشکده هامی توانند چهارطاقی باشند، ولی چهارطاقی حتما آتشکده نیستند. طرح وساخت آتشکده ها وچهارطاقی ها در دوره ساسانی تاثیربارزی بر معماری شرق وغرب داشته. فرم معماری چهارطاقی، متشکل است ازبنای ساده مربع شکل با چهار پایه وطاقنمای ورودی متقارن که به کمک ترنبه هایی به نام فیلپوش گنبد را به پایه ها؛متصل می کند. در دوره ساسانی ، ساختار این بنا پیچیده تر گشته و دالانهایی به آن اضافه می گردد. که دردوره اسلامی نیز برای ساخت مساجداز این بنا استفاده شده است. .درموردکاربرد چهارطاقیها باید گفت بیشتر، محلی برای نیایش ونگهداری آتش بوده، اما چهار طاقی های منفردی که برروی کوهها قرار گرفته اند ممکن است علاوه بر نیایشگاه به عنوان علامت یا نشانه راه رابه رهگذران نشان دهند.


مقاله‌های وابسته:

آتشکدۀ اروخش( بنای امامزاده محمدی) شاهدی دیگر از شهر باستانی الشتر

عباس مترجم / مهدی حیدری

الشتر نام بخش مرکزی دشتی کوچک است که در شمال لرستان جای دارد. چند دهه پیش در ناحیه شمالی دشت الشتر بنایی موسوم به امامزاده محمدی، پس از قرن‌ها مدفون‌بودن در زیر خاک، شناسایی شد. امامزاده محمدی نامی جدید است که کمتر از نیم سده پیش، از سوی اهالی الشتر به این بنا داده شد. این نام‌گذاری به سبب یافتن سنگ قبریست که از داخل این بنا به دست آمد. براساس یک رسم دیرینه، ایرانیان معمولا این­گونه بناها که هویّت صاحب آن نامعلوم بوده، «امامزاده» نام می‌نهاده‌اند. بررسی‌های صورت گرفته از بنای امامزاده محمدی، نشان داد که این بنا احتمالاً متعلّق به دوره سلجوقیان بوده است. با تأمّل بیشتر در این بنا، طرح اوّلیۀ آن که نوعی چهارتاقی از دوران پیش از اسلام را نشان می‌داد، مشخص گردید. بر این اساس، این بنا دو دوره آبادانی از دوران پیش و پس از اسلام را نشان می‌دهد. از سویی، گزارش‌های تاریخی و جفرافیایی در متون اسلامی، از شهری آباد با نام «الیشتر» و آتشکدۀ «اروخش» در این ناحیه یاد می‌کنند. به نظر می­رسد، بین بنای امامزاده محمدی و آتشکدۀ اروخش ارتباطی وجود داشته باشد. مطالعه حول این موضوعات وجه همت نگارندگان در این پژوهش قرار گرفته است.  

آتشکده های باستانی در پرتو بازیافته های نوین باستان شناختی در مل حرم

احمد حیدری / باربارا کیم

 

اماکن مقدس در ارتباط با طبیعت (آب، درخت و کوه)

شهره جوادی

توجه به طبیعت و گرامیداشت مظاهر آن همچون آتش، آب، گیاه، خورشید، ماه و ستارگان از گذشته های دور مرسوم بوده است. درباورهای اسطوره ای ایرانیان باستان آب، گیاه، ماه و خورشید از نمادهای اَناهیتا و مهر بوده اند. مهر مظهر نور و فروغ خورشید که پرستش او در کنار آب انجام می شده و هم چنین نیایش اَناهیتا ایزدبانوی آبها و باروری و حاصلخیزی در ارتباط با آب و گیاه بوده است. اغلب نیایشگاههای ایزدان مهر و ماه (میترا و اَناهیتا) در جوار کوه، چشمه و درخت مقدس بر پا می شده است. از این جمله می توان به چارتاقی ها اشاره کرد که برخی به آتشکده یا اماکن مقدس دیگر تبدیل شده اند

