راه و رباط

مجمد کریم پیرنیا
کرامت الله افسر

راه و ساختمان‌های وابسته به آن از آغاز تاریخ تاکنون در این سرزمین اهمیت بسزایی داشته است. وجود تعداد بسیاری از واژه‌ها و اصطلاحات مربوط به راه و راهداری در زبان فارسی مانند کاروانسرا، خان، ساباط، آب‌انبار، پل و مانند آنها می‌نماید که زندگی مردم این کشور تا چه اندازه به راه وابسته بوده است. مطالب این کتاب از کتب مسالک یا سفرنامه‌ها و جغرافیاهای تاریخی برداشته شده و نگارندگان کوشیده‌اند چکیده آنچه را که مربوط به راه و تأسیسات آن بوده، در این دفتر گرد آورند.

دسترسی

راه و رباط / کریم پیرنیا / محمد کریم پیرنیا / کرامت الله افسر /

طرح رباط و کاروانسرا

پیشتر گفتیم که ساده‌ترین شکل آسایشگاه‌های کنار راه همان ساباط است که بیشتر استراحتگاه است تا منزل. ساباط دارای سه تا هفت دهانه سرپوشیده است که دو سوی آن تختگاه‌های کوچکی باندازه یک تخت یا نیمکت قرار دارد و اغلب دهانه میانی آن درگاه آب انباری است که آب خنک و گوارا دارد. رباط و کاروانسرا گاهی بسیار ساده و منحصر به حیاط دور بسته است که حوض یا پایابی در وسط دارد. و آخیه و آخور ستوران در زیر سکو و ایوان پیشان اتاق‌ها با کنار صفه‌های بیرون است و در نقاط سردسیر به جای حیاط گنبدخانه‌ای در میان دارد و گاه علاوه بر اتاق و ایوان و حیاط دارای باره بند و انبار و بازار و بالاخانه و برج و بارو و علاف‌خانه است.

در دالان کاروانسراهای باشکوه چند حجره آراسته برای پذیرایی از مسافران نامدار و سرشناس ساخته شده و گاهی بالای سر در چند اتاق خوش‌منظر و مجلل دارد. درباره بند و اصطبل کاروانسرا صفه‌ها و تختگاه‌هایی برای ستوربانان وخربندگان ساخته شده و در مدخل اصطبل اتاق‌های پاکیزه‌تری هست که از یک‌سو به حیاط کاروانسرا و از سوی دیگر از میان رخنه یا روزنی درون باره بند را می‌نگرد وبه نظر می‌آید که این اتاق‌ها به سران یا باصطلاح چاروادارها اختصاص داشته است.

در پایان این فصل از چند رباط و کاروانسرای معروف که تا کنون به جای مانده و نسبتا سالم است یاد می‌کنیم:

1ـ رباط شرف در نزدیکی سرخس که به دستور مادر سنجر در سده ششم هجری ساخته شده دارای دو حیاط تو در تو وحجرات متعدد است ولی اصطبل ندارد. و منطقه رباط شرف دشتی خشک و بی‌آب است و بنیاد کنندگان رباط برای تأمین آب مصرفی مسافران با بستن کانه در روی کلمبوها و گنبدها بامی شیب دار ساخته‌اند تا آب باران را به آب انبار سرپوشیده پایین رباط برانند (و متأسفانه اکنون که کانه‌های بام ویران شده تأمین آب حتی برای تعمیر خود بنا هم میسر نیست). بنای رباط شرف وآرایش‌های گوناگون و نغز آن یکی از شاهکارهای معماری ایران است و شاید از لحاظ ظرافت و تنوع بی نظیر باشد. از تعمیرات و بازسازی‌هایی که در بنا و آرایش نمای آن معمول شده می‌توان دانست که قرن‌ها مورد توجه ارباب خیر و هنردوستان و بزرگان بوده است.

