آرامگاه حافظ

نقشه شیراز که در‌این کتاب دیده می‌شود محل باغ‌های مهمی را که هم امروز وجود دارد و همچنین محل چندین باغ ویران شده را ( تصویر ۸۰ ) نشان می‌دهد. هنگامی که مسافر از جاده اصفهان به شیراز نزدیک می‌شود در قسمت آخر راه جاده پیچاپیچی در میان تپه‌های سنگی است تا جایی که سرانجام شهر شیراز در معبری به نام معبر الله اکبر (خدا بزرگ است) ناگهان نمایان میشود.‌این معبر را از‌این جهت الله اکبر می‌نامند که مسافر با مشاهده سرسبزی و طراوت شهر شیراز و گنبدهای خوشرنگ و منظره کوهستانی شهر جمله مشهور الله اکبر را به زبان می‌راند. در پایان‌این معبر جاده از دروازه‌ای به نام دروازه قرآن (تصویر۸۱) می‌گذرد. وجه تسمیه ‌این دروازه‌ این است که در گذشته یک جلد قر آن بسیار بزرگی در اطاقی واقع در سردر با دروازه مقوسی که بر بالای جاده تعبیه کرده بودند قرار داشت. چندین سال قبل برای تسهیل عبور وسایط نقلیه موتوری ‌این دروازه را خراب کردند ولی در سال ۱۹۹۸ یکی از اهالی محل به نام حسین ‌ایکار که به خیر خواهی و بشر دوستی شهرت داشت به جای آن ساختمان جدیدی بنا کرد و روی آن را با کاشی پوشانید. جاده میان‌این دروازه آن قدر وسعت دارد که دو کامیون بار کش می‌توانند پهلو به پهلوی هم از آن بگذرند.

در سمت چپ‌این جاده که پس از یک سراشیبی به رود کوچک کوشک و به قلب شهر منتهی می‌گردد نهر کوچکی در جریان است که زمانی شمس الدین محمد حافظ شیرازی که از بزرگترین شعرای ‌ایران بلکه جهان است در تاریخی که به درستی معلوم نیست در شیراز به دنیا آمد و در سال ۱۳۸۹ در زادگاهش در گذشت. وی علاقه شدیدی به مولد خود داشت و‌این احساس خود را در بسیاری از ابیاتش نشان می‌دهد:

خوشا شیراز ووضع بی مثالش خداوندا نگهدار از زوالش

دیوان وی که دارای ششصد غزل است نزد ایرانیان شهرت فراوان دارد و احترام و محبوبیت‌ این شاعر نزد هم‌میهنانش بیش از سایر شعرا و نویسندگان ‌این مرز و بوم می‌باشد. لیکن زندگی و آثار او در‌این جا مورد نظر نیست بلکه تنها به باغ زیبای مقبره او توجه می‌شود.

حافظ در مصلی یعنی محل مورد علاقه اش به خاک سپرده شد و پس از چندی ‌این نقطه به حافظیه معروف گردید (تصویر ۸۲). تاریخ نشان می‌دهد که‌این نقطه در قرن پانزدهم زیبا بوده است. در اوایل قرن هجدهم یکی از حاکمان محلی به نام کریمخان زند به‌ این محل توجه مخصوصی مبذول داشت و مزار او را با نرده‌های مشبک محصور کرد، ولی در سال‌های اخیر یک کوشک زیبای هشت‌گوشه جانشین آن شده است. در یک طرف فضا که آرامگاه در آن واقع گردیده گنبدی که پایه‌های آن را هشت ستون تشکیل داده است تعبیه کرده‌اند. مدت چندین سال است که حافظیه تفرج گاه مورد علاقه مردم شیراز به شمار می‌رود و آرامگاه شاعر با قبور عده‌ای که به او مهر می‌ورزیدند و آرزو داشتند که پس از مرگ در جوار‌این شاعر نامدار بیارامند احاطه شده است. بازدیدکنندگان آرامگاه در‌این محل چای می‌نوشند و در سایه درختان سایه گستر سرو می‌آسایند و غزلیات شاعر را ترنم می‌کنند. عده‌ای از زایران آرامگاه به قصد تفأل به‌این نقطه روی می‌آورند. دیوان یا مجموعه آثار شاعر را بدون هدف باز می‌کنند و نخستین بیتی را که چشم بر آن می‌افتد و یا آخرین غزل را می‌خوانند و پاسخ پرسش خود را در آن‌ها می‌یابند گر چه ممکن است در بعضی از موارد‌این پاسخ قدری مبهم باشد.

