کلات نادری

سیر تحول معماری ایران / غلامحسین نعیما

شهر مرزی کلات با وسعتی حدود 200/3 کیلومتر مربع در دامنه شمالی رشته کوه‌های مرتفع و مصفای «هزار مسجد» واقع شده است، این ناحیه در گذشته به سبب وضعیت دژگونه به صورت قلعه‌ای مستحکم در طول تاریخ همواره مورد توجّه سرداران، جنگاوران و نیز یاغیان بوده است. گویا برای نخستین بار در اثر حماسی فردوسی یعنی شاهنامه است که از کلات در داستان «فرود پسر سیاوش» اشاره شده. به رغم وجود جریانات تاریخی و نشیب و فرازهای سیاسی، دوران طلایی و با شکوه، «کلات» عهد نادری بود و پس از آن به تدریج از نقش تعیین کننده موثر آن کاشته شد.
از جمله بناهای به یادگار مانده از عصر نادرشاه افشار عمارتی است موسوم به «خورشید» که در میان محوطه‌ای وسیع (باغ مانند) بسان نگینی در دل کلات جلب نظر می‌نماید مشهور است که نادر این عمارت را به منظور آرامگاه ابدی خویش بنا نهاد.
برخی دیگر این مکان را قصر یا کاخ می‌دانند. که با بررسی ساختمایه‌ها و سبک معماری بکار رفته در آن به این نتیجه می‌توان رسید که از معماری هندی – مغولی متأثر بوده است. نقشه این کاخ به صورت هشت ضلعی می‌باشدالبته هشت ضلعی نامنظم که در هر ضلع این بنا ورودی‌هایی تعبیه شده است.
نقشه بنا هشت ضلعی و بر روی چهار ردیف پله سنگی به شکل هرم برپا شده است. دورنمای بنا به صورت دو طبقه و شامل استوانه عظیم سنگی بر فراز یک بنای هشت‌ضلعی با غرفه‌های بزرگ و کوچک و طاقنماهای دو طبقه است، ارتفاع کف تا زیر گنبد 18 متر و ابعاد فضای فوق 11×11 متر است که امروزه به وسیله چهار ورودی با ایوان‌های چهارگانه آن ارتباط پیدا می‌کند. در بخش تحتانی این طبقه سردابه‎‌ای قرار دارد که به کمک پلکانی از ضلع شمالی به بیرون راه می‌یابد. قسمت اصلی سردابه که در زیر فضای گنبددار بنا قرار گرفته، محوطه‌ای تاریک را شامل می‌شود که جز نورگیر واقع در سقف آن منفذ دیگری ندارد. عمارت خورشید به کمک آجر و پوششی از سنگ قهوه‌ای مایل به قرمز بنا گردیده و نمای خارجی آن مزین به نقش و نگار حجاری شده بر روی سنگ است.این نقوش شامل گلدان، گل و بوته، پرندگان و میوه‌های مختلف بومی و غیر بومی شامل آناناس و موز و…. است. علاوه بر این نقش‌ها کتیبه‌ای با قلم شیوا، ثلث بسیار زیبا دور تا دور زیر گنبد را با بخشی از سوره «انبیاء» به تاریخ 1160 هجری.ق زینت داده است. لازم به ذکر است این بنا در محوطه وسیع باغ در وسط یک چهارباغ واقع شده است که با دیوارهای آجری و سنگی ساخته شده است و به نوعی می‌توان آن را یک باغ مزار دانست.

پایان نامه های وابسته:

مروری بر حمله نادرشاه به هند

پژوهش و گمانه زنی: در عمارت خورشید کلات نادر

کلات نادری

مطالب مرتبط

آتشکده اسپاخو

برج رادکان شرقی

بنای ناتمام ساسانی و کاروانسرای ایلخانی