۲ ـ رباط سپنج در نزدیکی سبزوار قرار گرفته و هر چند که بزرگی رباط شرف نیست از لحاظ ظرافت و دقت وریزه کاری در طرح و نماسازی و آرایش کمتر از آن نمی‌باشد بلکه سادگی نقش‌ها امتیازی برای آن به شمار می‌آید. نام دیگر این رباط قلعه خدابنده است. اگر چه گنبد سلطانیه هم دارای آجرکاری‌ها و گره سازی‌های بسیار هنرمندانه و نغز است ولی معماری و آرایش این رباط بیشتر به کار قرن ششم می‌ماند. گمان می‌رود که بانی آن خدابنده دیگری به جز الجایتو باشد. مطلبی که نگارنده را در این اظهار نظر محق می‌دارد خالی بودن کتاب‌های نزهت القلوب وتاریخ گزیده حمدالله مستوفی از ذکر آن است که از همه آثار خیر به تفصیل سخن رانده و نامی از این رباط نبرده است در صورتی‌که حقاً معماری رباط سپنج پس از گنبد سلطانیه بر همه آثار آن روزگار بر تری دارد.

3 ـ از رباط ملک (در خاک شوروی) و رباط‌های ماهی (که تنها یکی از چند آن را می‌شناسیم) و رباط سنگ بست و رباط کاشمر (وابسته به میل کاشمر) جز آثاری خرد چیزی نمانده است و گرنه در روزگار آبادانی بسیار پر شکوه بوده است و به ویژه رباط سنگی بست که گویا از وجوه صله شاهنامه و به ھمت ارسلان جاذب بنیاد شده و تنها از همین مجموعه بزرگی آرامگاه جاذب ومناره آن به صورت نیمه ویر ان بر جای مانده است.

4 ـ دیر گجین یا دیر الحص که از بناهای پیش از اسلام است و آثار معماری پارتی (زمان ساسانیان) را در بر دارد و در هر دوره‌ای تا زمان صفویه بخش‌هایی بر آن افزوده شده است. این رباط در کنار جاده قدیم ری ـ اصفهان و نزدیک حسن آباد (میان طهران و قم) در دل دشت افتاده است.

5 ـ رباط خرقان ساوه که نزدیک پل الویر در میان زرند (زاویه) و کبود کمر قرار دارد. این رباط که با سنگ ساخته شده یکی از آثار نفیس معماری است و با وجودی که در منطقه زمین لرزه واقع شده و مردم نادان سنگ‌های پای بست آن را برای ساختن پل و آغل بیرون آورد‌ه‌اند هنوز چون کوه پای بر جاست.

6ـ رباط کرمانشاهان (میان یزد و کرمان) ـ درباره این رباط می‌گویند گنجعلیخان فرمانروای کرمان برای ساختن مجموعه میدان و بازار وسرا و گرمابه و آب انبار خود در کرمان (که یکی از زیباترین مجموعه‌های شهری است) مردم را به بیگاری گرفته و در راه گردآوری هزینه ساختمان ستمگری وسنگدلی می‌کرده است. مردم کرمان از دست وی به شاه عباس شکایت می‌برند و شاه بزرگی برای این‌که به ناحق و نادیده سردار گرامی خودرا سیاست نکرده باشد تنها به کرمان می‌رود و در راه بازگشت به سردار می‌نویسد کارت را به سامان برسان. مردمی که هزینه ساختمان را به اکراه و هراس وبیم پرداخته‌اند می‌روند و فراموش می‌شوند ولی این آثار می‌ماند. گنجعلیخان از این‌که از افتخار پذیرایی شاه بزرگ محروم شده سخت غمگین می‌شود و بی درنگی پای در رکاب می‌کند ودرجایی که امروز به کرمانشاه آثار معروف است مشرف به رکاب‌بوسی حضرت ظل اللهی می‌گردد و پوزش می‌خواهد شاه نیز وی را گرامی می‌دارد و باب کرمانشاه مفتخر می‌فرماید و می‌فرماید تا رباطی به یادبود عنایات شاهانه در آن ده بنیاد کند. با این‌که رباط‌های شاه عباسی هر یک در جای خود بسیار زیباست ولی رباط کرمانشاهان جای ویژه‌ای دارد و در میان خوبرویان به خوبرویی مثل است».