بررسی شاخصه‌های مناظر مقدس، نمونة موردی: “سیدان” در استان فارس

زیبا شیرزاد / علی اکبر مومنی / هما ایرانی بهبهانی

ایران با تمدن 2500 ساله خود در طول تاریخ شاهد تغییرات فراوانی در عرصه‌های مختلف بوده است. اما آنچه با مطالعه بستر تمدن‌های گوناگون در ایران قابل درک است، این است که در طول تاریخ با وجود تحولات گوناگون رخ داده در حکومت‌ها و مذهب‌ها، ایران دارای پیشینة طولانی در مورد مسائل مذهبی و گرامیداشت عناصر طبیعی است که در برخی مواقع این تقدس منجر به حفاظت گونه‌ها، آبها و مناظر خاصی شده است. این مناظر اغلب از ارزش‌های اکولوژیک بالایی نیز برخوردارند و از لحاظ شکل و عناصر فیزیکی منظر، شکل ابتدایی خود را حفظ کرده‌اند که در تشخیص موزاییک منظر بسیار مؤثرند. یکی از این مناظر، “سیدان” از توابع شهرستان مرودشت در استان فارس است که از لحاظ عناصر طبیعی- بیولوژیک بسیار غنی بوده و شاخصه‌های بارز فیزیکی طبیعی فراوانی را در خود جای داده است. از سوی دیگر وجود باقیماندة تمدن قدیمی هخامنشیان از جمله آتشکده و بازماندة قصری مربوط به آن دوره، این محدوده را تبدیل به منظری خاص با شاخصه‌های معنوی و روحانی فراوانی در طول زمان کرده است. در این مقاله سعی خواهد شد تا با بررسی دقیق معانی معنوی مرتبط با مناظر طبیعی، بازیابی آن در اسناد تاریخی و پیگیری آن در سیر خاطره جمعی ساکنان بومی از طریق مصاحبه با آنها، خصوصیات منظر سیدان به عنوان منظری با ارزش از لحاظ شاخصه‌های معنوی، استخراج شود؛ از سوی دیگر همزمان از طریق مشاهده و تحلیل عکس‌های هوایی خصوصیات فیزیکی و طبیعی این منظر نیز مورد مطالعه قرار می‌گیرد. همزمانی این دو روند سبب می‌شود تا این منظر با ارزش با دیدی کل‌گرا مطالعه شود که منجر به کشف ارتباطات و پیوستگی آن با محیط فرهنگی و طبیعی اطراف آن خواهد شد.

بررسی فرایند شکل گیری سلسله مراتب روحانیت در عصر ساسانی

علی اصغر میرزایی

در حکومت ساسانی که بر پایه دین و شاهی بنا شده بود، روحانیان، مروج و مبلغ دین زرتشت بودند. آن ها بازوی شاهان ساسانی در گردآوری اوستا، اصلاح گاهشماری، تأسیس آتشکده ها، اعزام روحانیان و سرکوب ادیان غیرزرتشتی و بدعت گذاران بودند. معمولاً معتقدند که دستگاه روحانیت ساسانی، از همان آغاز دارای ساختاری تشکیلاتی و نظام مند بوده؛ اما به نظر می رسد روحانیت ساسانی فرایندی درازمدت را برای تشکیلاتی شدن و تمایز میان مقام ها و وظایف پشت سر گذاشته بوده است. نقطه آغاز این فرایند، اقدامات کرتیر بود که باعث حضور پررنگ و مقتدرانه روحانیان و سلسله مراتب آن ها در پادشاهی ساسانی شد و نقطه اوج آن در زمان کواد و خسروانوشیروان بود که موجب شد تشکیلات و سلسله مراتب اداری روحانیت ساسانی شکل نهایی به خود بگیرد. این فرایند و تشکیلات و سازوکار آن، مبتنی بر الگوی قدرت پادشاهی و تابعی از رویدادهای سیاسی، دینی و اجتماعی بود. این مقاله با تکیه بر سنگ نوشته ها، مُهرها و متون پهلوی بازمانده از دوران ساسانی و گزارش های نویسندگان ایرانی و عرب، بر آن است تا به بررسی فرایند شکل گیری سلسله مراتب و تشکیلات روحانیت عصر ساسانی بپردازد

