جغرافیا

تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هیجدهم میلادی
پیگلوسکایا / یاکوبوسکی / پطروشفسکی / بلنیتسکی / استرویوا / کریم کشاورز

هنگامی که سخن از تاریخ ایران می‌رود، باید به این نکته توجه داشت که آیا منظور تاریخ اقوام و مردمانی است که از آغاز تاریخ تا کنون در مرزهای سیاسی ایران امروزی زیسته‌اند یا تاریخ اقوام و مردمانی است که خود را به نحوی از انحاء ایرانی می‌خوانده‌اند و در جغرافیایی که دربرگیرندهٔ ایران امروز و سرزمین‌هایی که از دیدگاه تاریخی بخشی از ایران بزرگ (ایرانشهر) بوده‌است زیسته‌اند. گاه تاریخ ایران را از ورود آریایی‌ ها که نام ایران نیز از ایشان گرفته شده‌است، به فلات ایران آغاز می‌کنند. ولی این به این معنی نیست که فلات ایران تا پیش از ورود آریایی ها خالی از سکنه یا تمدن بوده‌است. پیش از ورود آریاییان به فلات ایران تمدنهای بسیار کهنی در این محل شکفته و پژمرده شده بودند و تعدادی نیز هنوز شکوفا بودند. بزرگ‌ترین تمدن تاریخ ایران دولت عیلام بوده است که سرزمین آنها در جنوب غربى ایران و کمابیش مطابق با خوزستان بوده است. پایتخت عیلام شهر شوش بوده که آثار مربوط به آنها در این شهر پیدا شده است. ظاهراً بخش‌هاى مختلف در عیلام حکومت‌هاى جداگانه و هر یک پادشاهان مربوط به خود را داشته‌اند.

دسترسی

گزیده‌ کتاب

تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هیجدهم میلادی / پیگلوسکایا / یاکوبوسکی / پطروشفسکی / بلنیتسکی / استرویوا / کریم کشاورز

از عهد عتیق اقوام ایرانی‌زبان در فلاتی پهناور و کوهستانی که از سمت خاور به جبال بلند هندوکش و باختر وجنوب باختری به سلسله کوههای زاگروس محدود است زندگی می‌کردند. کوه‌های سلیمان این فلات را از حوضه رود سند جدا می‌سازد وخلیج فارس که از متفرعات اقیانوس هند است مرز جنوبی آن است. در عهد عتیق و قرون وسطی قله البرز و دریای خزرمرز دولت ایران بوده ولی سرحد اقوام ایرانی زبان شمرده نمی‌شده. ناحیه‌‌های بین النهرین و آسیای صغیر در دوران باستان مورد ادعای دولت ایران بوده است.

آب و هوای سخت فلات ایران که گرمای آن در تابستان و سرمایش در زمستان تحمل‌ناپذیر است در بخش‌های پست اندکی ملایم‌تر می‌باشد و در دره رودهای آن زراعت میسر می‌بود. در صحراها دامداری متداول بوده. دامداران چادرنشین بودند ولی در واحه‌ها چه در شرق وچه در غرب دامداری به وسیله مردم مقیم و اسکان یافته صورت می‌گرفته. دام‌هارا در تابستان به مراتع دو تفع کوهستانی می‌بردند و زمستان را در دره‌ها نگاه می‌داشتند و به تربیت دام‌های کوچک و بزرگ شاخدار و اسب می‌پرداختند. شکار نیز در نواحی جنگلی و صحاری واجد اهمیت فراوان بود. فلات ایران از حیث کان‌های گوناگون از قبیل کان مس و نقره و آهن و نفت و سنگهای رنگین قیمتی وسنگ‌های ساختمانی ثروتمند است.

ایران یکی از کهن‌ترین کانون‌های زراعت در جهان است. حفاری‌های باستانشناسی که در طی سی سال اخیر به عمل آمده نشان می‌دهد که ایران در چهارمین هزاره قبل از میلاد مسیح واجد سطح عالی زراعت بوده است. در ضمن حفریات یاد شده دانه‌های گندم و جو که پنج تا شش هزار سال از عمرشان می‌گذشته یافت شده است. بیشتر گیاهان و میوه‌های حوضه دریای متوسط (مدیترانه) و آسیای مقدم و میانه که اکنون می‌شناسیم در هزاره اول پیش از میلاد مسیح در ایران به عمل می‌آمده و کشت می‌شده. از آن جمله است هلو و زردآلو و انجیر و انار و گلابی و موی انگور و نخل خرما. در جنوب باختری در دره رود کارون درخت زیتون غرس و پرورشی شده. در عهد ساسانیان ایرانیان به کشت نیشکر و بر نج ودیگر گیاه‌های زراعتی می‌پرداختند.

کمبود بارش و این‌که منابع آبیاری به طور نامساوی تقسیم شده بوده موجب گشت که ساکنان فلات ایران از عهد باستان به آبیاری مصنوعی متوسل شوند. در آغاز تاریخ میلادی این شیوه آبیاری را ایرانیان به کار می‌بستند و بدین منظور از‌ترعه‌های متفرع از رودها و چشمه‌های کوهستانی و چاهها و کاریزها استفاده می‌کردند. دالان‌های زیر زمینی که برای رو آوردن آب‌های تحت الارضی حفر می‌شده کاریز نامیده می‌شود. این کاریزها به وسیله چاه‌هایی با سطح زمین مربوط بودند که برای تنقیه و پاک کردن کاریزها یا قنات‌‌ها به کار می‌رفتند.

تاریخ کمبریج جلد اول
ویلیام بین فیشر / تیمور قادری

با تخصیص فصول مختلف این اثر به مباحثی همچون جغرافیایی طبیعی، زمین‌شناسی، زمین‌ریخت‌شناسی، اقلیم، خاک، آب، توزیع جمعیتی، معادن و اولاً می‌خواهند سرزمین کنونی ایران را از جنبه‌های کاملاً علمی و با تمامی ویژگی‌های منحصر بفرد اقلیمی‌اش به نمایش بگذارند؛ دوم آن‌که قصد دارند با توجه به همین ویژگی‌ها و جنبه‌های طبیعی، تاریخ سیاسی – اجتماعی این کشور را – اگر نه کلاً – که تا حد زیادی محصول همین موقعیت جغرافیایی معرفی کنند، یعنی یک تاریخ جبری که خود برخاسته از محیطی جبری است، و این تاریخ را از این دیدگاه کلی باید مورد بررسی و تدقیق قرار داد. بی‌جهت نیست که جلد اول از این مجموعه‌‌ی هفت‌جلدی را به «سرزمین ایران» اختصاص می‌دهند و ان را در حد کتاب مبنایی می‌دانند که خوانندگان در مطالعات شش جلد دیگر باید مدام بدان مراجعه کنند؛ به تعبیری دیگر باید در توجیه حوادث تاریخی به جلد اول متوسل شوند و در یک کلام برای هر حادثه‌ای توجیهی جغرافیایی بیابند.

دسترسی

گزیده کتاب

تاریخ ایران کمبریج / جلد اول / ویلیام بین فیشر / تیمور قادری

به صورت کلی، ایران به کاسه‌ای تشبیه شده است با لبۀ بلند بیرونی که داخله‌ای و نامنظم، و نه پست، را احاطه کرده است. این لبه را زنجیره‌هایی از رشته کوه‌های متنوع شکل می‌دهند که برخی‌شان – در غرب و شمال – نه تنها بلند و برآمده بلکه در سطح زمین گسترده‌اند، در حالی که رشته کوه‌های جنوب و شرق، به طور متوسط، باریکتر و کوتاه‌تراند و حوضه‌های پست بوم – که سد و مانعی هم به حساب نمی‌آیند – آنها را قطع می‌کنند. با این همه در شرق، تأثیرات اقلیمی – عمدتاً کم آبی، با انباشت شن و سنگ واریزه – بر اهمیت نه چندان زیاد برجستگی می‌افزاید و از اینجا می‌توان مفهوم یک «لبۀ» ریخت نگارانه را برای ایران پذیرفت.

گسترده‌ترین رشته کوه در ایران، سامانۀ زاگرس است، این رشته کوه از شمال غرب به جنوب شرق گسترش می‌یابد، و به عنوان دانۀ اصلی در بخش اعظم ایران، کل بخش غربی کشور را – که حدوداً نیمی از کل این سرزمین است – اشغال کرده است. تالش و رشته کوه‌های البرز – که باریکتر اما به یک اندازه بلند و نسبتاً لاینقطع‌اند – در جهتی خاوری از زاگرس شمالی جدا می‌شوند. جهت باز این زاویه – اگر بتوان چنین چیزی گفت – میان زاگرس جنوب شرق و البرز متمایل به شرق، تا اندازۀ محدودی – همچنان که پیش از این اشاره کردیم – به واسطۀ توده‌های مرتفع پراکنده‌تر بسته می‌شود، و نام واحدی هم نمی‌توان بر این رشته کوه‌های نامنظم آرایش یافته و جدا از هم گذارد. مناطق کوهستانی شرق، اصطلاحی موقت است که برخی نویسندگان به کار برده‌اند، و خود در معرض مخالفتی آشکار است، چرا که ظاهراً به سامانه‌ای عظیم و پیوسته، قابل قیاس با البرز و زاگرس، اشاره دارد.

باقی واحدهای معظم طبیعی که ایران را شکل می‌دهند، عبارتند از:

1. حوضه‌های داخلی محصور در درون لبۀ احاطۀ کنندۀ کوهستانی؛ و

2. گسترده‌های کوچک پست ساحلی و رودخانه‌ای که در حاشیۀ بیرونی این لبه قرار گرفته‌اند. اشاره به این منطقۀ داخلی به عنوان یک حوضۀ گسترده و واحد، مصادرۀ به مطلوب نیست بلکه بهتر آن است که آن را مجموعه‌ای پیچیده از چند فرورفتگی یا چاهک‌های زهکشی، قرار گرفته در ارتفاعات مختلف، بنامیم که تقسیمات نامنظم و گه گاه حیرت‌انگیز توپوگرافیکی آن را محدود ساخته است؛ مجموعه‌ای که در پاره‌ای موارد به رشته کوه‌هایی چشمگیر تبدیل می‌شود.

از آنجا که کوهستان‌ها بخش اعظم صحنۀ ایران را تشکیل می‌دهند، در نتیجه دو نوع توپوگرافی وجود دارد:

1. توپوگرافی خود کوهستان‌ها؛

2. یک هم کناری (هَمبری) از کشیدگی‌های مسطح همراه با رشته‌های مرتفع. در بخش اعظم مناطق داخل ایران، و باز در بیرونی‌ترین بخش‌ها، ما نشانی از مناطق مسطح و هموار را می‌بینیم – مناطقی گسترده و پهن و گه گاه محدود که تقریباً همیشه دیواره‌ای کوهستانی در دور و نزدیک، حدشان را تعیین می‌کند.

زمانی که جنبه‌های کلی جغرافیای ایران را مورد کند و کاو قرار می‌دهیم، مصلحت آن است که براساس بخش‌های عمدتاً طبیعی – که بالاتر بحث آن رفت – پیش برویم، ولو اینکه این بخش‌ها از اندازه‌ای قابل ملاحظه برخوردار باشند. بنابراین ما می‌توانیم به چهار بخش عمده از این سرزمین وارد شویم:

1/ سامانۀ زاگرس شامل جلگه‌های کوچک بیرونی (عمدتاً منطقۀ خوزستان)، که خود بخشی از بین‌النهرین و اراضی پست خلیج فارس است؛

2/ البرز و جلگۀ همراه خزر؛

3/ لبۀ مرتفع شرقی و جنوب شرقی؛

4/ مناطق مرکزی.

در درون چنین چارچوب گسترده‌ای، می‌توان تمایزات زیر منطقه‌ای بیشتر را ترسیم کرد؛ در حالی که در مواردی اندک نیز، تعیین حدود و مرز میان بخش‌های اصلی از چندان وضوحی برخوردار نیست، چرا که بخش اعظم این طرح، در صفحات بعد، راه را برای ورود به بخش‌هایی باز می‌کند، که به لحاظ جغرافیایی دارای اهمیتی متمایزند.

منطقۀ زاگرس

می‌توان گفت که زاگرس به عنوان منطقه‌ای بزرگ و طبیعی بر کل بخش غربی ایران سایه افکنده است، چرا که حیرت‌انگیزترین ساختار، و خوشه‌ای از قلل مرتفع را در بر گرفته است؛ قللی که نه تنها در ایران، بلکه در کل خاور میانه نیز یافت نمی‌شود. این منطقه به حسب ساختار و همین طور توپوگرافی، تنوعی چشمگیر را به نمایش می‌گذارد،

و از اینجا دو زیرمنطقه را می‌توان از هم باز شناخت:

یکی بخش شمال غربی که از سرحدات ترکیه – روسیه، تا تقریباً منطقۀ قزوین – همدان – کرمانشاه کشیده شده است؛

و دیگری که از منطقۀ اخیر (قزوین – همدان – کرمانشاه) شروع شده و تا بندرعباس و هرمز در تنگۀ عمان امتداد می‌یابد. در واقع گرایش بر این است که نام زاگرس به این منطقۀ اخیر محدود و منحصر شود، اما از نگاه نگارنده، می‌توان این نام را به عنوان یک کلیت برای مناطق مرتفع به کار برد؛ حتی سامانۀ زاگرس را می‌توان از مُکران به سمت سرحدات پاکستان در امتداد دانست.

شمال غرب

زاگرس شمال غرب را می‌توان به لحاظ آرایش به عنوان راست گوشه‌ای تقریبی توصیف کرد که سلسله‌ای ازساختارهای توده‌ای را در بر می‌گیرد، و به لحاظ عصر جغرافیایی متعلق به دوره‌های کرتاسۀ بالایی، میوسن، پلیو – پلیستوسن می‌باشد. – ساختارهایی که تا حدی نسبتاً محدود به واسطۀ چین خوردگی و بیشتر به سبب شکستگی ناشی از تاب تفریقی، به آشفتگی می‌گرایند. تأثیر بیشتر ناشی از این شکستگی و جابه‌جا شدگی سری سنگی، ظهور تفتال، آن هم در سطحی چشمگیر بوده است، به طوری که اعظم سطح زمین را اکنون مادۀ آذرین روزن‌دار تشکیل می‌دهد.

تأثیر عمده و نهایی در تکامل چشم‌انداز در شمال غرب زاگرس، ناشی از فرسایش رودخانه‌ها بوده است. به سبب ارتفاع چشمگیر این منطقه، میزان بارندگی در بخش اعظم فلات سنگین‌تر است، و در منتهاالیه بخش‌های غربی به 35-40 اینچ می‌رسد، که نتیجه آن سیل‌های فصلی است که تأثیرات فرساینده، در عرض مدت کوتاهی بروز می‌کند. از این رو، شماری از رودهای عمیقاً شکاف‌دار، دره‌هایی چشمگیر و اغلب تنگه مانند را در چینه‌های کمتر مقاوم پدید آورده‌اند. مناطق غرب و شمال، به سمت سرحدات ترکیه و عراق، تأثیرات ناشی از فرسایش مرتفع را به بهترین شکل به نمایش می‌گذارند. در اینجا فلات با حداکثر ارتفاع ناشی شده از کجی، در گسترده‌ترین صورت خود قرار دارد، و همچنین است وجود شماری از رودخانه‌های پرخروش، که با شیبی تند، به اراضی پست عراق می‌ریزند، و از این طریق به منظره‌ای با شکوه و متمایز جان می‌دهند.

بدین ترتیب دو شیوۀ تقریباً متفاوت از حیات در منطقۀ شمال غربی موجودیت یافته است: یکی زندگی چوپانی = دامپروری در بخش‌های مرتفع، و دیگری کشاورزی، غالباً از نوع ثابت و جا افتاده در مناطق مطلوب‌تر پست. گله‌های گوسفند و بز، و تعدادی اسب یا حتی شتر توسط چوپان‌هایی پرورش می‌یابد که اکثراً مایل به سکونت بوده و یا حداقل برای بخشی از سال به داشتن رابطه‌ای با مناطق مزروعی، آن هم در سطوح پایین‌تر، تمایل نشان می‌دهند. اما چادرنشینی همچنان وجود دارد، خاصه در غرب، جایی که شبانان کرد به مهاجرت فصلی، اغلب در عرض سرحدات عراق و ترکیه (و البته نه روسیه) و به میزانی کمتر در مناطق جلگه‌ای شمال شرق ادامه می‌دهند. در بازتابی جالب از اهمیت«چوپانی و دامپروری» در شمال غرب، همین بس که ترکمان‌های قراقویونلو (گوسفند سیاه) – که در قرن پانزدهم بر ایران حکم می‌راندند – تبریز را پایتخت ملی خود قرار دادند.