گزیده‌ی کتاب:

تذکره مجالس النفائس / ا میر نظام‌الدین علی‌شیر نوائی / علی اصغر حکمت

مزار خواجه حافظ شیرازی در شیراز است . میر علی شیر نوائی درباره ٔ مولانا محمد معمائی صدراعظم بابرمیرزا گوید: در ایام مکنت خود در شیراز بر سر تربت خواجه حافظ گنبد ساخت ، و بابرمیرزا را در آن گنبد ضیافت کرد، اما یکی از خوش طبعان شیراز به جانبی که نظر میرزا افتد این بیت نوشته بود: اگرچه جمله ٔ اوقاف شهر غارت کرد خداش خیر دهاد آنکه این عمارت کرد. میرزا خوانده و در آن باب بسیار مطایبه کردند و من این نقل را از خودش شنیده‌ام و با فقیر الفتی داشت .

گزیده‌ی کتاب:

آثار العجم / فرصت الدوله شیرازی / منصور رستگار فسایی

تکیه حافظیه در سمت شرقی شیراز است ولی چندان مسافتی با شهر ندارد و آن از جمله تکایای معروفه عالم است. بنیادش نیز از مرحوم کریم خان است و آن دو طرف است، طرفی بسیار وسیع و باروح که اراضیش قبرستان است و در وسط آن قبور مزار خواجه واقع شده لوح مزارش سنگ مرمر بسیار بزرگی است که بعض اشعار او رابر آن نقر کرده‌اند، محجری از آهن دور آن است و بر آن مزار قبه‌ای نیست، اما طرف دیگر باغچه‌ای‌ است که در آن اشجار بسیار و انواع اثمار است، و در میان دو طرف مذکور حجراتی است که به هر دو طرف مذکور درها باز می‌شود و در وسط حجره‌ها تالاری است ملوکانه و اساسی بزرگانه نیز دو طرفش گشاده و در آن چهار ستون از سنگ بر پا است، در جلو آن تالار دریاچه‌ای است که از آب رکنابادش مجری است و آب انباری نیز در زاویه آن‌جاست، الحق تکیه‌ای به این نهاد و سرشت روضه‌ای است از روضه‌های بهشت.

گزیده‌ی کتاب:

فارسنامه ناصری / میرزا حسن حسینی فسایی / منصور رستگار فسایی

این تکیه از حضرت کریم خان زند است ، سقف ایوان را بر چهار ستون یکپارچه ٔ سنگ پنج ذرعی از دو جانب گذاشته و از دو جانب ایوان هشت حجره ٔ وسیع ساخته و تاکنون به آبادی تمام باقی است .

گزیده‌ی کتاب:

