ارگ


دانستنی ها




فرهنگ ها

به مسافت کمی از مجسّمۀ سعدی در قسمتی از شهر شیراز که در دوران سلطنت کریمخان زندآباد گردیده است ضمن آثار مختلف این شهریار قلعۀ آجری با حصار بلند و برج‌هائی در چهار گوشۀ آن وجود دارد که منظر خارجی آن به وضع اصلی دوران وکیل محفوظ مانده است . بر بالای مدخل اصلی آن که رو به جانب مشرق قرار دارد مجلس کاشیکاری بسیار زیبا مشتمل بر تصویر رستم و دیو نصب می‌باشد کاشیکاری‌های زیبای دیگری هم بر بالای جبهۀ داخلی سردر دیده می‌شود که تصاویر خدمتگذاران دورۀ زندیه را با لباس و دستار آن عهد در حالی که ظروف میوه را به وضع شیوائی در دست دارند نشان می‌دهد. مرحوم شاهزاده عبدالحسین میرزا فرمانفرما در دوران حکومت خود تعمیرات خوبی از کاشیکاری‌های منحصر مزبور به عمل آورده است. اطراف محوطۀ داخلی ارگ تالارها و اطاق‌ها و ابنیۀ مختلف دستگاه سلطنتی دوران زندیه به حال اصلی باقی است و در دوران قاجاریه بنای جدیدی جهت مقرّ والیان فارس و در وسط محوطه ساخته‌اند. اینک چندین سال است ارگ کریمخانی مقرّ شهربانی فارس و درون آن زندان بوده قرار است زودتر این بنای تاریخی به وضعی که شایستۀ آن است درآید.




جای دوم که امروزه آی خانوم نام دارد تنها از  ۱۹۶۴ میلادی شناخته شده و خاکبرداری‌های آن تازه آغاز شده است (تصویر ۵۲ الف). آی خانوم شهری در مشرق باکتریا است که در ملتقای رود جیحون و یکی از ریزابه های اصلی آن، کوکچه، در استان طالقان (شمال افغانستان) نهاده است. نام یونانی این شهر و تاریخ بنای آن هنوز شناخته نشده است. گمان می‌رود که ویرانی این شهر به واسطه تهاجم سکاها پیش آمده باشد که تاریخ آن را على الرسم حدود ۱۳۰ قبل از میلاد قرار می‌دهند. این محل هرگز دوباره گرفته نشد. شهر که باروی استواری دارد مرکب است از یک ارگ و شهری در پایین دست. سیمای اصلی آرایش شهر قابل تشخیص است (شکل ۲). در شهر پایین دست به ویژه نشانه خیابانی که از دروازه شمالی آغاز می شود و تقریباً ۱۷۰۰ متر درازا دارد محور اصلی شهر است. نمای کلی چندین ساختمان عمومی بزرگ و چهارگوش که حیاط‌هایی میان آن‌ها قرار دارد نیز آشکار است. دروازه‌ای که راه دسترسی به حیاط‌ها بود خاکبرداری شده است (تصویر ۵۲ ب).

اگر چند نقشه چهار ایوان نقشه استانده‎ای برای مساجد گردید، اما باید یادآور گشت که این نقشه در برآوردن کلیه مساجدی که در طی این قرون بنا گردید به کار گرفته نشد. بالاخص در اوایل سده هشتم هجری/ چهاردهم میلادی نمونه‎های زیادی از مرمت و بازسازی بناهای قدیمی وجود داشت و یکی از سیماهای خصوصاً برجسته این بود که بنای بزرگی نظیر مسجد اصفهان به واحدهای کوچک‌تری تقسیم گشت که حاکی از تغییری در اعمال عبادی وقت و بی‎فایدگی آشکار مساجد گروهی بزرگ است که پیش از این می‎ساختند. برجسته‌تر از همه بقایای مسجد بزرگی است که آشکارا سبک با شکوه عصر ایلخانان می‌باشد. این مسجد میان سال‌های ۷۱۰ قمری/۱۳۱۰میلادی و ۷۲۰ قمری/۱۳۲۰میلادی به اشاره تاج الدین علیشاه، وزیر اولجایتو در تبریز بنا گردید و امروز به ارگ معروف است. در اصل حیاط وسیعی به حوضی در مرکز بنا وجود داشت، اما واحد اصلی آن ایوانی بود که ۴۸ متر طول، ۲۰ متر ارتفاع و ۳۰ متر عرض داشت. دیوارهای آن میان ۸ و ۱۰ متر ارتفاع داشتند، و تاق ایوان که آن را بزرگ‌تر از تاق ایوان کسری در نظر گرفته بودند اندکی پس از اتمام بنا فرو ریخت. این بنا آشکارا بسیار بزرگ و غیر طبیعی بود و نشان می‌دهد که در نقشه سنتی مسجد تغییرات محسوسی داده شده بود.











احتمالا در پیرامون و نزدیک ارگ در قسمتهای شرق، شمال و جنوب بنا‌های کمتری وجود داشته و در اطراف گنبد و در کنار ساختمانهای پرشکوه و جلال درباری داخل ارگ بر اساس سنن اسلامی و از مجموع گفته مورخینی همچون: شمس الدین محمد بن محمود آملی، غیاث الدین بن همام، حافظ ابرو و ابواقاسم کاشانی چنین نتیجه گرفته می‌شود که می‌توان از ساختمانهایی مثل ابواب البر (گنبد سلطانیه)، مدارس، خانقاه، دارالشفا، دارالضیافه، دارالحفاظ، دارالسیاده، مساجد، دارالقرآن، دارالحدیث بنای کریاسی، سرای مخصوص و 12 سراچه به علاوه ساختمان برج و بارو به همراه یک دروازه نام برد و از قسمتهایی هم صحبت شده که باستان شناسان هر از چند گاهی یکی از آن‌ها را می‌یابند مثل درهای نقره کوب کاشی‌های برج و بارو و همچنین می‌توان گفت که اعظم ساخت و سازهای سلطانیه در زمان سلطان محمد خدابنده انجام گرفته است هرچند که شروع ساخت و سازها مربوط به زمان ارغون می‌باشد. در تاریخ وصاف از اولجایتو نقل شده که: «و بنایان حاذق و مهندسان چابک که بناء مهارت سمنار را بدست تخجیل عرضه شفا جرف‌ها برسازند بعمل اشتغال نمودند و بر ایشان معماران و سرکاران امین دقیقه بین نکته گیر حرفه شناس مسارفت رفت و استدراک هر خلل بگماشتند.»