با این همه، جالب‌ترین عاملی که منطقۀ جنوبی زاگرس را از دیگر بخش‌های این سامانه متمایز می‌کند، همانا عامل اقلیمی است. میزان بارندگی در مقایسه با دیگر مناطق زاگرس – که تاکنون شرحشان رفته – بسیار کمتر است، و نتیجۀ آن هم تغییرات عمده در ماهیت توپوگرافی و در واکنش‌های انسانی می‌باشد. علاوه بر کاهش در میزان کلی بارندگی، بارش غیرقابل اطمینان و پراکنده – گه گاه سنگین و کوتاه مدت – است، و بی‌نظمی فصلی و سال نیز در آن به چشم می‌خورد. نتیجۀ مهم این نوع بارندگی، فرسایش عمده‌ای است که از طریق حرکت رودخانه‌هاو جریان‌هایف صلی به وقوع می‌پیوندد، رودخانه‌هایی که گرچه – در مقایسه با مناطق رطوبتی‌تر و با توجه به آغاز ناگهانی و سنگین بارندگی‌ها – چشمگیرند، اما از آنجا که جریانات آبی در این منطقه همیشگی نیست، در نتیجه این رودها تا نقاط دوردست‌تر جریان نمی‌یابند.

کوهستان‌های شمالی ایران: سامانه‌های البرز و تالش

با نگاه به نقشه‌ای توپوگرافیکی و در مقیاس کوچک، البرز به عنوان مانعی مصنوعی و فرعی ظاهر می‌شود، که با انحراف به سمت شرق و دور شدن از گرانکوه‌های اصلی شمال غرب ایران، به طریقی تقریباً ناقص، لبۀ مرتفعی را – که مناطق مرکزی ایران را احاطه کرده است – کامل می‌سازد. به واقع، البرز به صورت قوسی کم عمق، یا بهتر بگوییم توده‌ای از ارتفاعات بومرنگ شکل از سرحدات روسیه در آستارا به طول 600 مایل تا جاجرم در شرق، ادامه می‌یابد؛ یعنی جایی که به نظر می‌رسد – حداقل به لحاظ توپوگرافی و اگر نه زمین‌ شناختی – رو به افول و کاستی گذارده است. البرز با آنکه باریک و دارای یک عرض حداکثر 80 مایلی با میانگینی زیر 60 مایل است، اما فوق‌العاده رفیع و دربر گیرندۀ مرتفع‌ترین قلۀ ایران، یعنی دماوند (18955پا) می‌باشد؛ قله‌ای که تقریباً در مرکز این زنجیرۀ کلی و در 40 مایلی شمال شرق تهران قرار دارد. می‌توان گفت که دماوند از هر قله‌ای در غرب خود، در آسیا و اروپا، بلندتر است.

البرز به سبب پهنای محدودش، بی‌اندازه پرشیب است. این امر خاصه در مورد دامنه‌های شمالی نیز صدق می‌کند، چراکه مستقیماً از خزر که هم سطح دریا یا پایین‌تر از آن است، سرچشمه‌ می‌گیرد. در جنوب دامنۀ مرکزی، ارتفاع زیاد فلات داخلی، اختلافات نسبی سطح را کاهش می‌دهد. حتی در اینجا نیز البرز به سبب طول زیاد خود، چشم‌اندازی جالب از دامنه‌های ناهموار و سطح پرشیب صخره‌ای را – که به ناگهان بر جلگه‌ای تقریباً پیوسته به نظر می‌آیند که شکافته شده و چند گذرگاه کوهستانی باریک و دراز آنها را شکسته است؛ درحالی که به سمت جنوب، سطح زمین به تدریج و به واسطۀ تختان‌های کم ارتفاع و بریدگی‌های کم عمق، تا پسماندهای هموار کویر، اُفت می‌یابد.

عارضه‌های طبیعی در حوضه‌های خشک مرکزی ایران، به غایت متنوع است و بسیاری‌شان دارای نام خاص ایرانی‌اند، که ما در اینجا برخی‌شان را نقل می‌کنیم. «لوت» یک واژۀ فراگیر و گسترده است که به حوضه‌های کویری اشاره دارد، و عموماً برای مناطق گستردۀ خشک در جنوب و شرق به کار گرفته می‌شود. «دشت»، بیابانی نسبتاً خشک و سخت است که عموماً متشکل از بخش‌های کوچک و سنگی متراکم همچون ریگ، سنگ چخماق و غالباً سیلت می‌باشد. نمک به صورت شوره‌زدگی، آن هم در یک حد قابل ملاحظه، در دشت وجود ندارد، و از این رو با قرار گرفتن در معرض بارندگی، دشت به طور نسبتاً سریع می‌خشکد و به صورت نسبتاً سخت باقی می‌ماند. «ریگ»، به نهشته‌های ریزدانه، و معمولاً شن، اشاره دارد شنی که می‌تواند در سازنده‌های منظم تلماسه‌ای یا نهشته‌های نامنظم، به عنوان یک صفحۀ وردش‌پذیر، وجود داشته باشد. البته تلماسه‌ها خاصه در شرق عمدتاً به واسطۀ بادهای محلی مهار می‌شوند، جایی که اغلب به نهایت متحرکند و اشکالی کلاسیک همچون آنِ آفریقای شمالی و صحرای عربستان را – هرچند در سطحی محدود – به نمایش می‌گذارند. تلماسه‌های با ارتفاع چند صد پا و طول 100 مایل در ایران یافت نمی‌شوند. نمک یک دریاچۀ شور است، که هم به صورت یک صفحۀ آبی باز و یا همراه با پوستۀ نسبتاً غیرپیچیده نمکی، می‌تواند وجود داشته باشد (آن هم بدون میان آمیزه‌ای از سیلت، گل و ترکیبات کلوئیدی). کویر بر گستره‌ای از لجن یا گل و بیشتر وشکسان تا به صورت جریان آزاد – آن هم با شوره‌زدگی زیاد ناشی از نمک یا لایه‌های ضخیم و پیوسته در سطح – اشاره دارد. ویژگی نمک و کویر، شکل‌ گیری صفحات چند ضلعی از پوستۀ نمک در سطح می‌باشد. این صفحات به موازات تبخیر آب‌های زیرین به وجود می‌آیند، و از آنجا که به هنگام رشد روی یکدیگر تأثیر می‌گذارند، در نتیجه هر صفحه به صورت کمانی رو به بالا درمی‌آید. گه گاه مرکز صفحه از سطح آب بالا می‌آید و ظاهر یک تپه ماهور را به پوسته می‌دهد. در دیگر موارد لبه‌ها که بالا می‌آیند صفحات ظاهرِ کومه‌های هلالی مقعر، همانند یک تخته یخ شناور، را به خود می‌گیرند و یا باز ممکن است قطعات زاویه قطع شوند و سطح را با قطعات تیز پخش و پلا سازند.

در زیر سطح نمک کویر، که می‌تواند از یک تا ده سانتیمتر باشد، گستره‌ای از گل و لای نمکی وشکسان وجود دارد. آب در این توده دوباره از طریق کانال‌ها یا شط‌های زهکش ذخیرۀ می‌شود؛ جایی که وشکسانی بسیار کمتر است. این شط یا جریان‌های لجن، معمولاً باریک و عمیق‌اند، و از این رو خطر عمده‌ای را در سر راه حیوانات و آدمیان – که می‌کوشند از سطح عبور کنند – پدید می‌آورند، چرا که این شط‌ها یا جریان‌های لجن آنقدر گسترده‎اند، که می‌توانند گروه کثیری از مردم را در کام خود فرو برند. این پوستۀ سخت نمکی به گونه‌ای پیوسته، روی جریان‌های لجنی را پوشانده به نحوی که سطح آن هیچ نشانه‌ای از وجود یک چنین کانال‌هایی – که حتی در تابستان آبکی می‌شوند – به دست نمی‌دهد. با انرژی و ملزومات کافی می‌توان کویر خشک و سخت را پشت سر گذارد، اما کویرهای ایران مرکزی همچنان و تا بازدید خانم دکتر اِی. گابریل در دهۀ 1930 بررسی نشده باقی مانده بود. یکی از شیوه‌های سفر به این کویرها، پیگیری تا سرحد امکان رد پای حیوانات وحشی و درشت جثه است، که این نیز همیشه پیدا نمی‌شود. در منطقه‌ای چنین خشک و کم‌آب، سفره‌های نسبتاً بزرگ آبی، امری است که خود از یک بی‌هنجاری خبر می‌دهد.

زمین ریخت‌شناسی

درصد بالایی از سطح ایران از سنگ‌های چین خورده، تشکیل شده که در ترکیب و درجۀ درزه‌شدگی و سخت‌شدگی متفاوتند. درخشندگی و اختلاف رنگ‌هاست که چشم‌انداز را منعکس می‌کند، اغلب ممکن است که اشکال زمینی موجود را به ساختارها پیوند دهیم. این مطب تقریباً در همۀ رشته کوه‌ها صدق می‌کند؛ جایی که خاک کمی جمع شده یا پوشش گیاهی بیشتر است. تنها در طول حاشیۀ جنوب غربی ایران یا داحل حوضه‌های آبریز مرکزی یا نزدیک بخش جنوب شرقی دریای مازندران است که ساختارها به طور مؤثری به وسیلۀ تجمعات اخیر واریزه پوشیده شده‌اند. قوس زاگرس به گونه‌ای باشکوه توپوگرافی کلی یک کمربند 200 مایلی را نشان می‌دهد که در طول بیشتر جنوب غرب ایران ادامه می‌یابد. در اینجا پوسته از سنگ‌های رسوبی بدون سنگ‌های آذرین تشکیل شده است. روی بقیۀ ایران، یعنی روی یک کمربند به پهنای 600 مایل، کار کنترل توپوگرافی به وسیلۀ سنگ‌های رسوبی و آذرین تقسیم می‌شود. در اعظم بخش‌های ایران نهشته‌های وسیع نمک و انیدریت، که هر دو در افق‌های مختلفی دفن شده‌اند، محتملاً به روان‌سازی مدد رسانده‌اند، که خود دو تأثیر بر روی چشم‌انداز زمین داشته است: یعنی نه تنها به شکل گیری چینه‌ها کمک کرده بلکه روان‌سازی به طور قطع به جایگیری شمار زیادی از گنبدهای نمکی با پلاژهای نمکی منجر شده، که منظره‌ای عالی را در شماری از مناطق، خاصه در مرکز و جنوب غربی ایران، به نمایش می‌گذارد.

به لحاظ طبیعی ایران رشته کوه‌هایی را در بر می‌گیرد که حوزه‌هایی داخلی را با ارتفاعی از 1000 تا 4000 فوت از سطح دریا احاطه کرده‌اند. این رشته کوه‌ها به لحاظ پرشیبی از سطح دریا در شمال و جنوب و به لحاظ تندی شیب نیز از جلگه‌های هموار و به غایت پست بین النهرین در غرب سرچشمه می‌گیرند. به سمت شرق و همین طور منتها الیه شمال غرب و در آن سوی ایران سرزمین‌های مرتفع با عارضه‌های پیوسته و لاینقطع قرار گرفته‌اند. در اولین پهنه گران‌کوه‌های افغانستان و بلوچستان کشیده شده و در شمال غرب هم فلات مرتفع آذربایجان روسیه و آسیای صغیر شرقی امتداد یافته‌اند…

ایران در عهد باستان در تاریخ اقوام و پادشاهان
محمد جواد مشکور

در کتاب حاضر بدون آنکه مانند محققان این بحث تنها نظر به تاریخ پنج دولت: ماد، هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی داشته باشد، کوشیده است تمام وقایع مهمی را که قبل از اسلام در فلات ایران در اعصار مختلف روی داده است با شرح احوال پادشاهان و نامدارانی که قهرمانان این ماجراها در این صحنه پهناور بوده اند، به رشته تحریر در آمده است.
دوران ایران باستان دوران تشکیل دولت ماد تا پایان حکومت ساسانیان و حمله عرب به ایران است. (..۶ ق.م. تا ۶۵۲ م) پیش از مهاجرت آریایی‌ها به فلات ایران، اقوامی با تمدن‌های متفاوت در ایران می‌زیستند. سرزمین کنونی ایران بخش بزرگی از یک واحد جغرافیایی بنام فلات ایران است، این واحد طبیعی با تنوع اقلیمی و زیستی خود دارای ویژگیهای بارزی است که در نتیجه آن وحدت فرهنگی ایران را سبب شده‌است، بی‌گمان تمدن بشری مرهون نبوغ و خلاقیت مردمانی بوده‌است که سالیان دراز در این سرزمین زندگی کرده‌اند و در تعامل با جغرافیا و نظام طبیعی حاکم بر آن و در جریان روزگار، تاریخ فرهنگی و تمدن خود را آفریده‌اند.
سلسله های پادشاهان ایران در پیش از اسلام:
ایلامیان
مادها
هخامنشیان
سلوکیان
اشکانیان
ساسانیان

دسترسی

گزیده‌ کتاب:

ایران در عهد باستان در تاریخ اقوام و پادشاهان پیش از اسلام / محمد جواد مشکور

مختصری در جغرافیای ایران قدیم

جغرافیای طبیعی فلات ایران

کشوری که ما آن را ایران می‌نامیم سرزمین پهناوری است که حدود طبیعی آن در مشرق سه رشته کوه‌های متوازی است که کوه‌های سلیمان نام دارد. کوه‌های البرز که چون زنجیری از مشرق به مغرب امتداد یافته در مغرب از کوه‌های ارمنستان جدا شده و از جنوب دریای خزر گذشته به توسط کوه بابا به هندوکوه و آن نیز به هیمالیا می‌پیوندد. در مغرب فلات کوه‌های زاگرس با کردستان واقع است که از شمال به جنوب امتداد دارد و بعد به طرف جنوب مشرق برگشته به دریای عمان می‌رسد. از طرف شمال رود کورا (کوروش) و دریای خزر قسمت علیای رود آمو (جیحون) و از طرف جنوب خلیج فارس و دریای عمان قرار دارد بنابراین فلات ایران مشتمل بر ایران کنونی و ترکستان، افغانستان و بلوچستان و پاکستان غربی تا سند است و آن فلات در میان دشت‌های بین النهرین و دره رود سند واقع شده است درجه بلندی این فلات در طرف جنوب واقع است و سراشیبی این سرزمین در طرف شمال بیشتر است چنان‌که در کرمان ارتفاع آن ۱۷۲۰ و در مشهد ۹۹۱ و در تهران ۱۱۷۳ و در تبریز 1367 و در شیراز 1600 متر از سطح دریا ارتفاع دارد مساحت این فلات دو ملیون و ششصدهزار کیلو مترمربع است.

آب و هوای ایران خشک است به ویژه در بخش مرکزی ایران که کویر لوت نام دارد به استثنای سواحل دریای خزر که بارندگی در آن بسیار است در سایر نقاط بارندگی آن از ۲۲ الی ۲۸ سانتیمتر تجاوز نمی‌کند. از نوشته‌های مورخان قدیم معلوم می‌شود که رطوبت فلات ایران در روزگار پیشین بیش از امروز بوده و به قول جکسن مستشرق معروف آمریکائی در اوستا نام جنگل بزرگی آمده است که جنگل سفید نامیده می‌شده و موقعیت آن در خراسان امروز بوده که فعلاً اثری از آن باقی نیست.

بادهایی که در ایران می‌وزد از دو سمت شمال غربی و جنوب شرقی است: اولی در اثر بادهای تند شمالی امریکا است که از اقیانوس اطلس عبور کرده از راه دریای مدیترانه (دریای میانه) به شامات و آسیای صغیر می‌رسد و از آنجا به ایران و هند می‌گذرد. و دومی از اقیانوس هند تولید شده به سمت ایران می‌وزد.

کوه‌های بزرگ ایران

رشته‌های شمالی که در شمال از فلات پامیر (یا بام دنیا) جدا گشته به نام(هندوکه) و بابا ویا نام‌های دیگر به سمت جنوب غربی متوجه می‌شود و در شمال هرات پست شده مبدل به تپه‌های مواج می‌گردد.

استرابون این کوه‌های شرقی را پاراپامیزاد خوانده ودر اوستا نام آن «‌او پیری سئنا» (برتر از شاهین) آمده است. در جانب غربی رود تجن رشته‌های مزبور به ارتفاع نخستین خود رسیده در طول یک صدمیل به طرف مغرب سند شده، از اینجا به طور کلی نام البرز می‌گیرد لکن در هر نقطه نیز نامی خاص دارد. البرز که در کتاب اوستا هرایتی برزBarez ـHaraiti نام دارد در جنوب دریای خزر بلندترین قله آن دماوند است (به ارتفاع ۵۷۷۱) متر پس از آن کوه‌های مزبور از مغرب متوجه به شمال غربی می‌شود و نام‌هایی از قبیل قافلان‌کوه سهند پیدا می‌کند و منتهی به کوه تاریخی آرارات می‌گردد و از آنجا به کوه‌های ارمنستان و قفقاز اتصال پیدا می‌کند.