تجلی عدد چهار در طرح معماری آتشکده‌های ایران

ندا حاجی علی عسگر / کوروش مومنی

استفاده از اعداد در معماری گذشته جایگاه خاصی داشته، به‌گونه‌ای که در اکثر بناهای مقدس به کار رفته است. فرهنگ هر ملتی سرشار از شگفتی‌هایی است که در معماری آن ابراز و به شکلی هماهنگ بیان شده است. نقش اعداد چه از نظر ایستایی و چه زیباشناسی در اماکن تاریخی به وضوح خود را به ظهور رسانیده است. به‌گونه ای که کاملاً آشکار استکه اعداد نه تنها به دید سمبلیک کاربرد داشته‌اند، بلکه از نظر پایداری بناها نیز به معماران کمک شایانی می‌نموده‌اند. در این میان عدد چهار یکی از پایدارترین اعداد در جهت ایستایی بناها بوده است و در اعتقاد مردم عددی مقدس و در اماکن مذهبی به فراوانی از آن استفاده می‌کردند. در این مقاله سعی بر آن است، با بررسی تاریخی عدد چهار از نظر زیبایی شناسی و ایستایی؛ نقش این عدد را در معماری آتشکده‌ها بررسی نماییم. برای این امر از روش توصیفی- تحلیلی استفاده و به شیوه مرور متون کتابخانه‌ای و روش میدانی به ارزیابی چگونگی شکل‌گیری آتشکده ها بر مبنای عدد چهار پرداخته شده‌است. بدین منظور ویژگی‌های موجود در طرح کلی آتشکده‌های باقیمانده در ایران از لحاظ به کارگیری عدد چهار مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌اند و نهایتاً هفت آتشکده مقدس و مهم از نظر ویژگی‌های کالبدی بررسی شده‌اند. یافته‌های به‌دست آمده نمایانگر این مطلب می باشند که طرح معماری آتشکده‌ها از نظر ویژگی‌های پلانی و نحوه شکل‌گیریشان کاملاً منطبق بر اصل به‌کارگیری عدد چهار می‌باشند. به‌طوری که در تمامی این بناها وجود چهار ستون در پلانی چهارگوش و همچنین قرارگیری چهار بازشو در چهار جهت، امری ضروری بوده است. همچنین از بعد ارتفاع بنا و محور عمودی؛ رعایت مراتب چهارگانه در نماسازی و حجم کلی بنا به شکل شاخص رعایت شده است و نقش این عدد در هماهنگ کردن ساختار کلی این بناها کاملاً مشهود می‌باشد.

تحلیل جایگاه موبدان و کارکرد اقتصادی آنان در ساختار نظام سیاسی – اجتماعی ساسانیان

فیض الله بوشاسب گوشه / کریم یوسف جمالی / علی بهادری

کیفیت ارتباط وضرورت همراهی دین وسیاست درایران عصرساسانی،پیامدها وتبعاتی راایجادکردکه مستقیم یاغیرمستقیم،درتحولات اجتماعی،حوادث تاریخی وانواع فعالیت های اجتماعی مردمان آن روزگار،تاثیر گذاربود.نهاد دین وطبقه موبدان،بعنوان متولیان معنویت واعتقادات جامعه،از قبل تبیین یک جهان بینی خاص ونوع تعاملات ورویکرد خود،جامعه ای بسته پدید آوردندکه ضمن حذف مخالفان ورقیبان،انتفاع حداکثری ازامکانات ومواهب مادی ومعنوی درعرصه اجتماعی واقتصادی رادرانحصارخودگرفتند.برخورد بسیار قهرآمیزموبدان بانهضت هاوجنبش های اجتماعی واعتقادی رقیب وادیان غیرهمسووتسلط برمنابع قدرت وثروت درقالب رسمیت یافتن دین زرتشت وهمراهی دونهاد دیانت وسلطنت درعصرساسانی وکارکردمتنوع آتشکده ها،به همان نسبت که این طبقه اجتماعی رابرخوردارکرد،جامعه رادر سیرتوسعه وعدالت فراگیر آسیب پذیر نمود.این پژوهش برآن است تا بااستفاده شیوه تحقیق کتابخانه ای وتحلیل تلفیقی دادهای تاریخی،ضمن بهره گیری ازطیف متنوعی ازمنابع،جایگاه موبدان درجامعه ساسانی راباز شناسی کرده وازقبل آن ضمن تمرکزبرفعالیت هاوعملکرد های اقتصادی موبدان،بخشی ازساختار نظام سیاسی واقتصادی ساسانیان رابازکاوی نمایدو ازآن دو،قسمتی ازهویت تاریخی وپیشینه فرهنگی وتمدنی ایران زمین درآخرین دوره ازعهدباستان را مورداستقراءواستدلال قراردهد.نتایج حاصل حاکی ازآن است که موبدان علاوه برفعالیت های فرهنگی،اجتماعی واعتقادی،بربخش نمادینی ازفعالیت های اقتصادی نیزتسلط داشتند وازاین راه عایدات عمده ای رانصیب برده وبرچرخه اقتصادی کشوراثرگذاربودند.