از سعدی تا جامی / ادوارد براون / علی اصغر حکمت

آرامگاه حافظ در باغ زیبائی در شیراز واقع شده است که به حافظیه معروفست ، و این مقبره را ابوالقاسم بابر تزیین کرد در وقتی که بسال 856 هَ . ق .1452/ م . به شیراز آمد، ساختن آن مقبره را به مولانا محمد معمائی رجوع فرمود . در ازمنه ٔ اخیر آن مقبره را کریم خان زند که یکی از بهترین پادشاهان ایران بوده است ، مرمت کرده بر زینت و جمال آن بیفزود، و سنگی هم که اکنون بر روی قبر حافظ قرار دارد به امر آن پادشاه از یک پارچه مرمر بسیار زیبا تراشیده شده و در آنجا نصب کرده اند، و بعضی ابیات این غزل بر آن منقوش است: مژده ٔ وصل تو کو کز سر جان برخیزم طایر قدسم و از دام جهان برخیزم . مردم شیراز حافظیه را بسیار حرمت میدارند، هم آنان که آشنای آن آستانند و هم رندان صاحبدل که از اطراف جهان به شیراز می آیند همه آنجا را زیارتگاه خود میدانند و قبر شاعر را عده ٔ بسیاری از قبور دیگران که در عالم خاک شرافت مصاحبت جسمانی را با کالبد آن مرد روحانی آرزو کرده اند احاطه کرده است ، و مصداق بیت او صورت تحقق حاصل کرده که میفرماید:
بر سر تربت ما چون گذری همت خواه
که زیارتگه رندان جهان خواهد بود.

علی اصغر حکمت گوید: به سال 1310 هَ . ق . بعضی از حکام خیراندیش شیراز را بخاطر گذشت که بنای قدیم حافظیه را که از عهد کریم خان زند ملقب به وکیل باقی مانده و رو بخرابی و کهنگی نهاده بود تعمیر و مرمت کنند، بنابراین عمارت مذکور را که عبارت بود از ایوانی دورو مشتمل بر چهار ستون سنگی بزرگ و یک ردیف حجرات ، خراب کرده ، درصدد ساختمان جدید برآمدند، متأسفانه حوادث روزگار مجال اتمام به ایشان نداد. و بسال 1313 هَ . ش . که به مناسبت ساختمان آرامگاه فردوسی طوسی در تمام مردم ایران جوش و جنبش خاصی نسبت به آثار بزرگان ادب بظهور رسیده بود، و همه متوجه احیای آثار گویندگان و تجلیل نام اساتید شعر بودند، خاطر صاحبدلان شیراز از خرابی آرامگاه حافظ محزون و غمین بود، و این بنده نیز که در این تأثر و تأسف با ایشان انباز بودم پیوسته با خود می اندیشیدم که چه شود اگر بنای مجللی چنانکه درخور شأن و منزلت خواجه ٔ شیراز است بر سر مزار او به یادگار ساخته شود که از اداءقدرشناسی نسبت به آن استاد بزرگ اشارتی باشد. در همان ایام مردی در یکی از اوراق منطبعه ٔ تهران به مقام مقدس لسان الغیب اسائه ٔ ادب کرده این بیت او را:
گر می فروش حاجت رندان روا کند
ایزد گنه ببخشد و دفع بلا کند
مورد انتقاد قرار داد. روزی جمعی برای تهیه ٔ سرمایه ٔ بنای بارگاه او انجمن کرده بودند، بسیار گفتند و شنیدند و نتیجه حاصل نشد. نویسنده ٔ این سطور به حکم علاقه ٔ هموطنی با خواجه بیشتر از دیگران دلگیر و محزون بودم . در آن نیمه ٔ شب بخاطر رسید که از دیوان خواجه فالی بگیرم ، پس نیت کرده دیوان را گشودم ، از عجایب همان بیت مذکور که مورد صحبت بود برآمد که : گر می فروش حاجت رندان روا کند… بر روح خواجه فاتحه خواندم . اندکی برنیامد که نیت برآورده شد. از وجوه برّ و منابع خیر سرمایه فراهم آمد و در سال 1314 هَ . ش . که هنوز این بنده بخدمت فرهنگ مشغول بود بنائی رفیع و گنبدی منیع بر سربنای آن آرامگاه آغاز گشت . و بی آنکه دیناری از صندوق دولت استعانت خواسته شود آن بنای ارجمند بسال 1316هَ . ش . پایان یافت ، و بجای چهار ستون شانزده ستون بزرگ از سنگ محکم افراشته شد. و در سر قبر نیز گنبدی متین بر هشت پایه ٔ سنگی نصب گردید. و از اشعار خواجه غزلهائی انتخاب شد، و چون خواجه در حسن خط استاد خطاطان زمان بوده ، یکی از استادان خطثلث نویس معاصر آنها را بهمان شیوه برنگاشت و بر روی کاشی های ظریف برآورده ٔ در و دیوار را بدان زینت بخشید، و پس از سه سال خاتمه یافت ، و اینک جایگاهی مجلل و بوستانی دلکش فراهم آمده که زیارتگاه اهل ذوق و کعبه ٔ صاحبدلان است .نقشه ٔ این بنا را مهندس گدار فرانسوی طرح و رسم کرد، و به اهتمام علی ریاضی رئیس فرهنگ فارس و معماران و سنگتراشان و کاشی کاران شیراز به محل اجرا گذارده شد.