رشته‌های کوه‌های جنوبی

رشته اصلی از همان پامیر منشعب شده به نام‌های گوناگون از میان افغانستان و بلوچستان گذشته به طرف خلیج فارس می‌رود. در جنوب شرقی کرمان کوه‌های شمال غربی به موازات خلیج فارس امتداد یافته و رشته‌های مرکزی جبال ایران را تشکیل می‌دهد. مهم‌ترین کوه‌های این ناحیه کوه هزار و کوه لاله‌زارو کوه تفتان نام دارد.

در جانب غربی ایران کوه الوند است و مشرف بر شهر همدان است که از شعب کوه‌های زاگرس Zagros می‌باشد که سرتاسر مغرب فلات ایران را فراگرفته است. کوه‌های زاگرس را که همان کوه‌های کردستان است جبل الطاق نیز گویند.

رودهای بزرگ ایران

کارون

در فلات ایران کارون تنها رودی است که قابل کشتیرانی است این رود از کوه‌های بختیاری سرچشمه گرفته در خوزستان جاری می‌شود. کارون با شعب مصنوعی آن که آب گرگر خوانده می‌شود از چندین میل زیر شوشتر جایی‌که کوهستان خاتمه پیدا می‌کند قابل کشتی‌رانی است و نهری که امروز کارون را به شط العرب متصل می‌کند و موسوم به حفار است ظاهراً مصنوعی می‌باشد.

کرخه

نام پارسی قدیم آن «خواسپ» بود این رود از کوه‌های نهاوند جاری می‌گردد از قره سو و گاماسپ ترکیب شده از میان تنگه‌های لرستان عبور می‌کند و به کرخه نامیده نمی‌شود مگر آنکه واردجلگه شود و این تسمیه از جهت اسم شهری است که در ساحل یمین آن بوده است. در قدیم این رود مستقیم وارد خلیج فارس می‌شد ولی اکنون در باتلاق‌های هویزه فرومی‌رود. آب کرخه در قدیم به سبکی و گوارایی معروف بوده است.

آبدیز

از کوه‌های لرستان سرچشمه گرفته پس از آن‌که رود دیگری موسوم به «کازکی» به آن می‌پیوندد. از دزفول گذشته در بند «قیر» وارد کارون می‌شود. بین کرخه و آبدیز رود آبشور که مخفف آب شاپور است جریان دارد.

ارس

که (اراسک Erask) نام قدیم آن بوده و یونانیان آنرا «آراکسس Araxes، می‌گفتند از کوه‌های آرارات سرازیر می‌شودو دریای خزر می‌ریزد و امروز سرحد ایران و شوروی است.

قزل اوزند

که آن را در قدیم آماردیه ویونانیان آن را Amardis می‌خواندند سرچشمه آن در کوه‌های چهل چشمه کردستان است و به دریای خزر می‌ریزد این رود درازترین رود ایران است.

تجن

در مازندران و رود گرگان است که از آلاداغ ورود اترک که از کوه هزارمسجد سرچشمه می‌گیرد و دریای خزر می‌ریزند.

زاینده رود یا زنده رود

که در اصفهان جاری است از کوهرنگ زرد کوه سرچشمه می‌گیرد و به مرداب گاوخونی می‌ریزد.

هیرمند

از کوه‌های بابا در افغانستان سرچشمه گرفته بریاچه‌هامون یا هیرمند می‌ریزد.

هریرود

از کوه بابا در افغانستان سرچشمه می‌گیرد و از ناحیه غور گذشته پس از مشروب کردن هرات بشمال متوجه شده خط سرحدی ایران کنونی را تشکیل می‌دهد. و در قسمت سفلا به تجن موسوم گشته وارد ریگزار خوارزم می‌گردد.

دیاله

به نام‌های مختلف چون گاورود و سیروان رود و دیاله نامیده می‌شود و از گردنه اسدآباد در مغرب کوه الوند سرچشمه می‌گیرد و از مشرق به مغرب تا سرحد عراق جاری شده و بالاخره بدجله می‌ریزد.

رودهای بزرگی که در کنار فلات ایران می‌باشند

جیحون

که در قدیم آن را وخش و یونانیان آن را اکسوس xus می‌نامیدند و آمودریا نام دارد از کوه‌های پامیر سرچشمه گرفته به دریاچه آرال یا وخش یا دریای خوارزم می‌ریزد. این رود در زمان اسکندر به دریای خزر می‌ریخته و کشتی‌های تجارتی از جیحون به دریای مزبور و از این راه به رود گورایا کورش، در قفقاز کنونی می‌رفته‌اند. بعد این رود تغییر مجرا داد و به دریاچه آرال ریخت.

در ۱۲۲۰ میلادی مغول‌ها برای ویران کردن شهر اورگنج پایتخت خوارزم آب آن رود را به شهر مزبور بردند و در نتیجه جیحون به مجرای سابق افتاد و تقریباً سه قرن این مجری را می‌پیمود و باز تغییر محل داده به طرف دریاچه آرال رفت. یکی از شعب این رود اکنون هم وخشاب نام دارد.

رود جیحون، باختر(ایالت بلخ) را از سغد جدا می‌کرد. آن طرف جیحون را به یونانی ترانس اکسیان Transaxiane یعنی ماوراءالنهر می‌گویند.

سیحون

سیحون را سیردریا و به یونانی یاکسارتس Iaxartes گویند و بین سغد و سکاییه فاصله بوده است.

فرات

از مغرب ایران و از جبال توروس Taurus در ترکیه روان می‌شود و از بابل قدیم می‌گذشته و پس از پیوستن به دجله، شط العرب را تشکیل داده و باهم به خلیج فارس می‌ریزند.

دجله

که به زبان بابلی دگلت و ایرانیان قدیم تگره، به معنی ناوک و تیغ و به یونانی Tigris است از کوه‌های فوق‌الذکر سرچشمه می‌گیرد. به زبان پهلوی این رود را اروند می‌گفتند نهرهایی نیز از جبال زاگرس جاری می‌شود و به آن منضم می‌گردد که اهم آن‌ها رود زاب بزرگ و زاب کوچک است.

دریاچه‌های بزرگ ایران

دریاچه ارومیه

که نامی آرامی و به معنی شهر آب است و در اوستا نام این دریاچه چیچست و به زبان پهلوی کبوتان به فارسی کبودان با کبودان گویند به مساحت ۳۵۰۰۰ کیلومتر مربع و در آذربایجان واقع است و عمق متوسط آن 5 تا 6 متر است و در هیچ نقطه از پانزده متر تجاوز نمی‌کند.

دریاچه وان

در آسیای صغیر و دریاچه سوان (گوگچه) در قفقاز.

دریاچه ساوه

در بین قم و ساوه که به دریاچه حوض سلطان معروف است

دریاچه نیریزیا بختگان

در پارس در ۵۰ کیلومتری مشرق شیراز

دریاچه مهارلو

در ۱۸ کیلومتری جنوب شرقی شیراز

دریاچه پریشان یا فامور

در بین کازرون و فامور و به عکس دریاچه‌های فوق آبش شیرین ولی ناگوار است

دریاچه‌هامون

در سیستان که فاضلاب آن به گود زره می‌ریزد.

دریاچه نمکزار (جازموریان)

در مشرق کرمان‌هامون دیگری وجود دارد و بعضی آن را جزمریان نوشته اند

دریای خزر

بزرگترین دریاچه‌های روی زمین است. طول آن از شمال به جنوب ۱۲۹۰ کیلومتر و پهناورترین نقاط آن ۵۵۰ کیلومتر است. عمق آن مختلف است در قسمتهای شمالی۱۰ و ۱۹ و در قسمت‌های جنوبی به ۵۰۰ تا ۸۰۰ ودر بعضی نقاط به ۱۰۰۰ متر می‌رسد و تسمیه آن به خزر به مناسبت مردمانی است که موسوم به خزر بوده و در کنار شمال غربی آن می‌زیسته‌اند. در عهد قدیم یونانیان آن را دریای کاسپین Caspienne می‌گفتند زیرا مردمی به نام کاسپی‌ای Caspii بقول استرابون در کنار غربی آن سکنی داشتند. این دریا را دریای گرگان یا هیرکانی نیز می‌گفتند کاسپین را جغرافی‌نویسان عرب قزبین نوشته‌اند سطح این دریا 26 متر از سطح اقیانوس پست تر است و به تدریج هر سال پایین‌تر می‌رود. چنانکه گفتیم گودترین قسمت این دریا در جنوب است زیرا شمال دریا در اثر لای و رسوبات رود بزرگ ادیل یا آتل مهمان ولگا باشد کم عمق است. از جزایر معروف این دریا آبسکون بوده که اکنون در زیر آب رفته است.

خلیج فارس

سواحل جنوب و جنوب غربی ایران مجاور خلیج فارس است. این خلیج شبه جزیره عربستان را از ایران جدا می‌کند و به توسط تنگه هرمز با بحر عمان اتصال پیدا می‌نماید. طول آن از دهانه کارون تا ساحل عمان۸۰۰ کیلومتر و عرض آن از ۱۸۰ تا ۲۰۰ کیلومتر است. باریک‌ترین نقطه آن در تنگه هرمز پنج کیلومتر است وسعت آن قریب 200 هزار کیلومتر مربع است. عمق خلیج فارس زیاد نیست و عمیق ترین نقاط آن در حدود ۱۰۰ متر در حوالی تنگه هرمز است این دریا را به یونانی Persicus Sinus می‌خواندند.این خلیج را جرایز بسیار است چون لارک و هزمز در شمال آن و جزیره هنگام و کیش و خارک و قشم که از همه بزرگ‌تراست.

راه‌های قدیم ایران

اول راهی است که از بین النهرین به فلات ایران می‌آمد. این راه از بابل آغاز و از جایی که بعدها موسوم به سلوکیه گردید و در نزدیکی بغداد کنونی بود از دجله گذشته و متابعت وادی دیاله را کرده به آرتی میتا در نزدیکی قزل رباط امروزی می‌رسید و بعد به شالا که کرسی حلوان واقع در کوه‌های کردستان نزدیک کر کوک بود منتهی می‌گشت. از این‌جا صعود به فلات ایران شروع می‌شد راه مزبور پس از گذشتن از کوه‌های زاگرس و کامبادن Kambaden (کرمانشاهان امروزی) وارد وادی کرخه می‌شد و پس از عبور از کنگاور (Konkobar) به اکباتانا (همدان) منتهی می‌گردید و همدان به واسطه راه‌های مختلف با شوش وشهرهای دیگر ارتباط می‌یافت. در زمان هخامنشی این شاهراه از سارد به اکباتان و از آنجا به ری و از جنوب البرز به باختر با بلخ می‌رفت. اما راه‌هایی که از فلات ایران به هند می‌رفت یکی از آنها راهی است که از وادی کا بل شروع شده و از کوه‌های سلیمان گذشته به پیشاور که وادی رود سند است می‌رسد.

دیگری که کوتاه‌تر است از تنگ خیبر می‌گذرد و فاتحین هند چون اسکندر و نادر از این راه گذشته‌اند.

بالاخره راهی که افغانستان را به وادی آمویه (جیحون) ارتباط می‌داد از بامیان و بلخ شروع شده کوه‌های هندو که را بریده به وادی مزبور یعنی جیحون می‌رسید.

نام‌های جغرافیایی در کتاب اوستا

در فصل اول کتاب وندیداد (وی‌دیودات) که از کتب پنج‌گانه اوستا است از شانزده سرزمین بدین قرار یاد شده است:

1- اییریانوئجه Airyanvaeja (کشور آریاها)

۲- سوغده (کشور سغد)

۳- مورو (مرو)

4- باخذی (بلخ و باختر)

5- نیسایه (حوالی نیشابور یا سرخس)

6- هرای‌و (هرات)

۷- وای کرته (کابل)

۸- اوروه (طوس) یاغزنه

9- وهر کان (گرگان)

۱۰- هر هواتی (رخجرجنوب افغانستان)

۱۱- ایتومنت (وادی هیرمند)

۱۲- رگا (ری)

۱۳-شخره (شاهرود)

14-ورنه (صفحه البرز یا خوار)

15-هپت هندو (پنجاب هند)

16- ولایاتی که در کنار رودخانه رنگهه بوده است.

ائیریان وئجه به زبان سانسکریت که خواهر زبان اوستا است اریه ورته می‌شود به معنی زادگاه وسرزمین آریاها است در وندیداد می‌نویسد که این سرزمین ده ماه زمستان و دو ماه تابستان داشته است و به علت سرما یا تنگی جا آریاهای ایرانی مجبور به مهاجرت از آنجا شدند محل این کشور را برخی از علما، حوزه علیای رود سیحون واراضی حوالی آن دانسته‌اند.

تذکره جغرافیای تاریخی ایران
واسیلی ولادیمیروویچ بارتلد

واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد معروف به «ویلهلم بارتلد» (۱۸۶۹–۱۹۳۰) ترک‌شناس و ایران‌شناس نامور روسی بود. از وی کتاب‌های متعددی در زمینه بررسی‌های ایرانی وجود دارد که یکی از مهم‌ترین آنها «جغرافیای تاریخی ایران» نام دارد. مقصود از این کتاب، تذکره مختصری است در جغرافیای ایران و نسبتا شرح مفصل‌تر نقاطی که در ادوار مختلف مرکز حیات تاریخی ایران واقع شدند و حتی الامکان تشخیص درجه ارتباط حیات تاریخی با اوضاع جغرافیایی ایران.

سترسی

گزیده‌ کتاب

تذکره جغرافیای تاریخی ایران / واسیلی بارتولد / حمزه سردادور

در موقع تألیف تاریخ ایران باید این حقیقت را در نظر داشت که ایران از لحاظ مفهوم جغرافیایی نه منطبق با سرزمینی است که ایرانیان مثل یک واحد نژادی سکونت داشتند و نه با خطه‌ای که نفوذ تمدن ایران بسط داشته و نه با صفحه‌ای که زبان فارسی یعنی زبان ادبی ایران رواج یافته بود در زمان قدیم هم در هند و هم در ایران یک ملت سکونت اختیار کرده بود که خود را آریا «آرین» (arya در هندوستان و ariya یا airya در لهجه‌های قدیم ایران) می‌نامید.

در کتیبه‌های داریوش کلمه آریا ظاهراً فقط به سکنه ایران اطلاق می‌شود هند و هندی‌ها نام خود را از اسم رود سرحدی سند (Sindhu) اخذ کرده‌اند که تلفظ ایرانی آن هندو Hindu (س هندی عموماً مطابق ه‍ ایرانی است) و در نقشه‌های کنونی هند نوشته می‌شود.

این کلمه از ایرانیان به یونانی‌ها رسیده و مثل اغلب اصطلاحات یونانی در علم جغرافی کنونی مصطلح شده است در کتاب مقدس ایران (اوستا) کلمه هندو Hindu مثل اسم رودخانه استعمال و ذکری از «هفت هند» (Hapta Hindu) شده که کاملاً مطابق نام هندی Sapta Sindbavah می‌باشد هفت آب هند این نام را از اسم رود هند و کابل و پنج رودخانه دیگر موسوم به «پنجاب» یعنی : چینابو و دو شعبه آن جلام و راوی وستلجو با شعبه آن که بیاس باشد اخذ کرده است.

در مقابل آرین‌ها و تورها (tura که tuirya صفت آن است) و سارم‌ها (sairima ) را قرار می‌دهند اگر مقصود از سارم‌ها به طوریکه حدس می‌زنند سارمات‌ها یا ساورومات‌ها باشد که نویسندگان یونانی اسم برده‌اند در این‌ صورت منظور قومی است از اقوام آسیای وسطی که به عقیده اغلب علما با ایرانی‌ها قرابت ملی دارد احتمال قوی می‌رود که تورها نیز از همان نژاد بوده و در آسیای وسطی می‌زیسته‌اند به عبارت دیگر سکنه ایران خود را هم از آرین‌های هندی و هم از ملل هم‌نژاد آسیای وسطی به یک درجه جدا و مشخص ساخته بود کلمه «ایران» که در اول اران (بکسر همزه) بود بعدها پیدا شده و مضاف‌الیه صیغه جمع کلمه – اریا – airya (airyanam ) است که به معنی (مملکت) آریاها می‌باشد ما این کلمه را برای اولین دفعه در کتاب اراتسفن (قرن سوم قبل از میلاد) به شکل یونانی آن« یعنی ariane می‌یابیم و سترابون این اطلاعات را از وی اقتباس کرده است. سرحد این «آریانا» و یا ایران به قرار ذیل بوده :

در شرق هند در شمال هندوکش و سلسله‌های جبالی که در غرب آن واقع است در جنوب اقیانوس هند، سرحد غربی از دروازه خزر یعنی از معبر کوهستانی واقعه در شمال طهران شروع شده و در خطی که پارت را از مدی و کارامانیا (کرمان) را از پرسید (فارس) جدا می‌کرده امتداد داشته است ظاهراً مقصود از کلمه «مملکت آریاها» مسکن یک قوم نبوده بلکه مراد از آن فقط معنای سیاسی بوده است چه مملکتی به این نام موسوم بوده که در تحت سلطه اشکانیان بعد از شورش اینان برعلیه فاتحین یونانی تشکیل و متحد شده بود صفحاتی که در تحت استیلای یونانیان باقی بود چه در غرب (مملکت سلوکی‌ها) و چه در شمال شرق (سلطنت یونان – باختر) در جزو ایران محسوب نمی‌شدند بعدها در دوره ساسانیان سرزمین بابل که سکنه سامی داشت و پایتخت «شاهنشاه» در آنجا واقع بود نه تنها در جزو ایران به شمار می‌آمد بلکه «قلب مملکت ایران» شمرده می‌شد در این زمان هم در خود ایران مراد از کلمه ایران همان مملکت شاهنشاه را می‌دانند اصل کلمه ایران و کلمه آرین‌ها که از مصطلحات نژادشناسی و کلمه ایران از آن مشتق است در قرون وسطی فراموش شده بود کلمه «ایرانی» را که مشق از ایران است برای تشخیص نام سکنه سرزمین ایران وضع کرده‌اند.