تحلیل چگونگی استمرار معماری چهار طاقی از دورة ساسانی به اسلامی در ایران با تکیه بر روش نقد کهن الگویی

جواد نیستانی / محمد جعفر حاتمیان / سید مهدی موسوی کوهپر / غلامعلی حاتم

چهار طاقی از شکل های ارزشمند معماری ایران در دوران پیش از اسلام و بعد از آن بوده که در ساخت بنا های مذهبی و جز آن به کار رفته است. بنابر شواهد موجود باستان شناسی، این نوع معماری در پیش از اسلام به ویژه از دورة ماد در نقشة آتشکده ها مشاهده شده است. پس از مدتی این شکل از معماری کاربرد عام تری یافت و در بنا ی کاخ ها نیز به کار رفت. طرح چهارطاقی در دوران اسلامی نیز مورد استفاده قرار گرفت؛ هرچند در چهار قرن نخست هجری آثار و نشانه های استفاده از آن بسیار محدود بود. باوجود این، از دورة سلجوقی به بعد با لزوم گسترش فضا های معماری مانند مسجدها، این نقشه در ساخت بنا های مختلفی مانند مسجد، آرامگاه و کاخ و کوشک کاربرد گسترده ای یافته است. نگارندگان در پژوهش حاضر برآن اند تا با توجه به نظریة کهن الگویی یونگ، علل و عوامل انتخاب این شکل از معماری و نحوة انتقال آن از دورة ساسانی به اسلامی را با ذکر شواهدی از جنبة امر قدسی در منابع اسلامی بررسی و تحلیل کنند. به بیان روشن تر، این پرسش مطرح است که آیا معماری چهارطاقی الگویی برگرفته از باورهای مسلط جامعه و یا به تعبیری، اندیشة ناخودآگاه قومی مردمان ایران از دورة پیش از اسلام است که در فرهنگ مذهبی و ادبیات دورة اسلامی راه یافته، ریشه دوانده و سپس در ذهن آدمیان این مرز و بوم تحول یافته و در ساخت دیگر بناها ازجمله کاخ ها، کوشک ها، مسجد ها و بناهای آرامگاهی به کار رفته است. هدف این مقاله، یافتن پاسخی برای این پرسش است.

جایگاه دینی آذربایجان در دوره ساسانی

گلاره امیری / محمد تقی ایمان پور

آذربایجان یکی از مراکز مهم سیاسی و دینی در طول تاریخ ایران، به خصوص ایران باستان بوده است.به دنبال روی کار آمدن دولت دینی ساسانی، آذربایجان مانند فارس از جایگاه دینی ممتازی برخوردار گردید؛ به‌طوری که پادشاه ساسانی هنگام تاج گذاری با پای پیاده به زیارت آتشکده آذرگشنسب در آذربایجان می‌رفتند و در هنگام تصمیم‌گیری‌های سخت به ویژه در زمان جنگ، برای به جا آوردن آداب نیایش و نذر و نیاز به آنجا مراجعه می‌کردند.به دیگر سخن، با قرار گرفتن آتشکده آذرگشنسب در آذربایجان، این سرزمین به موازات سرزمین پارس به یکی از پایگاه‌های مهم دینی و نمادی از اتحاد و یگانگی دین و دولت در دوره ساسانیان تبدیل شده بود. با توجه به قرار گرفتن یکی از سه آتشکده مهم دوره ساسانی، یعنی آذرگشنسب در آذربایجان- که آن را تبدیل به مکانی مقدس و زیارتگاهی برای شاهان، بزرگان و روحانیان زرتشتی کرده بود- این مقاله بر آن است تا با استفاده از اسناد، شواهد تاریخی و به کارگیری شیوه‌های پژوهش‌های تاریخی، جایگاه دینی آذربایجان در دوره حکومت دینی ساسانیان را تبیین کند.