گزیده‌ی کتاب:

بناهای دوره اسلامی ایران از آغاز تا 1218 شمسی / پاسکال کوست

آرامگاه‌های سعدی و حافظ هر دو در خارج شهر قرار دارند.
خواجه شمس‌الدین محمد حافظ یا به‌طور اخص، خواجه، در قرن 15 میلادی (9 هجری) می‌زیسته است. تعیین تاریخ دقیق تولد و وفات او آسان نیست؛ به نظر می‌رسد ابتدا شاگرد نانوا بوده ولی استعداد غنی شاعری او را از گمنامی به درآورد، و تحت حمایت، مصاحب و برگزیدۀ مقتدرترین شاهزادگان عصر خود درآمد که گاه بی حصول نتیجه، در پی او بوده‌اند. او تمایل خاصی به آل‌مظفر داشت ولی با وجود این تیمور، نابودگر هراسناک ایشان، وی را مورد احترام خاص خود قرار داد.خواجه شمس‌الدین محمد حافظ یا به‌طور اخص، خواجه، در قرن 15 میلادی (9 هجری) می‌زیسته است. تعیین تاریخ دقیق تولد و وفات او آسان نیست؛ به نظر می‌رسد ابتدا شاگرد نانوا بوده ولی استعداد غنی شاعری او را از گمنامی به درآورد، و تحت حمایت، مصاحب و برگزیدۀ مقتدرترین شاهزادگان عصر خود درآمد که گاه بی حصول نتیجه، در پی او بوده‌اند. او تمایل خاصی به آل‌مظفر داشت ولی با وجود این تیمور، نابودگر هراسناک ایشان، وی را مورد احترام خاص خود قرار داد.
حافظ تنها ابیات و غزلیاتی بر جا گذاشته که گاه با زبان بی‌پروا و گاه عرفانی در عقاید متفکران آزاداندیش نفوذ می‌کند. حافظ برای ایرانیان شاعری به معنای اعلای کلمه است. دیوان او تنها کتابی است که افتخار دارد به همراه قرآن مانند سروشی غیبی مورد استخاره قرار بگیرد. این کتاب را برای استخاره به‌طور اتفاقی باز می‌کنند و این کار را تفأل می‌نامند. مشابه آنچه در قرون وسطی با کتاب‌های ویرژیل و هومر در اروپا رایج بوده است.
کالبد حافظ در زمینی دورافتاده در جنوب شرقی شهر به نام حافظیه آرمیده که قبلاً محصور بود. جنب بنای آرامگاه او باغی مملو از درختان درهم‌‎پیچیده زائران تحسین‌گر شاعر را در پناه گرفته است. مقبرل حافظ متشکل از سکویی از سنگ آهکی سخت و سکویی دیگر روی آن از مرمر عقیق‌وار تبریز است که نوشته‌ای برگزیده از دیوانش زینت‌بخش آن است. قبرهای دیگری متعلق به دوستداران او که تمایل داشته‌اند در کنار مزار او آرام بگیرند در این باغ دیده می‌شود؛ حوضی بزرگ با فواره این محل را کامل می‌کند. مردی معمم به بازدیدکنندگان نمونۀ مکتوب جدید دیوان حافظ را که به شیوه‌ای زیبا نوشته شده، ارائه می‌کند. او حفاظت محل را بر عهده دارد.
ابن‌بطوطه، جهانگرد عرب در قرن 8 هجری (14 میلادی)، از تقدس آرامگاه سعدی سخن گفته است. آرامگاه حافظ گویا مربوط به قرن 9 هجری (15 میلادی) است؛ زلزله به دفعات این بناها را تخریب کرده است. در نیمۀ دوم قرن اخیر کریم‌خان این بناها را بازسازی کرد ولی مجدداً آرامگاه‌های شیخ و خواجه منظره‌ای مخروبه یافته‌اند.