در مقابل ایران غالباً توران را قرار داده‌اند همانطوری که کلمه ایران از آریا مشتق است لفظ توران هم مشتق از تور است و فقط در ازمنه بعد توران را همان ترکستان یعنی مملکت ترک‌ها قرار داده‌اند.

کلمه «ایران» و «توران» در علم جغرافیا به کلی یک معنی دیگری پیدا کرده است مراد از ایران فلاتی بوده که عبارت از حوضه داخلی و سرحد آن در شمال حوضه بحر خزر و ارال و در جنوب و غرب و شرق حوضه اقیانوس هند بین دجله و هند بوده است و مقصود از «توران» حوضه دریای ارال. ـ کلمه توران و تورانیان گاهی در معنای وسیع‌تری استعمال شده و مراد از این دو کلمه تمام دنیای آسیای وسطی یعنی از دشت‌های جنوب روسیه تا چین بوده و تورانیان را نه تنها در مقابل ایرانیان بلکه تمام آرین‌ها قرار می‌دادند.

در قرن هیجدهم اروپائی‌ها دوباره با کلمه آرین آشنا شدند و بدین کلمه نه از طریق زبان معمولی بلکه از مأخذ آثار قدیمیه خطوط هند و ایران پی بردند بعد از آنکه قرابت السنه هند و ایران با زبان‌های اروپائی معلوم گردید تمام اقوامی را که قرابت زبانی داشتند از «هند تا ایسلاند» آرین (Arier, Ariens Ariyans) نامیدند بعد اصطلاحات دیگری به جای این کلمه پیشنهاد شد از قبیل هند و اروپائی و هند و ژرمن (مخصوصاً در تألیفات علمای آلمانی) آرین و اروپائی با حفظ نام آرین‌ها فقط در حق هند و اروپائی‌های آسیائی که اجداد آنها حقیقتاً خود را بدین نام می‌خواندند با وصف این حال کلمه «آریاها» تا به امروز در بین علما حتی علمای آلمان گاهی در معنای سابق خود استعمال می‌شود آرین‌ها را در معنای «هند و اروپائی‌های آسیائی» به دو شاخه منقسم کرده‌اند : هندی‌ها و ایرانی‌ها از لحاظ زبان مللی را صرف نظر از سرحدات سیاسی آنها ایرانی نامیده‌اند که از روی علائم زبانی یک واحدی را تشکیل می‌دهند در اواخر قرن نوزدهم که فکر تدوین مجموعه از آثار علمی در رشته السنه و ادبیات و تاریخ ایرانیان تولید شد همان وقت در شعبه السنه مجموعه مزبور از لهجه ساریگل که شرقی‌ترین لهجه‌های پامیر است گرفته تا لهجه‌های کردی غربی در قسمت شرقی شبه جزیره آسیای صغیر همگی داخل شدند یعنی تقریباً از 75 تا 38 درجه طول شرقی نصف‌النهار گرینویچ – علاوه بر این‌ها لهجه آست‌ها است که خود را ایرن می‌نامند و از سایر ایرانی‌ها سوا و در صفحه قفقاز در غرب راه نظامی سابق گرجستان سکونت دارند سرزمینی که در قدیم لهجه‌های ایرانی رواج داشته به مراتب وسیع‌تر بوده هرچند که در اغلب موارد این مسئله مختلف فیه است که آیا کدام ملل به زبان ایرانی سخن می‌راندند.

بالاخره وسیع‌تر از این‌ها سرزمینی بوده که زبان ادبی عمده ایران که به زبان «فارسی جدید» موسوم و در دوره اسلام تشکیل شده انتشار یافته بود در صفحات و ولایاتی که از حدود ایران (از لحاظ زبان) بس دور افتاده بود به فارسی نگارش می‌کردند یعنی از اسلامبول گرفته (سلطان سلیم ثانی پادشاه عثمانی 2566 – 2574 در زمره شعرای فارسی زبان بود) تا کلکته و بلاد ترکستان چین نگارش فارسی رواج داشت.

نویسنده تاریخ تمدن ایران باید نکته فوق و از آن بیشتر ترجمه‌های متعددی را که از فارسی شده و تقلیدهائی را که از روی نمونه‌های فارسی کرده‌اند در نظر داشته باشد.

ما چگونه ما شدیم
صادق زیباکلام

یا یک نگاه اجمالی، مبارزات ضد استبدادی در ایران باز می گردد به اواخر عصر قاجار و نهضت مشروطه. نویسنده شروع کار رساله دکتری خود را با بازگشت به ایران اواخر قرن نوزدهم آغاز نمود. ایشان می گوید: در بررسی ایران عصر قاجار در قرن نوزدهم بود که زمینه ساز نگارش کتاب ما چگونه ما شدیم شد و به تدریج در ذهنم شکل گرفت. ما پیرامون عصر قاجار بالاخره مطالبی را در مدرسه می خوانیم. معمولا هم به مناسبت های مختلف بر حجم معلوماتمان پیرامون آن عصر اضافه می شود.
این که ایران در عصر قاجار کشوری عقب مانده، فاقد صنعت، ارتباطات مدرن، دانشگاه، راه آهن، بیمارستان، کتابخانه و.. بوده و حکام آن خودخواه، ظالم، نادان، بی رحم، مال پرست، ثروت اندوز، بی دین، مستید و نالایق بوده اند. قدرت های استعماری در آن دوره همه کاره بودند و منافع ایران را به پشیزی نگرفته و پایمال می کردند و قس علی هذا… . من هم استثنایی بر این قاعده قایل نبودم و در جریان از سرگیری مطالعات خود پیرامون عصر قاجار، همانند همه، در صدد بودم تا آن معلومات و آگاهی ها را صرفا عمیق تر و کامل تر کنم. اما در ست در همین نقطه بود که یک « چرا » در ذهنم پیدا شد.
همه معلومات و اطلاعات من پیرامون عصر قاجار دفعتا برایم بدل شد به یک علامت سوال : چرا ایران آن همه دچار ضعف، انحطاط، بی خبری و عقب ماندگی شده بود؟ این سوال به نوبه خود پرسش های دیگری را برایم رقم زد. به دنبال یافتن پاسخ آن پرسش ها مشکلاتم نه تنها کاهش یافت بلکه بیشتر شد. تمام این اتفاقات که نویسنده به طور مشروح در مقدمه توضیح داده است زمینه ساز نگارش کتاب ما چگونه ما شدیم شد و اکنون تبدیل به یکی از پرفروشترین کتابهای نقد فرهنگی اجتماعی ایران شده است.

دسترسی

گزیده کتاب

ما چگونه ما شدیم / صادق زیباکلام

… از تمام 000/650/1 کیلومتر مربع مساحت ایران کمتر از 10 درصد آن مورد بهره‌برداری کشاورزی قرار می‌گیرد. از این مقدار نیز بیش از نیم آن به صورت آیش است و فقط 2/4 درصد آن به طور دائم زیر کشت قرار دارد. منابع دیگر این مقدار راحتی 7/3 درصد ذکر کرده‌اند. بیش از 90% مابقی خاک ایران را ارتفاعات بیابان، مراتع، جنگل و….. تشکیل می‌دهند. از این میان ارتفاعات به تنهایی نزدیک به خاک ایران را در بر می‌گیرند. رقم بعدی متعلق به کویر بزرگی در مرکز ایران است که و در حدود آن را در بر می‌گیرد.

بیش از نیمی از خاک ایران را اراضی غیرقابل عمران تشکیل می‌دهد. یعنی بالفرض حتی اگر آب هم می‌بود باز این اراضی نمی‌توانست مورد استفاده واقع شود (به دلایل مختلف از جمله شور بودن خاک، شنی بودن آن، سنگلاخ، باتلاق، درّه، پستی و بلندی‌ها…).

اینکه چرا از تمامی خاک پهناور ایران صرفاً در چند درصد آن بیشتر نمی‌توان کشت و زرع نمود به مشکل کم آبی باز می‌گردد. از میان سه منبع تأمین آب، نزولات جوّی، رودخانه‌ها و مخازن زیرزمینی، نخستین منبع مهم‌ترین نقش را در تأمین آب در ایران بر عهده دارد.

از مجموع 4/15 میلیون هکتار زمین زراعتی در ایران، در حدود آن را زمین‌های دیم که صرفاً از طریق باران آبیاری می‌شود تشکیل می‌دهد. به سخنی دیگر محصولات کشاورزی ایران متکی به ریزش باران می‌باشد. به علاوه این نزولات سرنوشت مراتع و چراگاه‌ها را نیز رقم می‌زند که پایه اصلی دامداری ایران را تشکیل داده است.

با این همه اهمیتی که باران دارد ببینیم میزان آن در ایران چگونه است. متوسط ریزش باران در ایران بین 30 – 25 سانتی‌متر در سال می‌باشد و این میزان حتی به یک سوم میانگین ریزش باران در سطح دنیا که 90 سانتی‌متر می‌باشد هم نمی‌رسد. قلت باران در ایران زمانی مشخص‌تر می‌شود که مقدار ریزش آن را با آمار نقاط دیگر دنیا مقایسه کنیم. متوسط ریزش باران در ژاپن 160 سانتی‌متر (6 برابر ایران)، مالزی 250 سانتی‌متر (9 برابر ایران)، اروپای غربی 180 سانتی‌متر (7 برابر ایران) و در انگلستان 200 سانتی‌متر (8 برابر ایران) می‌باشد.

کمبود شدید باران در ایران ناشی از وضعیت کوهستان‌های اطراف فلات ایران می‌باشد. ایران در مسیر وزش بادهای غربی – شرقی و شمالی – جنوبی قرار دارد. این بادها بخارات آب دریای مدیترانه و اقیانوس اطلس را از غرب و بخارات دریای خزر را از شمال به سمت داخل یا فلات مرکزی ایران می‌آورند. اما مشکل اینجاست که دو رشته کوهستان‌های مرتفع در شمال و غرب ایران جلوی ورود این بخارات را به مناطق مرکزی ایران می‌گیرند. رشته‌ کوه‌های البرز در شمال کشور مانع ورود ابرهای باران‌زای دریای خزر به داخل می‌شوند و ارتفاعات زاگرس در غرب کشور نیز همین مانع را بر سر ابرهایی که از غرب کشور وارد می‌شوند قرار می‌دهند. نتیجه این وضعیت همان خشکی و بی‌آبی وسیع مناطق مرکزی ایران می‌باشد.

اما این هنوز همه تصویر خشکی ایران نیست. رقم 30 – 25 سانتی‌متر باران در ایران، همانطور که اشاره‌اش رفت در حقیقت معدل ریزش باران در ایران می‌باشد. به سخن دیگر در مناطقی از ایران کمتر از 25 سانتی‌متر در سال باران می‌بارد، ضمن اینکه در مناطق دیگری بیشتر از این رقم می‌باشد. و همانند همه کمیت‎های میانگین، سوال اساسی‌تر این است که در چه میزان از خاک ایران ریزش باران بالاتر از رقم 25 سانتی‌متر می‌باشد و در چه میزان کمتر از این مقدار. به زبان آمار و ریاضیات، نحوه توزیع این معدل چگونه است. متأسفانه بخش عمده‌ای از ایران در حقیقت زیر معدل قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر در بسیاری از مناطق ایران میزان بارش سالیانه به مراتب کمتر از 25 سانتی‌متر می‌باشد. آنچه که معدل باران را در ایران بالا برده و به 30 – 25 سانتی‌متر می‌رساند وجود مناطق شمالی کشور است. در گیلان و مازندران ریزش باران بین 100 تا 200 سانتی‌متر می‌باشد و از این دو ناحیه که بگذریم بخش عمده‌ای از ایران زیر معدل قرار می‌گیرد.

نخست آنکه از شمال و غرب کشور که به سمت مناطق شرقی و جنوبی‌تر کشور می‌رویم میزان باران کاهش می‌یابد. ثانیاً مهم‌تر اینکه به استثناء حاشیه نازک شمالی کشور که ریزش باران در آنجا بالاتر از متوسط جهانی می‌باشد (90 سانتی‌متر)، در مابقی ایران که اکثریت خاک کشور را در بر می‌گیرد، نزول باران به شدت پایین است. فی‌الواقع اگر بخواهیم میزان ریزش باران را در ورای یک عدد کلی به نام «میانگین» یا «معدل» بیان کنیم بایستی گفت که فقط در چهار درصد از سطح کشور میزان ریزش باران بیش از 50 سانتی‌متر می‌باشد. در 96 درصد باقی‌مانده، میزان باران سالیانه حتی به 20 سانتی‌متر هم نمی‌رسد.

سؤال اساسی دیگری که در اینجا مطرح می‌شود این است که با در نظر گرفتن شرایط اقلیمی ایران (جنس خاک، رطوبت، درجه حرارت، ارتفاع از سطح دریا و…)، چه میزان باران برای کشت و زرع لازم می‌باشد. حداقل ریزش باران برای برقراری یک کشاورزی معقول در ایران 25 سانتی‌متر است. با توجه به این رقم یکبار دیگر به نتیجه قبلی می‌رسیم که بیش از 4 درصد از ایران مستعد کشاورزی از طریق باران نیست.

معضل دیگر عبارت است از وضعیت ناهموار مناطقی که از باران مکفی برخوردارند یعنی مناطق غربی و شمالی. اگرچه در این مناطق ریزش باران بالنسبه مطلوب است اما به دلیل وضعیت کوهستانی آنها بخش عمده‌ای از باران‌های این مناطق بدون آنکه مورد استفاده چندانی قرار گیرد به صورت‌ سیلاب و جویبار از دامنه ارتفاعات سرازیر شده در غرب به سمت مرزهای غربی کشور و در شمال وارد دریای خزر می‌شود. در مقابل، در دشت‌های مرکزی به علت بارندگی‌های پراکنده و یا بالا بودن درجه حرارت قبل از اینکه آب باران در سطح زمین جریان پیدا کند دوباره تبخیر شده و به جو برمی‌گردد.

مانع بعدی بر سر راه کشاورزی ایران زمان بارندگی است. بخش عمده‌ای از بارندگی در ایران در اواخر زمستان و اوایل بهار صورت می‌گیرد، درحالی که نیاز اصلی به باران در تابستان است.

اگرچه آمار فوق به تنهایی گویای شرایط دشوار طبیعی حاکم بر ایران می‌باشد، اما مقایسه‎ای بین ایران و چند کشور دیگر این تصویر را روشن‌تر می‌نماید. مقایسه بین مقدار زمین زراعتی که به هر زارع ایرانی می‌رسد با چند کشور دیگر به وضوح عمق مشکل را نشان می‌دهد.

جدول شماره 4 به نحو بارزی نشان دهنده نامطلوب بودن شرایط کشاورزی در ایران است. این جدول براساس آمار جمعیت ایران در سال 1340 محاسبه شده و جمعیت کل ایران 20 میلیون در نظر گرفته شده است با در نظر گرفتن این واقعیت که رشد جمعیت در ایران به مراتب از چهار کشور مورد مقایسه بیشتر می‌باشد، بنابراین فاصله بین ایران و کشورهای فوق ظرف 30 سال گذشته زیادتر هم شده است.

از مجموع کلیات فوق چه نتایجی می‌توانیم به دست آوریم؟ وضعیت جغرافیایی فلات ایران بالطبع بر روی زندگی انسان‌هایی که در طول تاریخ در آن می‌زیسته‌اند تأثیر گذارده و آن را شکل داده است. نوع زندگی، شکل اجتماعات، مناسبات تولیدی، روابط مردم با یکدیگر، ساختار حکومت و سرانجام پیشرفت یا بالعکس عقب‌ماندگی ما رابطه مستقیمی با شرایط محیطی‌مان پیدا می‌کند. به تعبیری می‌توان گفت که عقب‌ماندگی یا توسعه یافتگی در حقیقت چیزی نیست به جز مجموعه شرایط و عوامل فوق جامعه‌ای که به هر فرد کشاورز آن بین 40 تا 200 برابر روستایی ایرانی زمین می‌رسد و یا میزان بارندگی در آن چندین برابر ایران می‌باشد بالطبع تفاوت‌های بنیادی با جامعه ایران خواهد داشت.