جولیان : آتشکده نویافته ساسانی در آبدانان ایلام

عباس مترجم / یعقوب محمدی فر

تاکنون منطقه زاگرس مرکزی و به طور اخص استان‌های ایلام و لرستان از منظرگاه مطالعات باستان‌شناسی در دوران تاریخی مورد مطالعه جدی قرار نگرفته است. در جریان بررسی باستان‌شناسانه شهرستان آبدانان از مناطق جنوب استان ایلام و در حاشیه جنوبی کبیر کوه، تعداد51 محوطه و اثر باستانی از دوره‌های مختلف تاریخی توسط نگارندگان این مقاله شناسایی شد. یکی از مهم‌ترین این کشفیات، محوطه‌ای وسیع به‌نام «جولیان» است. که در طی بررسی‌های باستان‌شناسی، بقایای یک شهر با آثار دوره ساسانی و صدر اسلام که در این محل شناسایی و مستند‌سازی شد. در مرکز این محوطه عظیم تاریخی و مخروبه، بقایای یک چهارطاقی دیده می‌شود که به صورت ویژه‌ای قابل بحث است. بنای این آتشکده از گونه آتشکده‌هایی با دالان طواف در اطراف است که پیرامون آن، راهروهایی وجود دارد. پیشتر نمونه‌هایی از این آتشکده در غرب ایران از جمله در شیان و میل میلگه در اسلام آباد غرب و همچنین در دیگر مناطق ایران از جمله آتشکده نگار کرمان و فراشبند فارس دیده می‌شود. علاوه بر این‌ها، تخت سلیمان آتشکده دیگری با این سبک معماری است که از جمله مهم‌ترین آتشکده‌های شناخته شده در جهان به‌شمار می‌آید. در این مقاله آتشکده نویافته جولیان برای نخستین بار، معرفی و با دیگر نمونه‌های مشابه سنجیده و تحلیل شده است. اهمیت موضوع در این است که پلان این آتشکده، موضوع پر‌چالش نحوه عملکرد این آتشکده‌ها را مجدداً در معرض نقد صاحب‌نظران خواهد گذاشت.

چهار تاقی میل میله گه؛ آتشکده ای از دورة ساسانی

یوسف مرادی

چهارتاقی نویافتة میل میله گه یکی از آتشکده های دورة ساسانی است که همانند بسیاری از آتشکده های آن زمان با مصالح لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده است. این چهارتاقی که هستة اصلی باقیمانده از بنای بزرگتری است، متشکّل از چهار جرز سنگی در ابعاد مختلف می باشد که پیرامون آن را راهرو طوافی احاطه کرده است.در داخل این آتشکده، سکّویی جهت قرار گرفتن آتشدان (آدوشت) و تعدادی پایة گچی وسنگی قرار دارد که در نوع خود منحصر به فرد است. بررسی این عناصر، مطالعة معماری مذهبی دورة ساسانی به ویژه آتشکده های ایرانی را وارد دیدگاه جدیدی می کند. مطالعة این آتشکده و آتشکدة شیان به دلیل دارا بودن ارزش های معماری و عناصر به کار رفته در داخل آن می تواند به بسیاری از ابهامات و خلأ های موجود دربارة معماری مذهبی دورة ساسانی به ویژه مراسم نیایش آتش پاسخ دهد. در متون پهلوی اشارات مکرّری به آتش مقدّس شده که این امر می تواند نقش مهمّ عبادتگاه های زرتشتی را در معماری ساسانی نشان دهد. امّا متأسّفانه آگاهی های ما ازآتشکده های ساسانی به ویژه چهار تاقی ها، بیشتر از نظر سبک معماری بوده و در مورد اهمّیّت و جایگاه این بناها، مرتبة آتش آنها، تولیت و انتساب روحانیون، نحوة درآمد و هزینه های این عبادتگاه ها کمتر بحث شده است.در این مقاله، نگارنده بر آن است ضمن معرّفی چهارتاقی نویافتة میل میله گه، نکاتی نیز دربارة موارد فوق ارائه نماید.