گزیده‌ی کتاب:

اقلیم پارس / محمد تقی مصطفوی

پائین‌تر از دروازۀ قرآن دست چپ خیابان عریضی به نام خیابان خرابات جدا می‌شود که آرامگاه حافظ در اوایل آن قرار دارد- بنای اصلی آرامگاه حافظ از آثار کریمخان زند و مربوط به سال ۱۱۸۷ هجری (۱۷۷۳ مسیحی) بوده ایوانی دارای چهار ستون سنگی در وسط قرار داشت که از دو جانب شمال و جنوب گشاده بود و در دو سمت آن دو اطاق بنا کرده بودند. قبر حافظ خارج از این بنا در وسط قبرستان پشت آن قرار داشت و در ادوار بعدی نردۀ آهنی در اطراف قبر گذارده بودند که صورت مناسبی نداشت.

از سال ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۷ شمسی بارگاه حافظ به صورتی که اکنون موجود است از طرف وزارت فرهنگ در آمد سنگ حوضه‌های ابنیۀ کریمخانی که ضمن امتداد خیابان زند شیراز خراب گردید به محوطۀ آرامگاه منتقل و در حوضه‌های آنجا به کار گذارده شد و با حفظ چهار ستون اصلی بنای قدیمی ۱۶ ستون یکپارچۀ سنگی نظیر آنها تهیۀ نمودند و ایوان بزرگ بیست ستونی کنونی را به طول ۵۶ متر با تزئینات نقّاشی و گچبری و کاشیکاری تماماً به سبک‎های قدیمی و اصیل شیراز ایجاد کردند و اشعاری از حافظ با کتیبه‌هایی که تاریخ بنا و نام اعلیحضرت فقید و وزیر فرهنگ وقت (جناب آقای علی اصغر حکمت) را دربر دارد در محل‌های مناسب آن نگاشتند. بنای اصلی آرامگاه نیز به صورت سکوئی با هشت ستون سنگی یکپارچه و سقف مسن و تزئینات کاشیکاری و اشعار در محل قبر محاذی وسط ایوان بزرگ در باغ دوّم ایجاد گردید و سنگ قبر قدیم در محل اصلی خود محفوظ ماند. شادروان سرلشگرعلی ریاضی رئیس فرهنگ اسبق فارس مخصوصاً در ترتیب این بنای با شکوه نهایت سلیقه و مجاهدت را به خرج داد.

مقاله‌های وابسته:

پی جویی بارزه‌های شهر از منظر حافظ

پژوهشی بر نگاره‌های نسخه خطی دیوان حافظ کتابخانه پرینستون

تفسیر نگاره‌های دیوان حافظ (سام میرزا،تبریز) با تاکید بر هرمنوتیک متن محور ریکور

نشانه معناشناسی تفسیر اجتماعی میرزاعلیقلی خویی
از حافظ در تصویرسازی دیوان چاپ سنگی1269

جلوه تصویری سماع و سرای مغان در دیوان حافظ دوره صفوی

تاریخ یابی نسخه دیوان سعدی با استناد به بررسی‌های شیوه تذهیب آن
(با تاکید بر نسخه خطی دیوان حافظ)

آرامگاه حافظ

مطالب مرتبط

آتشکده یزد

آرامگاه

آرامگاه استر و مردخای