از میان جملگی ویژگی‌هایی که از دل شرایط اقلیمی ایران برخاستند سه عامل به نظر می‌رسد بیش از همه در چگونگی شکل‌گیری تمدن در ایران نقش داشتند.

این سه عنصر عبارتند از

پراکندگی اجتماعات در ایران،

پیدایش نظام ایلی و چادرنشینی،

و بالاخره تمرکز قدرت در دست حکومت.

پراکندگی اجتماعات

می‌گویند که اجتماعات اولیه انسان‌ها همواره در کنار رودخانه‌های بزرگ به وجود آمده است. علی‌القاعده اجتماع انسان‌ها در ایران نیز از این قاعده کلی نمی‌توانسته مستثنی باشد. در هر کجا که آبی وجود داشته نطفه اجتماعات اولیه شکل می‌گرفته است. اما مشکل اساسی در ایران این است که به دلیل کمبود آب شمار چنین منابعی بالطبع بسیار کم است. ایران نه از شمار زیادی رودخانه که در بستر مناسب و طولانی در طول سال در جریان باشند برخوردار است و نه منابع مشابه دیگری در دسترس داشته است. به دلیل کمبود آب، منابعی که می‌توانسته در اطراف خود زندگی انسان‌ها را پذیرا شود اندک بوده. بنابراین اگر در منطقه‌ای آب بود، منطقه بعدی کیلومترها دورتر قرار داشت. حتی اگر امروزه هم نگاهی سطحی به نقشه ایران بیندازیم، از حاشیه نازک شمال که بگذریم، می‌بینیم که فاصله بین شهرهای ایران اکثراً بسیار زیاد است. غالباً برای رسیدن از یک شهر به شهر دیگر می‌بایستی ده‌ها کیلومتر بیابان‌های بی‌آب و علف را پشت سر گذارد. اگر هم مابین این دو نقطه اجتماعی باشد، بعضاً اجتماع کوچکی بیشتر نیست که از چند روستا با جمعیتی از چند ده و حداکثر چند صد خانوار تشکیل شده است.

بعد مسافت بین شهرها و مناطق دیگری که اسکان دائم در آنجا به وجود آمده نتایج مهمی را به یاد آورده است. نخستین و مهم‌ترین این نتایج عدم ارتباط بین این مناطق می‌باشد. اولاً به دلیل کمبود آب، میزان تولید چنین مناطقی نمی‌توانسته زیاد باشد. ثانیاً اگر بالفرض در منطقه‌ای میزان تولید بیش از مصرف بود، به دلیل بعد مسافت بین دو منطقه و در نتیجه فقدان حمل و نقل مناسب و اقتصادی، امکان کمی وجود داشت که اضافه تولید آن منطقه راهی مناطق دیگر شود.

فقدان آنچه که در اقتصاد امروزه به آن «تولید مازاد بر مصرف» یا «اضافه بر مصرف» گفته می‌شود مهم‌ترین خصوصیت تولید در ایران بوده است. در نتیجه مناطق اسکان یافته ایران جدا از یکدیگر در حصاری فرو رفته و به گونه‌ای پراکنده به صورت خودکفا به سر می‌بردند بدون اینکه ارتباطات چندانی مابین آنها وجود داشته باشد. کسانی که حتی در قرن نوزدهم به ایران سفر کرده‌اند آن را مجموعه‌ای از نقاط پراکنده و دورافتاده از یکدیگر توصیف کرده‌اند که جملگی نیازهای معیشتی خود را در محل به دست می‌آوردند. یعنی حتی در آن عصر هم هنوز شالوده یک اقتصاد سراسری در ایران به وجود نیامده بود که بتواند به کمک شبکه‌ای از ارتباطات تولیدات یک ناحیه را به ناحیه دیگری منتقل نماید.

حداقل نتیجه نامطلوب این گونه خودکفایی در این است که چون تولیدکنندگان اضافه تولیدی ندارند، بالطبع درآمدی هم پیدا نمی‌کنند. فقدان درآمد بالطبع تولیدکنندگان را از دستیابی به دارایی و سرمایه محروم می‌سازد. و فقدان سرمایه به نوبه خود باعث می‌شود که سرمایه‌گذاری در امر تولید صورت نگرفته و در نتیجه تولید همواره در یک حالت ایستا درجا زده و پیشرفتی حاصل ننماید. این دور باطل را حتی امروزه هم در ایران می‌توان مشاهده نمود. در مناطقی که پراکندگی جمعیت زیادتر است، تولید بیشتر حالت معیشتی داشته و کمتر به مرز (مبادله کالا) می‌رسد. روستاییان بخش عمده‌ای از آنچه را که تولید می‌کنند مصرف نموده و «مبادله کالایی» ندارند (و بالطبع درآمدی هم ندارند). برای درک بهتر مطلب کافیست مقایسه‌ای بین وضعیت تولید در سه منطقه مختلف کشور به عمل آوریم.

در استان گیلان کمترین فاصله بین شهرها و مناطق روستایی آن وجود دارد. این فاصله در استان مرکزی افزایش یافته و در منطقه سیستان و بلوچستان باز هم زیادتر می‌شود. وضع «تولید مازاد بر مصرف» در این سه استان کاملاً منطبق با مسئله پراکندگی جمعیتی آنهاست. به این صورت که 74 درصد تولیدکنندگان در استان گیلان «اضافه بر مصرف» تولید نموده و مقدار اضافه را می‌فروشند. در استان مرکزی که پراکندگی جمعیت به نسبت استان گیلان افزایش می‌یابد، درصد این قبیل تولیدکنندگان کاهش یافته و به 64 درصد می‌رسد. در استان سیستان و بلوچستان که پراکندگی شهرها و اجتماعات روستایی به ده‌ها کیلومتر می‌رسد، رقم مبادله به نحو حیرت‌انگیزی باز هم کاهش یافته و به کمتر از 15 درصد می‌رسد. به عبارت دیگر 26 درصد تولیدکنندگان در استان گیلان «تولید اضافه بر مصرف» ندارند. در استان مرکزی این رقم به 34 درصد می‌رسد و در استان سیستان و بلوچستان بیش از 85 درصد تولیدکنندگان صرفاً به اندازه نیازشان قادر به تولید هستند. این آمار متعلق به نیمه دوم قرن بیستم می‌باشد (سال 1353) با در نظر گرفتن انقلاب شگرفی که در امر ارتباطات و حمل و نقل صورت گرفته است. می‌توان حدس زد که در قرون گذشته حجم مبادلات تا چه حد اندک بوده است.

در یک کلام، شرایط اقلیمی ایران پراکندگی اجتماعات اسکان یافته را سبب‌ساز شد. پراکندگی و دوری اجتماعات از یک سو و شرایط سخت جغرافیایی از سویی دیگر باعث شدند که سطح تولیدات کشاورزی در ایران پایین مانده عمدتاً از حد برآوردن نیازهای مصرفی خود تولیدکنندگان فراتر نرود. عدم «اضافه تولید» بالطبع باعث شد که یافتن بازار، صدور کالا و ضرورت تجارت کمتر به وجود آید. در نتیجه همه این‌ها درآمد تولیدکنندگان در ایران در سطح پایینی قرار گرفت و آنان کمتر توانستند اندوخته‌ای به دست آورده و آن را در راه تولید بیشتر، فراهم آوردن امکانات تازه‌تر و سرانجام در راه تجارت و ایجاد ارتباطات به کار گیرند.

زندگی عشایری و صحراگردی

عنصر اجتماعی مهم دیگری که در نتیجه شرایط اقلیمی در ایران به وجود آمده سبک زندگی ایلی و کوچ‌نشینی بود. به دلیل کمبود شدید آب، امکان بهره‌برداری کشاورزی را سکان دائم برای همه جمعیت وجود نداشت. در نتیجه بخشی از مردم مجبور شدند برای زندگی و دستیابی به منابع طبیعی از یک نقطه به نقطه دیگری حرکت نمایند. جدای از کمبود امکانات طبیعی (آب و زمین) به منظور فراهم ساختن امکانات لازم برای اسکان دائم، دو عامل دیگر نیز در به وجود آمدن زندگی ایلی در ایران مؤثر بودند. عامل اول وجود مناطق گسترده کوهستانی بود. تقریباً خاک ایران را ارتفاعات بلند و کوتاه، تشکیل می‌دهند. در دامنه‌های برخی از این ارتفاعات در شمال و غرب کشور در نتیجه ریزش برف و باران در زمستان و اوایل بهار، مراتعی به وجود آمده است که به صورت چراگاه مورد استفاده دامداران قرار می‌گیرد. زمان بهره‌برداری این مراتع به طور معمول از اواسط بهار تا اواخر تابستان می‌باشد. با شروع سرما از اوایل پائیز و شروع برف و باران در دامنه ارتفاعات، مراتع تا بهار سال بعد دیگر قابل استفاده نمی‌باشند. این سیکل تغییر باعث می‌شود که مراتع و دامنه ارتفاعات صرفاً در بخشی از سال بتوانند امکان زندگی را در خود فراهم آورند. کسانی که در بخش مساعد سال از آن بهره‌برداری می‌کنند با شروع فصل سرما مجبور هستند آنجا را ترک نمایند.

عامل دومی که با پیدایش نظام ایلاتی در ایران کمک نمود، تغییر درجه حرارت در طول سال و در میان نقاط مختلف کشور می‌باشد. همه ما روزانه از گروهی تفاوت درجه حرارت بین گرم‌ترین و سردترین نقطه کشور را می‌شنویم. بعضاً این اختلاف حتی به 50 درجه سانتی‌گراد نیز می‌رسد. این تفاوت گسترده به این معناست که در طول سال صرفاً برخی از مناطق برای زیستن مناسب هستند. در مناطق کم ارتفاع درجه حرارت از اواخر بهار تا اوایل پائیز بسیار بالا می‌رود در حالی که در همان زمان هوای دامنه کوهستان‌ها ملایم می‌شود. متقابلاً در پائیز و زمستان درجه حرارت در ارتفاعات بسیار پایین رفته به نحوی که زندگی در مناطق کوهستانی و برف‌گیر کشور سخت و بعضاً غیر ممکن می‌شود در حالی که مناطق جلگه‌ای و دشت‌ها در این فصول درجه حرارت معتدلی دارند. این وضعیت به طور طبیعی باعث می‌شود که در نیمی از سال بخشی از فلات ایران مناسب برای زندگی باشد و در نیم دیگری از سال بخشی دیگر.

مجموعه این عوامل طبیعی باعث به وجود آمدن نوعی زندگی در ایران گردید که ما امروزه آن ‌را به نام زندگی «ایلی» (ایلاتی)، «طایفگی»، «عشایری» یا «صحرانشینی» می‌شناسیم. ساختار اصلی این سبک عبارتست از زندگی به صورت متحرک و به طور منظم از مکانی به مکانی دیگر در نقل و انتقال بودن. با تغییر شرایط جوی محل زندگی از اواخر بهار، ایل به سمت مناطق معتدل در کوهپایه‌ها نقل مکان می‌نماید. با شروع فصل پائیز و پیدایش سرما در مناطق فوق، ایل مجدداً به سمت مناطق جلگه‌ای، دشت و کم ارتفاع بازمی‌گردد. در این ییلاق و قشلاق، ایل نه تنها بخش عمد‌ای از سال را در شرایط معتدل به سر می‎برد بلکه در محل اسکان موقتش نیز از منبع تغذیه بالنسبه مطمئنی که موانع باشند برخوردار است.

به نظر می‌رسد زندگی ایلی یا چادرنشینی بخش قابل توجهی از ساختار اجتماعی ایران را تشکیل می‌داده است. حتی تا اوایل قرن بیستم در حدود کل جمعیت ایران را ایلات و قبایل تشکیل می‌دادند. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که این رقم در گذشته به مراتب بیشتر بوده است. اما مهم‌تر از کمیت صحرانشینان، کیفیت و سبک زندگی آنان می‌باشد.

به طور خلاصه می‌توان گفت که به دلیل طبیعت متحرک و اجبار قبایل به حرکت علی‌الدوام، شیوه زندگی آنان ضرورتاً بسیار ساده و ابتدایی می‌شود. زندگی در زیر چادر نمدی یا چادرهای بافته شده از موی بز، در کنار احشام و بر روی زمینی که چند ماه بعد می‌بایستی آن را ترک کرد بالطبع نمی‌تواند به لحاظ اجتماعی چندان پیچیده و پیشرفته باشد. نیازهای صحرا‌نشینان که عبارتند از محافظت خویش در مقابل عوامل طبیعی (گرما، سرما، باد و باران، حملات حیوانات وحشی و…) و مقابله با دسته‌جات و قبایل دیگر، و در مرحله بعدی نگهداری و مراقبت از احشام و تأمین غذا، همواره در سطحی ابتدایی قرار دارد. نیازها و مقتضیات زندگی صحرانشینی آنچنان ابتدایی و ساده است که پس از گذشت هزاران سال هنوز تغییر چندانی به خود ندیده است. به لحاظ اجتماعی چادرنشینان نه نیاز به بازار دارند، نه ارتباطات، نه مدرسه و مسجد، نه ساختمان حکومتی و دربار و پارلمان، نه بانک و شرکت و تجارتخانه و کارخانه، نه محکمه و قانون و زندان و نه عالم و خطیب روشن‌فکر و دانشمند. اگر اسکان دائم را سرچشمه پیدا شدن شهر نشینی و به دنبال آن پیدایش نهادهای اجتماعی (حکومت، قانون، تعلیم و تربیت، بازار، بانک، مناسبات تجارتی و حقوقی، مدرسه، مسجد، خانقاه و ….) بدانیم، صحرانشینی درست در نقطه مقابل این روند قرار می‌گیرد. نه اینکه صحرانشینان مخالفت یا عناد خاصی با نهادهای اجتماعات شهرنشین و اسکان دائم داشته باشند، بلکه اساساً آنان نیازی به این نهادها ندارند. ساختار اجتماعی زندگی یک ایل یا عشیره آنچنان ساده است که اصولاً نیازی به نهادهایی که لازمه زندگی پیچیده شهریست پیدا نمی‌کنند. اسبی تیزرو، رمه‌ای سالم، فرزندانی دلیر و چابک سوار (و البته پسر) عملاً بخش عمده‌ای از نیازهای یک صحرانشین را برآورده می‌سازند.

اما این همه مشکل نیست. اینکه زندگی صحرانشینی همواره در یک حالت ساده و ابتدایی درجا زده و پیشرفتی ندارد تنها اشکال آن در ارتباط با مسئله عقب‌ماندگی نیست. مشکل دیگری از زندگی صحرانشینی بر سر راه پیشرفت اجتماعی قرار می‌دهد و نتایج آن به مراتب زیانبار‌تر از بعد ابتدایی و ساده زیستی آن است عبارت است از تهاجم و تجاوز مکرر صحرانشینان بر قلمرو مناطق اسکان دائم. نوع زندگی صحرانشینان بالطبع آنان را وادار می‌ساخت که سوارکارانی قابل و جنگاور باشند. به نحوی که دسته کوچکی از آنان برای حمله و قتل و غارت منطقه وسیعی کفایت می‌نمود. از سویی دیگر، اگر صحرانشینان دچار قحطی یا کمبود آذوقه می‌شدند (که بسیار هم پیش می‌آمد)، با امکان دستیابی و استفاده از موانع و چراگاه از آنان سلب می‌گردید (که بسیار هم پیش می‌آمد)، هجوم به مناطق مسکونی برای تهیه آذوقه واکنش قابل انتظار (اگر نگفته باشیم طبیعی) قبائل بود. برخی از محققین زندگی عشایری حتی ادعا کرده‌اند که سرقت از مناطق مسکونی و راهزنی در حقیقت مترادف با شجاعت و دلاوری در میان عشایر به شمار می‌رود.

صحرانشینان نه تنها در خارج از مناطق مسکونی راهزنی و ایجاد ناامنی می‌کرده‌اند بلکه ساکنین شهرها و روستاها نیز همواره در ترس از حملات و شبیخون‌های آنان به سر می‌بردند. ترس و کینه‌ای که در میان مردمان اسکان یافته نسبت به صحرانشینان وجود داشت باعث می‌گردید که آنها نیز به هنگام قدرتمندی متقابلاً سعی نمایند با جنگ و اعمال زور (حتی کشتار وسیع آنان) صحرانشینان را تا سرحد امکان ناتوان ساخته و از منطقه خود دور نمایند. در مجموع می‌توان گفت که فقدان امنیت در راه‌ها و مسیرهای بین شهرها و مناطق مسکونی و ترس از حملات صحرانشینان از جمله عوامل مهمی بود که مانع از رشد و گسترش تجارت و بسط شبکه اقتصادی در ایران گردید.