چهارتاقی خانه دیو، آتشکده‌ای نو یافته از دوره ساسانی

حسن هاشمی زرج آباد

بدون تردید در مطالعات باستان¬شناسی مذهبی عصر ساسانی، آتشکده‌ها و چهارتاقی¬ها از اهمیت ویژه¬ای برخوردار است. آتش که در تعالیم دین زرتشت از عناصر مقدس و مورد احترام یکتا¬پرستان زرتشتی بود، در مدت نزدیک به پنج قرن حکومت ساسانی با احداث آتشکده‌ها و چارطاقی¬ها در سراسر امپراطوری تقدس ویژه¬ای یافت. چارطاقی نو یافته خانه دیو از جمله چهارتاقی¬های ارزشمند عصر ساسانی است که برخی محققین خارجی و باستان¬شناسان ایرانی به استناد متون پهلوی بندهشن و یشت-های اوستا آن را به عنوان آتشکده آذر برزین مهر- یکی از سه آتشکده شاخص دورة ساسانی- معرفی نموده‌اند. اگر چه در پژوهش¬های باستان-شناختی انجام شده در این بنا مدرک معتبری در تأیید این مسئله بدست نیامد، لیکن مطالعه انجام شده در این بنا بیانگر آن است که این چهارتاقی، هسته اصلی باقیمانده از بنای بزرگتری است؛ متشکل از چهار جرز سنگی، راهروی طواف، پادیاو، بقایای سکوی آتشدان، اتاق انتظار، که با توجه به موقعیت قرارگیری چهارتاقی در یک پشته سنگی کم¬وسعت و در بین کوه‌های سر به فلک کشیده ریوند در نوع خود منحصر به فرد بوده و از اهمیت فوق¬العاده¬ای در شناخت آتشکده‌های ساسانی برخوردار است. نظر به اهمیّت موضوع و جایگاه آتشکده‌ها در مطالعات مذهبی عصر ساسانی و به ویژه از آن جهت که این بنا تاکنون به طور علمی از منظر باستان شناختی مورد کاوش قرار نگرفته بود؛ هیأت باستان شناسی ایران – لهستان برای نخستین بار طی دو فصل به مطالعه و کاوش در چارطاقی خانه دیو پرداخت. در این راستا مقالة پیش رو با هدف تکمیل مطالعات باستان¬شناختی بناهای مذهبی عصر ساسانی بر مبنای داده‌های باستان¬شناختی ضمن معرفی عناصر و فضاهای معماری مکشوفه چهارتاقی خانه دیو، نکاتی را نیز بر مبنای متون پهلوی در خصوص اهمیت و جایگاه آتشکده آذربرزین مهر ارائه می‌نماید.

چهارقاپی، آتشکدهای در کوست خوربران

رضا مهرآفرین / ابراهیم احمدی هدایتی

چهارتاقی قصرشیرین معروف به چهارقاپی با اضلاع 25 متر یکی از بزرگترین آتشکدههای ایران در دوره ساسانی به شمار میرود که با استناد به منابع تاریخی و شواهد باستانشناختی احتمالاً در اواخر این سلسله ساخته شده است. بنای مذکور که در مجاورت کاخ خسرو قرار داشت، معبدی برای ساکنان کاخ بهشمار میرفت تا تشریفات دینی خود را در آن بهجای آورند. مجاورت این بنا با کاخ نشانگر وابستگی دین و دولت در حکومت ساسانی به یکدیگر است. چهارقاپی با وجود اینکه توسط رومیان تخریب و بعدها با تغییر حکومت و مذهب در ایران به حال خود رها شد، با گذشت زمان طولانی از ساخت آن، دارای پی و گوشوارهای بسیار مستحکم و جالب توجه است که عظمت آن را در زمان آبادانی آشکار میسازد. چهارقاپی با چهار درگاه ورودی در زمرة آتشکده هایی قرار دارد که علاوه بر دارا بودن دالان طواف، از تزیینات معماری داخلی فوقالعاده زیبایی نیز برخوردار بوده است. پیرامون این سازه مذهبی مجموعهای از اتاق و تأسیساتی قرار داشته که در سالهای اخیر بخشهایی از آنها در نتیجه کاوشهای باستانشناسی کشف و تا حدودی مرمت شده است. سبک معماری این بنا کاملاً ساسانی و با استفاده از مصالح بوم آورد از قبیل لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته شده و بر فراز آن گنبدی رفیع قرار داشته است. این مقاله کوشیده است تا با استفاده از منابع مورخین و جغرافیانگاران دوره اسلامی (رهیافت تاریخی) و نیز پژوهشهای باستانشناسی سیمای روشنی از چهارقاپی ارایه و عملکرد آن را به عنوان یکی از مراکز دینی ساسانیان در اواخر این سلسله در کوست خوربران آشکار سازد.