تضاد بین این دو گروه البته ریشه عمیق اقتصادی داشت. محدودیت شدید مناطق حاصلخیز در ایران باعث می‌شد که بین دو گروه صحرانشین و اسکان یافته همواره بر سر استفاده از این مناطق رقابت و کشمکش باشد. به دلیل نیازهای معیشتیشان، صحرانشینان خواهان رها کردن احشام خود در مناطق بیشتر و بهتری می‌بودند. در حالی‌که منافع کشاورزان درست در عکس این جهت قرار می‌گرفت. به علاوه اجتماعات اسکان یافته نیز خواهان بهره‌برداری از مراتع و دشت‌ها برای گلّه‌های احشام و چهارپایان خود بودند. در نتیجه این تضاد، صحرانشینان یا قبایل برای دستیابی به منافع بیشتر و غنی‌تر هرگاه که قادر می‌شدند به شهرها و مناطق مسکونی هجوم برده و در بسیاری از موارد حکام و قدرت‌های محلی را ساقط می‌نمودند. فی‌الواقع اگر ادعا شود که بخش عمده‌ای از تحولات تاریخی ایران خلاصه می‌شود در پیکارهای پایان‌ناپذیر میان صحرانشینان از یک سو و اجتماعات اسکان یافته از سویی دیگر، سخنی به گزاف نرفته است.

نگاهی دقیق‌تر به تاریخ ایران نشان دهنده این واقعیت است که بخش عمده‌ای از آن عبارت است از آمدن و رفتن صحرانشینان در قالب حکومت‌های مختلف. این واقعیت بالاخص از قرن یازدهم میلادی (قرن پنجم هجری) به بعد چشم‌گیرتر است. به استثناء سلسله پهلوی، مابقی سلسله‌هایی که از سال 1000 میلادی (قرن پنجم هجری) در ایران به قدرت رسیدند مبنا یا خاستگاه قبیلگی داشتند.

اولین آنها قبایل ترک آسیای میانه بودند که در حدود سال 1000 میلادی سلسله «غزنویان» را در ایران تشکیل دادند. از اواسط قرن یازدهم قبایل ترکمن جای آنان را گرفتند که در تاریخ ما آنان را به نام «سلجوقیان» می‌شناسیم. سپس «خوارزمشاهیان» که قبایل ترک‌نژاد دیگری بودند به قدرت رسیدند. در نیمه اول قرن سیزدهم (هفتم هجری) مغولان وارد ایران شدند. حکومت آنان تا اواسط قرن چهاردهم (هشتم هجری) به نام سلسله ایلخانیان ادامه یافت. در قرن پانزدهم (نهم هجری) مجموعه‌ای از قبایل ترک، ازبک و تاتار به فرماندهی تیمور لنگ قدرت را به دست گرفتند. آق‌قوینلو و قرا‌قوینلوها که تیره‌های مختلف قبایل ترک و ترکمن بودند حکام بعدی ایران را تشکیل می‌دهند. در قرن شانزدهم (دهم هجری) قبایل ترک آسیای صغیر (آناتولی) به نام قزلباش حکومت صفوی را به وجود آوردند. با ورود قبایل مستقر در ماوراءالنهر به سرکردگی محمود افغان، بر حکومت صفویه منقرض می‌گردد.

در نیمه اول قرن هیجدهم (دوازدهم هجری) ایل افشار که در نواحی غرب و خراسان مستقر بود به سرکردگی نادرشاه، حاکم جدید ایران شد و پس از افشارها، قبایل جنوب ایران (لرها) تحت نام سلسله زندیه به قدرت رسیدند. و سرانجام در قرن نوزدهم (اواخر قرن هیجدهم) قبیله ترک‌نژاد قاجار قدرت را به دست گرفت. به سخن دیگر از قرن یازدهم تا اوایل قرن بیستم حکومت‌های ایران بلااستثناء منشأ قبیلگی داشتند.

برخی از پیامدهای منفی بلند مدت فرمانروایی قبایل در فصول بعدی تشریح شده است اما در مجموع بایستی گفت که ساختار اجتماعی ساده و ابتدایی قبیله بالطبع پس از آنکه این قبیله یا آن یکی بر قدرت مسلط می‌گردید به درون حاکمیت راه می‌یافت و بزرگترین مانع را بر سر راه پیشرفت و ترقی ایران قرار می‌داد. استقرار قبایل در قالب قدرت سیاسی همچنین ضرورت‌های کشورداری و درگیر شدن در مسائل مالی، اداری و سیاسی البته آنان را الزاماً متحول می‌نمود. به عنوان مثال در تاریخ می‌خوانیم که جانشینان چنگیزخان مغول سرانجام به اسلام گرویده و به درجه‌ای از تمدن و فرهنگ اسلامی – ایرانی رسیدند. و با قبایل ترکمن در قالب سلسله سلجوقیان امپراطوری وسیع و مقتدری به وجود آوردند. اما این تحول اولاً پس از آن بود که قبایل صدمات اقتصادی و اجتماعی زیادی بر پیکر ایران وارد ساخته بودند، ثانیاً – که مقوله اساسی تری می‌باشد – عمر این حکومت‌ها چندان بقاء و دوامی نمی‌یافت و قبل از آنکه آشنایی قبیله به قدرت رسیده با ساختارها و نهادهای اجتماعی بتواند تبدیل به جریانی بادوام و بلند مدت در قالب حکومت شود از اریکه قدرت به زیر کشانده می‌شد. معمولاً پس از گذشت مدتی از حاکمیت یک قبیله و به مجرد پیدایش آثار ضعف در آن، قبایل دیگر سعی در سرنگونی آن و به دست گرفتن قدرت می‌نمودند. در اکثر موارد نیز رمز پیروزی یک قبیله بر قبایل دیگر به ظهور شخصیت نیرومندی در قالب رهبری آن قبیله بود. رهبری که هم در زمینه‌های سازماندهی و جنگیدن از شجاعت و استعداد زیادی برخوردار بود و هم در وادی تدبیر امور و تصمیم‌گیری‌ها از خود کاردانی، ظرفیت و توان قابل ملاحظه‌ای نشان می‌داد. سلطان محمود غزنوی، طغرل‌بیگ، چنگیزخان، تیمور لنگ، اوزون حسن، شاه‌اسماعیل، محمود افغان، نادرشاه، و آغا محمدخان جملگی نمونه چنین شخصیت‌هایی بودند که از قدرت تصمیم‌گیری، فرماندهی‌ نظامی، شجاعت و شهامت زیادی برخوردار بودند. البته درکنار این قابلیت‌ها بایستی به خصوصیات دیگر این رهبران هم اشاره داشت و آن هم خشونت، بی‌رحمی و تمایل به خونریزی آنها می‌باشد. تمایل به خونریزی و بعضاً قتل عام مخالفین و ساکنین شهرهای مورد حمله (حتی در موارد زیادی پس از تسلیم) به همراه سخت‌گیری و فقدان کوچکترین گذشت و ترحمی نسبت به مخالفین و افراد خاطی به نظر می‌رسد صفات ممیزه تمامی شخصیت‌های تاریخ‌ساز ایران می‌باشد که دارای خاستگاه قبیلگی بوده‌اند.

به هرحال مؤسسین سلسله‌های پی در پی که از قرن یازدهم به بعد بر ایران حاکم شدند، همواره مردانی بودند که دارای استعدادهای فردی کاملاً متمایزی از دیگر افراد قبیله خود بودند. خود این پدیده که ظهور و افول قدرت‌ها متکی به توانمندی افراد مشخصی باشد، نشان دهنده ساده بودن بافت اجتماعی آن می‌باشد. چه اگر جامعه دارای نهادهای استوار و جا افتاده‌ای باشد، ظهور فرد ولو آنکه دارای استعداد و توانمندی‌های چشم‌گیری هم نسبت به دیگران باشد به تنهایی نمی‌تواند منجر به تغییرات گسترده شود.

البته تأکید بر روی عنصر فردی در تغییر قدرت سیاسی، نبایستی باعث نادیده انگاشتن اسباب و علل دیگر شود. بدون تردید در افت و خیزهای حکومت‌های مختلف در ایران که منشأ قبیلگی داشتند، عوامل و علل دیگری همچون عوامل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی نیز در کار بوده‌اند. اضمحلال صفویه به دست افغان‌ها را نمی‌توان صرفاً در توان و استعدادهای یک نفر به نام محمود افغان خلاصه نمود. ایضاً به قدرت رسیدن قبایل ترک و ترکمن را در قالب سلسله‌های غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، آق‌قوینلوها یا قره‌قوینلوها … نمی‌توان به سادگی در ظهور رهبرانی چون محمود غزنوی، سنجر، طغرل و یا اوزن حسن خلاصه نمود. بالطبع در این تغییر و تحولات علل و عوامل دیگری هم درکارند. اما در عین حال نمی‌توان و نبایستی از این نکته اساسی هم غافل ماند که به دلیل ساختار ساده نظام قبیلگی، تأثیر عنصر فردی در آن سرنوشت‌ساز بود.

ایران در عهد باستان در تاریخ اقوام و پادشاهان
محمد جواد مشکور

دسترسی

گزیده کتاب:

ایران در عهد باستان در تاریخ اقوام و پادشاهان پیش از اسلام / محمد جواد مشکور

وضع جغرافیای ایران در عصر هخامنشی و تقسیمات کشوری

ایران هخامنشی‌ها جانشین آسوری‌ها و بابلی‌ها و لیدی‌ها و مادها شد.

پس از تسخیر مماللک مزبور و گرفتن کشور‌های دیگر شاهنشاهی عظیمی تشکیل دادند که تا آن‌گاه در جهان سابقه نداشت. حدود کشور پهناور ایران در آن روزگار از طرف مشرق وشمال رود سیحون (یاکسارتس) و دریای خزر (کاسین) و دریای سیاه (پنتوس اکسینوس Pontus Euxinus) و کوه‌های قفقاز و از سمت جنوب دریای عمان و خلیج فارس بود. مرز غربی به واسطه کشمکش‌های دایمی میان ایران و یونان درست مشخص نبوده است و روی‌هم‌رفته دریای اژه Egte را برای حد غربی آن می‌توان فرض نمود.

داریوش بزرگ کشور پهناور ایران را به چند خشتره یا شتره (کشور یاشهر) تقسیم کرد و برای هریک از آنها استانداری گماشت که او را خشتره پوان یا شتربان (شهربان) و به یونانی ساتراپ می‌نامیدند. رودخانه فرات کشور شاهنشاهی ایران را بدو بخش بزرگی تقسیم می‌کرد. اول کشورهای مغرب آن رود که شامل آسیای صغیر ومصرو سوریه بود. دوم ممالک طرف مشرق آن که به رودخانه سند محدود می‌شد.

اول / کشورهای آن‌سوی رود فرات: الف – آسیای صغیر

مرکب از ده، خشتره بود: سه در مغرب و دو در مرکز و دو درجنوب و سه در شمال.

1- لیدیه: لیدی که سابقا مئونیMeonite نام داشت و در کتیبه داریوش اسپاردا آمده است از طرف جنوب به رودخانه مئاندر Meandre و از شرق به فریگیه و از شمال به میسیه و از مغرب به اییونی محدود بود. شهر سارد در دامنه کوه‌های تملوس Tomolux پیش از پیوستن لیدیه به ایران پایتخت آن کشور بود.

۲- ایونیloni : که داریوش آنرا به ئونه خوانده این قوم مهاجران یونانی بودند که از ۹۰۰ سال قبل از میلاد آن ناحیه را تصرف کرده بودند این ایالات دارای ده شهر بود که مهم‌ترین آنهامیلت Milet است جزایر سامس Samos وخیوس Chios جزو این ایالت بودند.

۳-کاریCarie : از طرف مغرب و جنوب محدود به دریا بود. اهالی این ایالت در جزایر دریای اژه نشیمن داشتند و از جهت نزاع با یونانیان به آسیای صغیر مهاجرت کردند. رود مئاندر Meandre این ایالت را مشروب می‌کرد. از شهرهای بزرگ این ایالت شهرهالیکارناس Halicarnass بود که مهاجرنشین یونانی و قبل از تصرف ایران مقر پادشاهان کاری بود. هرودوت مورخ مشهور یونانی از مردم این شهر بود.

4- میسیه Mysie : این ایالت از شمال به پروپونتیدPropontide (دریای مرمره) وازمغرب به حراژه، و از جنوب به لیدی و از مشرق به بی تی نیه محدود بود. والی ایرانی در شهر داسیلیوم Dassylium که امروز دیاس کیلو Diaskillo نام دارد ساکن بود.

5- فریگیه Phrigie : دشت‌های پهناور این ایالت به توسط رود ‌هالیس Holys (قزل ایرماق فعلی) مشروب می‌شد در این ایالت است که کورش پادشاه ایران کروزوی پادشاه لیدی را مغلوب ساخت.

٦-کاپادوکیه Capadoce : در کتیبه داریوش ک ته په توکه که از شمال به دریای سیاه و از مغرب به پافلاگونیه و از جنوب به کوه‌های توروس و از مشرق به ارمنستان محدود بود و شامل ناحیه‌ای واقع میان رود هالیس و فرات بوده است. این ایالت به دو قسمت کاپادوکیه بزرگ و کاپادوکیه کوچک منقسم می‌شد. مردم قسمت اول را یونانیان «شامیان سفید» می‌نامیدند و سوریه را که در یونانی قدیم Syrie بودم و در کتب مذهبی قدیم آرامی نامیده می‌شد اعراب شام گویند و معنای آن یسار و چپ است.

۷- پافلاگونیه Pophlagenie : که در جنوب دریای سیاه واقع و بندر سی نپ Sinop امروز از شهرهای معروف آن بوده است.

۸ – بیتی نیه Bithynie : این ایالت کمتر فرمان‌بردار شاهنشاه ایران بود و فقط قسمتی از آن از شاهنشاه اطاعت میکرد.

9- لیکیه Lycie و پام فیلیه Pamphilie و کیلی کیه Cilicie : ولایات کوهستانی و نیم‌مستقل بودند که اغلب به ایالات مجاور تجاوز و آنان را بر ضد حکومت مرکزی ترغیب می‌کردند داریوش سوم در ایسوس Issus از شهرهای کیلیکیه از اسکندر مقدونی شکست خورد. این ایالات در جنوب آسیای صغیر و در کنار دریای مدیترانه واقع بودند.

۱۰- سوریه : از طرف شمال محدود بوده به کوه‌های توروس و از مشرق به فرات و عربستان و از جنوب به دریای مدیترانه و اگر فنیقیه و فلسطین راجزو آن حساب کنیم حدجنوبی آن مصر محسوب می‌گردیده است.

کشورهای آن‌سوی رود فرات : ب – اکیپت مصر:

که در زمان کمبوجیه فتح شد و یکی از خشتره‌های بزرگ هخامنشی بوده است و ظاهراً با لیبیا «لیبی»، و «سیرن»، «سیرانائیک» و برقه یا بن غازی کنونی تحت نظر یک خشتره پوان بوده است مصریان قدیم خود را کی مست می‌نامیدند که به معنای سیاه است زیرا زمین‌های مصر را زمین سیاه و اراضی کویرها را زمین سرخ می‌دانستند. نام مصر که در بیشتر زبان‌های اروپائی Egypt است از لفظ خیکوتا گرفته شده زیرا فینیقی‌ها منفیس ـ Menphis پایتخت مصر علیا را بدان نام می‌خواندند و از ایشان این اصطلاح به اروپا سرایت کرده است. داریوش این کشور را مودرایا خوانده و به نظر می‌رسد که لفظ مصر و مودرایا ازیک ریشه و اصل باشد.

دوم / خشترهای این‌سوی فرات:

1ـمزوپوتامی Mesopotamie : که در کتیبه داریوش اربایا آمده به معنی بین النهرین است و به زبانهای سامی قدیم آنرا آرام نهرائیم می‌گفتند این ناحیه مثلثی را تشکیل می‌دهد که قاعده آن جبال توروس و اضلاع آن یکی در شرق دجله و دیگری در مغرب فرات است.

۲ـ بابیلونی یا بابل : که در کتیبه داریوش بابیروش آمده است و شامل بابل ـ کلده می‌شد. این ایالت ثروتمندترین و زیباترین ایالات ایران بود. از شرق به شوش و از جنوب خلیج فارس و از شمال به بین النهرین و از مغرب به عربستان محدود می‌شد و فرات از سراسر آن می‌گذشت. مردم برای آبیاری آن استان سد‌بندی کرده و چندین ترعه میان دجله و فرات کنده بودند که از همه مهم‌تر نهر شاهی بود که فرات و دجله را به هم مربوط می‌ساخت ودر ملتقای آن شهر سلوسی «سلوکیه» بنا شده بود مرکز این ایالت شهر بابل بوده که از قدیم‌ترین شهرهای عالم وعجیب‌ترین بلاد به شمار می‌رفت.

۳ـ آرمینیا و ارمنستان : در کتیبه داریوش آرمینه آمده، این ایالت میان سرچشمه فرات و دجله واقع و از شمال به کلخیدوایبری (گرجستان امروز) و آلبانی و ولایت واقع بین دربند کورا و رود ارس محدود و آشور و ماد و بین النهرین در جنوب آن واقع می‌شد و از سوی مشرق از فرات تا ملتقای رود کورش به ارس امتداد داشت پایتخت آن موسوم به آرتاکزاستا Artaxasta در کنار رودخانه ارس بوده است.

4 ـ آشورAssyrie : در کتیبه داریوش آشوره آمده این ایالت در ساحل شرقی دجله واقع بوده از ارمنستان تا بابل امتداد داشت و امروز شامل کردستان و بالاخص موصل، کرکوک و سلیمانیه است. پایتخت آشور شهر نینوا واقع در ساحل چپ دجله بوده است. این شهر رامادها خراب کردند و فعلاً آثار خرابه‌های آن در ساحل چپ دجله در مقابل موصل در محلی موسوم به Nino باقی است. دیگر از شهرهای بزرگ آن شهر آربل به معنی چهار خدا است که به واسطه شکست دارا در نزدیکی آن از امکنه تاریخی به شمار می‌رود.

5ـ پارس : که در کتیبه داریوش پارسه و در کتاب هردوت پرسر ودر استرابون پرسیس آمده موسی خورن پارس و اصفهان را یک ایالت حساب می‌کند. این ایالت از جنوب به خلیج فارس و از مغرب به خوزستان و سلسله کوه‌های بختیاری و از شمال به ماد بزرگ و عراق عجم و از شرق به کرمانیا (کرمان) محدود بود. پایتخت پارس، شهر پارسه بود که یونانیان آنرا پرسپولیس Persepolis می‌گفتند. خرابه‌های آن امروز به نام تخت جمشید است که اسکندر آن را آتش زد و ویران کرد. دیگر از شهرهای پارس شهر پارسا کد (پازارگاد) بود که آرامگاه و دخمه کوروش بزرگ، بنیادگذار شاهنشاهی ایران در آنجا است.

6ـ شوش: که در کتیبه داریوش خواجا آمد و در قدیم شوش یا سوسونکا نام داشته هرودوت آن را سوزیان نوشته و استرابون الامیس و سوزیس می‌نویسد. ایالتی بود که شامل ایلام قدیم و خوزستان و لرستان امروز می‌شده است. حدود آن از جنوب خلیج فارس و از مغرب بابل و از شمال ماد و از مشرق پارس بوده است. مرکز این ایالت شهر شوش نام داشته که فعلاً در نزدیکی اندیمشک واقع است و قبر دانیال نبی در آنجاست.

7ـ ماد : که در اوستا رگه «ری» و در کتیبه داریوش ماد آمده و استرابون مدیای بزرگ و مدیای آتروپاتن می‌نامد از شمال به آران و خزر و از مغرب به ارمنستان و از جنوب به شوش و پارس و از مشرق به آریانا محدود و کرسی آن هگماتانا «همدان امروز» بود که به یونانی آن را اکباتانا می‌نامیدند. همدان پایتخت پادشاهان ماد و پایتخت تابستانی پادشاهان هخامنشی بود.

ماد به سه قسمت بزرگ تقسیم می‌شد. اول ماد بزرگ که آن را عراق عجم می‌گویند دوم ماد آتروپاتن که امروز آذربایجان نام دارد سوم ماد رگیانا که ری و حوالی آن بوده است.

اکباتانا و کامبادن (کرمانشاهان) از شهرهای ماد بزرگ رگه (ری) و ماد بزرگ در رگیانا بود، اما ماد کوچک یا آتروپاتن که آذربایجان باشد در دوره هخامنشی یکی از ولایات کشور شاهنشاهی ایران بود و در حمله اسکندر سردار ایرانی بنام آتروپات (آذربد) بر آن حکومت می‌کرد و چون خود را در برابر وی ناتوان دید با اسکندر از در صلح در آمد و آن پادشاه آن سرزمین را بر وی ابقاء کرد و از این‌ رو ماد کوچک به نام وی اتروپاتکان یعنی محل اتروپات نامیده شد. این کلمه بعدها اترپاتگان و آذربادگان و بعد آذربایجان شد پایتخت قدیم آن گنجک یا شیز در تخت سلیمان در جنوب شرقی مراغه بود که یونانیان آنرا گزا Gazza نامیده‌اند. شهر دیگر در زمان اشکانیان پایتخت آذربایجان بود که پرس‌ها نام داشته است و در نزدیکی دریاچه چیچست واقع بود. آتشکده آذرگشنسب یا آتش پادشاهان در نزدیکی شهر شیز واقع بود و پادشاهان ایران برای زیارت به این آتشکده می‌شتافتند.

۸ـ آریانا: که در کتیبه داریوش هریوه و در کتاب هردوت اری یر و در استرابون اریانا آمده است و امروز آنرا هرات گویند در مشرق فلات ایران واقع است و از شهرهای عمده آن را هرات وبی تا کسا (بادغیس) گفته‌اند و ساریگا که سرخس امروز باشد. آریانا از مغرب به پارت و از مشرق به باختر و شمال به مرو و از جنوب به زرنگ (سیستان) محدود می‌شد.

۹ـ هیرکانی: که در اوستا وهرکانه استرابون آن را هیرکانیا و موسی خورن ورکان می‌نویسد و به فارسی گرگان و به عربی آن را جرجان گویند از شمال به دریای کسین که آن را به نام آن ایالت دریای گرگان نیز می‌گفتند و از جنوب به پارت و از مغرب به ماد و از مشرق به مرو محدود بود. از بلاد آن کمیسن Comissen است که همان قومس دوره اسلامی باشد و در نزدیکی دامغان بود. دیگر از شهرهای معروف آن صددروازه است که به یونانی هکاتوم پلیس Hecatompolis می‌گفتند. دیگر از شهرهای عمده آن شهر زدراکرته Zadrokarta است که در نزدیکی استرآباد یعنی گرگان کنونی بود.

۱۰ـ پارت: که در اوستا ورنه ودر کتیبه داریوش پرثوا و در هرودوت پار ترودر استرابون پارتییه Parthia آمده است و با خراسان امروز تطبیق می‌کند این ایالت از شمال به دهستان و از مشرق به آریا و از جنوب به کرمانیا و از مغرب به یاد محدود بوده است اشکانیان از مردم این سرزمین بوده‌اند.

۱۱ـ باختر: که در کتیبه داریوش باختریش و در اوستا باخذی و در استرابون باکتریانا Bactriana آمده همان ایالت بلخ است که از شمال برود (جیحون) و از مغرب به آریانا و از جنوب به کوه‌های هزارمسجد سفلی و از مشرق به ماساگت (یکی از قبایل سکائی) محدود بوده شهر مهم آن باختر(بلخ) است. دیگر از شهرهای آن مرو بود که به یونانی آن را مرگیانا می‌گفتند.

۱۲ـ سغدیان: که در اوستا سوغده و در کتیبه داریوش سوغوده به یونانی سغدیان sogdiane آمده همان سغد و سمرقند است که از شمال و جنوب بین سیحون وجیحون و از مغرب به خوارزم محدود بود .شهر معروف آن مرکنده Marcanda بود که آن را با سمرقند تطبیق می‌کنند. دیگر از شهرهای آن شهر کوروش است که یونانیان آن را سیروپلیس، Cyropolis می‌گفتند و این شهر دورترین شهرهای شاهنشاهی ایران به شمار می‌رفت.

۱۳ـ خوارزم: که در کتیبه داریوش خوارزمیش آمده همان خوارزم و خیوه است و معنی آن سرزمین مشرق است که از مشرق به سغد و از مغرب به دریای کسپین (خزر) و از شمال به جیحون و دریاچه آرال محدود بود و به همین مناسبت دریاچه آرال را به نام آن ایالت دریای خوارزم می‌گفتند.

14ـ زرنگی: در کتیبه داریوش زرنکا و در استرابون درنگیانا آمده و به پهلوی سکستان یا سیستان می‌شود. همان ایالت دره هیرمند است که پس از برقرار شدن قوم سکاها در آن بنام سکستان و سیستان خوانده شده. این ایالت از شمال به آریانا وازمغرب به پارت و کویر مرکزی ایران و از مشرق به افغانستان و از جنوب به گدروزیا (بلوچستان) محدود بود. این ایالت را به مناسبت واقع شدن آن در جنوب بلخ نیمروز می‌گفتند. نیمروز به معنای جنوب است).

15ـ هرخواتیش: که در استرابون آرخوذیا آمد همان رخج و قندهار است این ایالت از شمال به ساتاگید که در کتیبه داریوش ثاتاگوش آمده. محل آن درست معلوم نیست بعضی آن را افغانستان مرکزی از هرات تا سند دانسته و اخیراً با پنجاب تطبیق می‌کنند.

۱۷ـ گندار: که در اوستاوای کرته و در کتیبه داریوش گنداره و استرابون پاراپامیزاد آمده همان افغانستان غربی شامل ایالت کابل و پیشاورانست از شهرهای مهم آن کابورا (کابل) بوده است.

۱۸ـ کرمانیا: میان خلیج فارسی و ایالت پارسه گدروزیا Gedrosie ( بلوچستان) وپارت واقع بود و به دوقسمت منقسم می‌شد: کرمان کویر یا بیانان؟ و کرمان حاصل‌خیز.

۱۹ـ گدروزیا Gedrosie : یا بلوچستان که در مشرق کرمان واقع و از جنوب و مشرق آن به اقیانوس هند و رودخانه هندوس(سند) و از شمال به مهرخواتیش محدود بود ایالتی بایر و بی‌حاصل بود.

گزیده کتاب:

ایران در عهد باستان در تاریخ اقوام و پادشاهان پیش از اسلام / محمد جواد مشکور

جغرافیای ایران در زمان اشکانیان

پس از برافتادن خاندان هخامنشی به دست اسکندر و فرمانروایی سلوکوس‌ها سرحدات ایران همواره در تغییر بود و هیچ‌گاه به پهناوری روزگار هخامنشی نرسید و حتی در زمان اشکانیان که یک دولت نیرومند ایرانی بر روی کار آمد بیش از دو سوم مرزهای غربی ایران که همسایه با روم بود به دست رومیان افتاد و به طور تقریب حدود ایران دوره اشکانیان از این قرار بود.

از مغرب رود فرات از مشرق کوه‌های هیمالیا و رود پنجاب هند ـ و از شمال رود سیحون و دریای خزر و کوه‌های قفقاز و از جنوب خلیج فارس و دریای عمان.

پارت اصلی

اشکانیان چون از ایالت پارت بودند آنان را پارتی می‌گفتند. از جنوب شرقی دریای گرگان (خزر) صفحه باریکی به سوی مشرق کشیده شده این ناحیه از سوی شمال وجنوب میان کویرها و بیابان‌های بی‌آب واقع است. سرزمین پارت ازغرب به شرق تا رود هریرود در هرات 514 و از شمال به جنوب تا کویر ۲۲۲ کیلومتر است.

در این منطقه نویسندگان قدیم دو کشور را نام می‌برند یکی گرگان و دیگری پارت و چون حدود قطعی آن دو را نمی‌توان تعیین کرد همین‌قدر می‌دانیم که گرگان در سمت شمال غرب و پارت در جنوب و شرق این ناحیه واقع بوده است. تحقیقاً قسمت سفلای رود اترک جزء گرگان و قسمت علیای آن متعلق به پارت بوده است.

داریوش در کتیبه خود پارت را بازر نکا و هرات و ساگارتی که در کویر لوت واقع بود با گرگان ارتباط می‌دهد. بنابر آنچه از نوشته نویسندگان قدیم برمی‌آید پارت همان خراسان کنونی بود یعنی تقریبا از دامغان فعلی شروع شده به هریرود منتهی می‌گشته است

بی تردید عبارت ازولایات: دامغان، شاهرود، جوین، سبزوار، نیشابور، بجنورد، درگز،سرخس، اسفراین، جام، باخرز، خواف، ترشیز (کاشمر) وتربیت حیدریه بوده است.

طول این ولایات از مغرب به مشرق 480 کیلومتر وعرض آن ۲۰۰ کیلومتر است. بنابراین سطح پارت اصلی تقریبا معادل 96000 کیلومتر مربع است. شمال وجنوب این ناحیه را سه رشته‌‌کوه در میان گرفته‌اند. یکی دامان کوه یا کوه‌های اکراد که دامنه‌اش به سمت کویر خوارزم کشیده می‌شود و دیگری به نام الاداغ و میرابی در وسط وبه اسم جغتای یا کوه‌های جوین در جنوب.

وسعت دولت اشکانی

پارت‌ها پس از تشکیل دولت وارث بالاستحقاق پادشاهان هخامنشی شدند و قسمت اعظم ایران آن روز را به تصرف آورند. از نوشته‌های مورخان یونانی و رومی و ارمنی برمی‌آید که پارت‌ها در ایران دولت وسیعی را حائز بودند. غیر از ولایات بالاکه ولایات پارت اصلی بود صفحه ماردها یا مردها یا تنکابن؟ کنونی و آمل وحوالی آن و ماد بزرگ یا عراق عجم که شامل همدان و گروس و کرمانشاهان و نهاوند و ملایر و تویسرکان و اراک و خوانسار و گلپایگان و کمره وخمسه و زنجان و قزوین و ری و اصفهان و یزد می‌شد.

و ماد کوچک( آذربایجان) و آدیابن (آسور قدیم) و کوردون (کردستان) و ارمنستان بزرگ و کوچک و اسرون (ادسا) و الحضر (هترا) و کلده قدیم یا بابل تا خلیج فارس و خوزستان با شوش و پارس و کرمان و صفحات مجاور کویر لوت مانند سیستان و ساگارتی و باختر تا صفحاتی که در مشرق تا هندوکوشان و هیمالیا می‌رسیده است و صفحات مجاور سند و صفحات مجاور خراسان تا رود جیحون جزو دولت اشکانی شمرده می‌شده است.

از نامیدن این ولایات مقصود آن نیست که پارتی‌ها در تمام دوره دولت اشکانی این صفحات را داشته‌اند البته در طول این سلسله وسعت مملکت در زمان قدرت و انحطاط تفاوت می‌کرده است. دولت پارت در زمان قدرتش باستثنای قفقاز، حدود طبیعی فلات ایران را تقریباً داشته است. نویسندگان ارمنی روی علاقه بیشتری که به پارت‌ها داشته‌اند حدود دولت اشکانی را از این وسیع‌تر می‌دانند آنان عقیده دارند که اشکانیان به چند تیره یا خانواده منقسم بوده‌اند و هر کدام در کشوری سکنی داشته‌اند. مثلاً تیره‌ای درماد و نیز تیره‌ای در ارمنستان بزرگ و کوچک و تیره‌ای در افغانستان کنونی به اسم دولت هندوسکائی و تیره‌ای در ماوراء سیحون تاحدود چین از طرف مشرق و دریای آزو( آزف) از طرف مغرب. بنا براین آسیای وسطی ودشت قبچاق و نواحی پست کوه‌های قفقاز تا دریای آزو به زعم آن مورخان جزو آن دولت بوده است و دریای خزر وسط ممالک اشکانیان واقع بوده است.

پایتخت‌ها

چند شهر را در دوره‌های مختلف پایتخت اشکانیان نوشته‌اند نخست نام شهر آساک را نام برده اند و آن را با قوچان یا بجنورد مطابقت میدهند. برخی پایتخت قدیم پارت راشهر نیسا می‌دانند این شهر را اخیراً در میان عشق آباد و فیروزه یافته‌اند. شاید خود عشق آباد تصحیف اشک آباد باشد. پس از آن شهر صد دروازه را که به یونانی هکاتوم پلیس می‌گفتند، پایتخت اشکانی می‌دانسته‌اند. محل این شهر را تاحال نیافته‌اند. جکسن آمریکائی عقیده دارد که محل آن باید ولایت سابق قومس باشد و باید آنرادر ۸ میلی جنوب دامغان جستجو کرد. پس از آن تیسفون را نوشته‌اند که یونانیان آنرا کنیسیفن Ctesiphon می‌نامند و نویسندگان ارمنی دیسپون نوشته‌اند. این شهر پایتخت زمستانی اشکانیان بود. پارت‌ها این شهر را ساختند تا سلوکیه را که سلوکوس نیکاتر بنا کرده بود تنزل دهند و چون مقصودشان حاصل نشد شهری دیگر به نام ولوگزوسرتا volagesocerta (ولاش کرد) در نزدیکی تیسفون بنا کردند. استرابون گوید که باقیمانده سال یعنی ماه‌های غیر زمستانی را شاهان اشکانی در همدان و گرگان به سر می‌بردند. وی مقرشاه را در گرگان شهرتاپه Tape می‌نویسد. از این سخن چنین برمی‌آید که دربار اشکانی پس از گذشتن زمستان از تیسفون حرکت کرده به طرف گرگان می‌رفت و در شهرهایی مانند همدان و ری و صد دروازه توقف می‌کردند تا به گرگان می‌رسیدند.