خرابات مغان؛ میکده و آتشکده ی زردشتی

وحید مبارک / کامران ارژنگی

بی شک شعر حافظ چونان منشوری است که از هر زاویه‌ای به شعر او نگاه شود، جلوه‌ای از شعر او نمایان می‌شود. این تجلّی‌های گوناگون در تمام ابعاد شعر حافظ قابل مشاهده است. در این مقاله با بررسی پیشینه‌ی معانی پیشنهادی شارحان و حافظ پژوهان، کوشش شده است که به این پرسش، پاسخ داده شود که آیا خرابات مغان در شعر حافظ طبق گفته‌ی دیگران، به معنی مطلق میکده است و یا معنی دیگر آن، یعنی آتشکده‌ی زردشتی، ارجح‌تر است؟ با توجه به شروحی که از اشعار حافظ شده و بررسی کلمه‌ی خرابات مغان در شعر خود خواجه، به این نتیجه می‌رسیم که خرابات مغان در شعر حافظ شاید گاهی به معنای کنایی میخانه و یا جای فسق و فجور باشد، اما در اصل با توجه به شواهد و مدارکی که در متن می‌آوریم، یکی ازمعانی آن، آتشکده‌ی زردشتی است که در شکل بنای آن، زردشتیان از ساخت خورابه‌های مهری متأثر بوده‌اند به نحوی که تابش نور آفتاب بر آتش را روا نمی-داشته‌اند و حافظ آگاهانه بدین مسأله توجه داشته و آن را در مطلع شعر خود گنجانده است.

کارکرد سياسي، اجتماعي و اقتصادي آتشکده ها در عصر ساساني

علی اصغر میرزایی

تلاش حاکمان ساساني براي استقرار حکومت، ايجاد تحولي عمده در نظام حکوکتي پيشين و پايه ريزي نظمي نوين بود. بانيان اين حکومت، ميراث حکومت اشکاني و حکومت هاي پيش از آن را پيش رو داشتند. آنان از يک سو با معناي شاهنشاهي که مرده ريگي از اشکانيان و حکومت هاي پيش از آن بود و از سوي ديگر با انديشه هاي ديني زرتشتي که ميراث دودمان هاي بر جاي مانده در پارس پس از هخامنشيان بود آشنايي داشتند. کار اصلي فرمانروايان جديد، تلفيق اين دو مقوله بود و دين زرتشت اين امکان را به آنان مي داد، زيرا شاهي و دين را ملازم يکديگر مي دانست و پادشاهي را مطلوب مي شمرد که نگهبان دين باشد. دين زرتشت در مقابل اين نگهباني، امکانات ضروري براي استقرار و تداوم پادشاهي را فراهم مي نمود. يکي از اين امکانات، آتشکده ها و به تبع آن کارگزاران آنها بود. شاهان ساساني به شيوه هاي گوناگون از اين امکان در جهت منافع سياسي خود استفاده مي کردند حکاکي نقش آتشدان بر سکه ها، بناي آتشکده هاي بسيار و برپايي آتش بهرام در آنها و نيز ويران کردن بتکده ها، کليساها و ديوخانه ها و تبديلشان به آتشکده از جمله اين اقدامات است. از همين رو بخشي از زندگي شاهان، روحانيون، اشراف و مردم روزگار ساساني معطوف به آتش و آتشکده بود و مساله اصلي اين گفتار، بررسي کارکرد سياسي، اجتماعي و اقتصادي آتشکده ها در دوران ساساني است.

مکان یابی آتشکده های چهارگانۀ مِهر نِرسی: بررسی آتشکده های مسیر بیشابور ـ اردشیرخُره

جواد نیستانی / عباس نامجو / مهدی موسوی کوهپر

به نوشته طبری و بنابر تحقیقات تاریخی، مهرنرسی وزیر اعظم بهرام پنجم(439 ـ 421م.) در ولایت اردشیرخره، بناهای زیادی ساخت. او ضمن ساخت بناهای عام المنفعه، چهار آتشکده در چهارروستا از منطقه دشت بارین از ولایت اردشیرخُره بنا نهاد. مقال? حاضر مکان یابی دقیق آتشکده های یادشده براساس آگاهی های موجود در منابع تاریخی، مطالعه مسیرهای ارتباطی بین شهر بیشاپور و اردشیرخُره بنابر تحقیقات میدانی و باستان شناسی و بررسی ویژگیهای معماری آتشکده های موجود بر سر راه دو مسیر اصلی و عمد? این دو شهر است. بدین منظور عمد? تحقیقات باستان شناسی دراین باره بررسی شده و مورد نقد قرارگرفته و پیشنهادی برای تعیین موقعیت آتشکده های یادشده، ارائه گردیده است.

مطالب مرتبط