گزیده کتاب:

ایران در عهد باستان در تاریخ اقوام و پادشاهان پیش از اسلام / محمد جواد مشکور

جغرافیای ایران در عصر ساسانی

مورخ معروف ارمنی در قرن پنجم میلادی موسی خورن کتابی در باره جغرافیای ایران در عصر ساسانی نوشته که مارکوارت خاورشناس آلمانی آن را ترجمه و باحواشی وتعلیقاتی به زبان آلمانی بنام ایرانشهر منتشر ساخته است در این بخش تقسیمات ایران را در اواخر دوره ساسانی بنا به کتاب مزبور و کتاب شهرستان‌های ایران که به زبان پهلوی است و کتب مسالک والمسالک دوره اسلامی که در علم جغرافیا است در اینجا می‌آوریم.

قبل از انوشیروان ایران را مرزبانان اداره می‌کردند و از میان ایشان چهار مرزبان خیلی اهمیت داشتند.

1ـ مرزبان ارمنستان 2ـ مرزبان خوارزم3ـ مرزبان حدود روم 4ـ مرزبان مرز خزرها و آرانی‌ها.

به مرزبانها تخت نقره می‌دادند به استثنای مرزبان حدود خزر که تختی از زر داشت. فرمانروایانی که از خانواده سلطنت بودند لقب شاهی‌داشتند. چنان‌که می‌نویسند زمانی که اعراب به ایران آمدند عده شاهان محلی بر۲۹ شاه بالغ می‌گردید. بعضی از ولایات که شاه راشتند از این قرار بوده‌اند.

نیشابور، مرو، سرخس، هرات، زابلستان، کابل، سند، سمرقند و بخارا، فرغانه، خوارزم، سیستان، مرو رود، گرگان، نیسا، بامیان، بادغیس.

انوشیروان ایران را به چهار قسمت کرد. هر قسمتی را پاذگس نامید اصل پاذکس پات گس است و از دو کلمه پات به معنای رئیس و باننده و گس هم‌ریشه با کوست به معنی ناحیه و طرف و قسمت، مرکب می‌باشد. و روی‌هم‌رفته به معنای باننده و صاحب و امیر ناحیه است. این کلمه در پارسی پازوس پان و به عربی فانوسفان، یافاذوسبان گردیده است. ایران دارای چهار پادکس بود که آن‌ها را به جهات اربعه قسمت کرده بودند.

اول: اپاختر(یعنی ایالت شمالی)

دوم: خراسان (یعنی ایالت شرقی)

سوم: نیمروز(یعنی ایالت جنوبی)

چهارم:مخوروران (یعنی ایالت غربی)

برای هر کدام از پادکس‌ها نایب السلطنه‌ای معین شده بود که اور اپادگس‌بان می‌خواندند و او فرمانداران و بخشداران را معین می‌کرد ولی لشکر در تحت فرمان او نبود بلکه آنان از رئیس سپاه که سپه پت نام داشت (سپهبد) فرمان می‌بردند، عده سپهبدان نیز چهار بود.حکام شهرستان‌ها رامرزبان می‌گفتند. غیر از مرزبانان در بعضی از محل‌ها فرمانروایانی بودند که استندار خوانده می‌شدند. اینان سابقاً مدیران املاک خالصه بودند. قبل از انوشیروان سپه پت‌ها بر حکومت کشوری تفوق نداشته ولی از زمان انوشیروان تا برافتادن ساسانیان همه فرمانروایان کشور پادکس‌بانان تحت فرمان سپه پت‌ها بودند.

قسمت اول مغرب ایران یا خوروران یا خوربرآن

بر ولایات زیراطلاق می‌شد:

١ـ مایت: از معبر حلوان تاهمدان و کنگاور که در قدیم کنگابار می‌گفتند نیز جزو این ولایت بود.کلمه مای همان ماد قدیم است که بعدها ماه شده است چنان‌که بعضی از قسمت‌های نهاوند وعراق عرب امروز را ماه نهاوند و ماه بصره و کوفه و در جمع ماهات می‌گفتند. اعراب ماد را از نظر مالیاتی به دو قسمت کرده بودند یکی را ماء البصره «نهاوند» و دیگری ماه الکوفه «دینور» نام نهاده بودند. همدان یا اهمدان از شهرهای ماد به شمار می‌رفت.

2ـماسپتان: یامسپتن که به عربی آنرا ماس بذان می‌خواندند. در زمان اعراب جزو خوزستان بود.

٣ـ مهرکان کتک: که معرب آن مهرجان قذق می‌شود. محل اقامت هرمزان امیر خوزستان بود.

4ـ کشکر: در نزدیکی تیسفون در زمان خلفای عباسی یکی از ۱۲ استان کشور سواد بود. کشور سواد را در زمان ساسانیان ورستان (آسورستان) می‌گفتند. شهر سینگار (سنجار) و نصیبین که در زمان نرسی ساسانی به روم واگذار شد و در کردستان (نزدیک دیار بکر منسوب به قبیلهای عرب درمشرق ترکیه) بود جزو این قسمت شمرده می‌شد.

5ـ گرمگان: به عربی جرامقه و یا جرمی، کرسی آن کرخا بود که امروز آن را کرکوک گویند.شهر سلوکیه وانبار در این قسمت بود.

6ـ ایران آسان کرت کوات: یعنی شهر قباد که ایران را امن کرد، یکی از ولایات سواد در نزدیکی موصل بود.

۷ـ نوهاتر: یا نوتاترج به معنی‌هاترای جدید یا الحضر الجدید در نزدیکی موصل بود.

۸ـ شیزکان: در نزدیکی دریاچه ارومیه یا چی چست بود.

9ـ ارزن: یا ارهن که رومی‌ها آنرا آرزانن می‌گفتند یکی از پنج ولایاتی بود که شاپور بزرگ از رومیان پس گرفت این ولایت در ارمنستان و نزدیکی ارز روم بود.

۱۰ـ زابده: در عربی به زابد و شهر دارا در نزدیکی سرحد ایران و روم جزو این قسمت شمرده می‌شد.

قسمت دوم – نیمروز یا ولایات جنوبی

1ـ پارس : در زمان خلفا به شش قسمت تقسیم می‌شد: استخر شاهپور (بیشابور) اردشیر خوره ـ دارابگرد ارکان (ارجان)ـ پسا (فسا).

٢ـ خوزستان: یا اهواز. دوره اعراب شهرهای نامی آن وه اتنیوک شاهپور یعنی شهر شاهپور که از آنطاکیه بهتر است که همان جندی شاهپور قرون بعد باشد و هرمزد اردشیر که بعدها رامهرمز شده وشهر ابله که بعدها بصره جای آن را گرفت جزو این قسمت بوده است.

۳ـ اسپهان: که به عربی آنرا اصبهان و بطلمیوس اسپدانای نوشته. این شهر جزو ولایاتی بود که آنرا پری تکان می‌گفتند که نام امروز آن فریدن است و ۲۹ روستاک داشت. اسپهان از دوشهر گی (جی) یهوتکان (یهودیه) تشکیل می‌شد. کمندان یا کمیدان که شهر قم فعلی باشد جزو ولایت اصفهان محسوب می‌گشت.

4ـ کرمان: که شهر آن کرمان بود.

5ـ طوران و مکوران: کرسی آن قصدار بود که با کلات امروز در بلوچستان پاکستان تطبیق می‌شود. این ولایت از مکران تا سند در سواحل دریای عمان و اقیانوس هند امتداد داشته است.

6ـ سند و سرمن.

7ـ اسپیت : همان اسپیذ باشد در میان نرماشیر کرمان و سیستان و آن در اصل نوهرمزد اردشیر بوده و بردشیر که وه یاویه اردشیر بوده از این ولایات شمرده می‌شده است.

8ـ وشت در بلوچستان: امروزه در نزدیکی خاش یا خواص جغرافی‌نویسان عرب.

9ـ زابلستان یا جابلستان: ولایتی است که شهرغزنی را در افغانستان غربی شامل بوده

۱۰ـ سکستان: همان سجستان و سیستان دوره اسلامی.

۱۱ـ میشون: یا میسان عرب در حدود خوزستان فعلی.

۱۲ـ هگ: هجر عربی کرمی بحرین در ساحل خلیج فارس قرار داشت این بحرین غیر از جزیره‌ای است که در خلیج فارس است و این جزیره همان نام را در قرون بعد یافته است.

۱۳ـ بنیات اردشیر(بنیاد اردشیرد): این شهر را اردشیر در بحرین روی شهری که قباد الخط نام داشت بساخت و آن در قطیف در ساحل خلیج فارس واقع و جزء بحرین بوده است.

14ـ دیرین: یا دارین عرب جزیره‌ای است جزو جزایر بحرین.

15ـ میشن ماهیک: یا مسن ماهیج«ماش ماهی» جزیره‌ای بین بحرین وعمان.

۱۷- خوژر: مهرستان لارستان امروز).

۱۸ـ دیبول : که به عربی آن را الدبیل می‌گویند در نزدیکی لاری بندر.

قسمت سوم باختر یا شمال

۱ـ اتروپاتگان یا آذربایجان :که دو کرسی داشت: اول گنزک به عربی جنزق و شیز نزدیک تخت سلیمان، دوم اردبیل.

۲ـ ارمن : یا ارمنستان شرقی شهر عمده آن والارشاپات (اچمیازین).

٣ـ ورژن : یا ورژان و گرجستان امروز که به عربی جرزان می‌گویند.

4ـ آران یا آلران یا آلبانی یونانی‌ها : ولایتی بوده و در قفقاز مابین رود کورا یا ارس و دریای خزر و تقریباً در بند یا باب الابواب جزو این ولایت بود و قراباغ و شیروان کنونی را شامل بود. ارانی‌ها از آریان‌های ایرانی بودند بنابراین نباید نظر به اسم یونانی آن این مردم را با آلبانی در شبه جزیره بالکان اشتباه کرد.

5ـ بلسکان: یا بلاسجان عرب. محلی در چهارده فرسنگی اردبیل.

6ـ سیسکان یا سیسجان عرب : شهری در کنار رود ارس.

۷ـ ری: (در نزدیکی طهران بود).

۸ـ گیلان.

9ـ شنچان یا لارچان ولارز: در ادوار اسلامی شهری در نزدیکی آمل مازندران

۱۰ـ دیلوم : که شامل چالوس و طارم و شاهرود بود وعرب الدیلم نوشته است.

۱۱ـ دم باوند: یا دنباوند عرب و دماوند امروز، مسمغان یعنی رئیس مغان در این شهر می‌نشست و فرمانروای این شهر نیز بود.

۱۲ ـ تپورستان : مشتق از نام قوم تپور که همان محل پتشخوارگر و طبرستان باشد.

13ـ رویان : ولایتی بود جزو دیلم.

14ـ آمل: از ولایات طبرستان.

قسمت چهارم خراسان یا ولایات شرقی ایران

1ـ کو مش ده : به عربی قومس نویسند و یونانی‌ها آن را کمیسن گفته‌اند. شامل ولایات دامغان وحوالی آن بود.

2ـ ورکان با گرگان : که عرب آن راجرجان می‌نوشت این ولایات شامل دهستان می‌شد که مشتق از نام عشیره دها تیره‌ای از سکاها بودند و ما بین استرآباد و گراسنوودسک امروز در کنار دریای خزر بود.

٣ـ اپرشهریا ابرشهر: همان نیشابور امروز باشد. روستاهای مهم آن از این قرار بود: ارغیجان، اسپراین، جوین، بیهک، بیهق، باخرر، خواف، زوزن، زام (جام) زاوه و حاکم این ولایات لقب کارنگ داشت.

4ـ مرو ومروروت (مرورود) : در آغاز دو ولایت بود ولی در هنگام فتح عرب به دست یک حاکم بودند.

5ـ هرو: یا هرات و کتاشان «قادس» در نزدیکی آن.

6ـ نسای میانک : ظاهراً میمنه قرون اسلامی است.

۷ـ تالکان یا طالقان خراسان: قلعه سرحدی کشور کوشان که بعدها به تصرف ایران در آمد.

8ـ مژن یا آبشین یا افشین : در غرشستان یا غرجستان در قسمت علیای رود مرغاب واقع بود.

9ـ گوزگان یاجوزجان قرون اسلامی.

۱۰ـ اندراب: ظاهراً در نزدیکی معبر هندوکه.

۱۱ـ وست یاخوست یاخواست

۱۲ـ هروم: به عربی هماره

۱۳ـ سمنگان: در ماوراءالنهر (سه ولایت اخیریک حکومت را تشکیل می‌دادند)

14ـ زم : در کنارجیحون این شهر جزو تخارستان بوده است.

15ـ پیروز نخجیر: در نزدیکی بلخ

16ـ دزین آوازک : یا دز آوازه شهری در حدود کشور هیاطله.

17 ـ ورچان : یا وروالیز (ولوالج) عرب یا قندوز، قندز امروزی در افغانستان

۱۸ـ منان: در نزدیکی فاریاب.

۱۹۔ گچک : به فارسی گزه و به عربی جزه. شهری در نزدیکی جوزجان بوده است.

۲۰ـ آسان یا چهاریک: شهری در نزدیکی بلخ

21ـ بهل بامبک: که همان بلخ بامیان است.

۲۲ـ ترمذ: در کنارجیحون.

۲۳ـ چریمنگان: یا صرمنجان عرب شهری در مقابل ترمذ.

24ـ شیر بامیکان (شیر بامیان): همان بامیان قرون اسلامی.

25ـ دز روئین : همان پی کند است که شهر بخارا در قرون بعد روی آن بنا شد.

26ـ پر کان : یا فرغان نزدیک سیحون.

کتاب‌های وابسته:

جغرافیای جامع ایران

دکتر منیژه احمدی، دکتر محمدحسین آدابی، مهندس احمد آرین‌نیا، دکتر عیسی ابراهیم‌زاده، دکتر مصطفی ازکیا، دکتر جواد اطاعت، دکتر بهرام امیراحمدیان، پروفسور اکارت اهلرس، مهندس کامبیز بهرام سلطانی، دکتر کمال پولادی، دکتر پرویز پیران، دکتر حسین تقدیسی، دکتر جمیله توکلی‌نیا، شیوا جعفری، دکتر محمدحسین جزیره‌ای، دکتر صدیقه حسینی حاصل، دکتر سعید حکیمی، دکتر فضیله خانی، دکتر محمدحسین رامشت، دکتر بیژن رحمانی، دکتر عبدالرضا رحمانی فضلی، دکتر حسن رضایی باغ‌بیدی، دکتر محمدتقی رضویان، دکتر عباس سعیدی، مهندس مانی سعیدی، دکتر رضا شعبانی، دکتر ناصر شفیعی ثابت، دکتر اسماعیل شهبازی، مهندس گودرز شیدائی،دکتر اسماعیل شیعه، دکتر جواد صفی‌نژاد، دکتر گیتی صلاحی اصفهانی، دکتر مهدی طالب، دکتر مصطفی طالشی، دکتر فرهاد عزیزپور، دکتر اسماعیل علی‌اکبری، دکتر بهلول علیجانی، مهندس اسکندر فیروز، دکتر منصور قربانی، دکتر کیانوش کیانی هفت لنگ، دکتر محمدحسن گنجی، مهندس کاوه معصومی، دکتر مصطفی مؤمنی، دکتر داریوش مهرشاهی، دکتر عبدالحمید نظری، دکتر علی‌اصغر نظری، دکتر اصغر نظریان، دکتر محمد نمکی

جلد ۱: ویژگیهای محیط طبیعی ایران
جلد ۲: ویژگیهای تاریخی- سیاسی و جمعیت
جلد ۳: تقسیمات کشوری: استانها
جلد ۴: شیوه‌های زیستی و سکونتگاه‌های انسانی
جلد ۵: شهرنشینی و اقتصاد

دسترسی

جغرافیای تاریخی ایران باستان
محمدجواد مشکور

اثري است از دكتر محمدجواد مشكور به چاپ انتشارات دنياي كتاب، كه جغرافيايي تاريخي ايران را از زمان قبل مادها تا مدتي كوتاه پس از ورود اسلام به ايران شرح مي‌دهد. نويسنده با بهره گيري از منابع گونان اروپايي، تازي و پارس به گردآوري اين مجموعه روي آورده است تا كتابي كامل و جامع كه براي محققين و ساير افراد كارآمد باشد و اطلاعاتي سودمند در اختيارشان قرار دهد، به رشته تحرير در آورد.

دسترسی