برج کبوتر

در دوره صفویه تعدادی برج‌های کبوترخانه در زمین‌های کشاورزی اطراف شهر اصفهان به چشم می‌خورد.
کبوترخانه‌ها را به شکل برج قلعه‌ها از خشت خام می‌ساختند. در سقف و دیوارهای جانبی آن سوراخ‎‌های متعددی برای کبوترهاست. کنگره‌ای نیز برای آن ساخته‌اند، در داخل آنها هزاران لانه (جفت‌خانه) ردیف هم دیده می‌شود، که کبوتران در آنها قرار می‌گیرند.
منظور از ساختن این کبوترخانه‌ها فقط این بود که فضله کبوتر را که به کار کوددارن صیفی کاری تاکسان‌ها می‌خورد (هرسال دو بار) به دست آوردند. به کبوتران نیز کسی صدمه و زیانی نمی‌رساند، امّا اغلب این برج‌ها مخصوص کبوتران را از آن رو می‌ساختند که به خانه آبرو و حیثیتی بدهند زیرا این کبوترخانه‌ها از سایر بناها مرتفع‌تر بودند و از دور نگاه بیگانگان را به خود جلب می‌کردند.
اگرچه آمار دقیق از تعداد برج‌های کبوتر در قرن‌های گذشته نمی‌توان ارائه کرد امّا مطالبی که در حدود سه قرن پیش در سفرنامه شوالیه شاردن آمده می‌تواند به بررسی وضعیت و تعداد تقریبی کبوترخانه‎‌های عصر صفوی کمک کند، ضمن آنکه آمارهای ارائه شده در سال 1356 هجری.ش اگرچه ناقص است امّا شناختی مهم در این مقوله ارائه می‌کنند، با مقایسه آماری که شاردن از کبوترخانه‌های خارج از شهر اصفهان در دوره صفویه ارائه کرده، یعنی رقم سه هزار، با آمار سال 1356 هجری.ش که تعداد برج‌ها، اعم از فعال، نیمه فعال و مخروبه 606 عدد بوده است.

گزیده‌ی کتاب:

برج های کبوتر اصفهان / سید محمد محمودی / علی چیت ساز

در دوران ما که دامنه علم و دانش توسعه یافته پژوهشگران بسیار و پژوهش‌ها و تحقیق‌های فراوانی هر روز به جامعه علمی و فناوری افزوده می‌شود و هر صباحی اندیشمندی ژرف‌نگر گوشه‌هایی از زوایای تاریخ و هنر این مرز و بوم را روشن می‌سازد و جهان اندیشه را پربارتر می‌کند و با آن همه مشکلاتی که برای انسان‌های زمان ما از زندگی ماشینی در جنگ‌ها و تحریم‌های اقتصادی و تضاد قدرت‌ها و توسعه سلاح‌های مخرب و انحصارطلبی‌ها پیش آمده باز هم شیفتگان علم و فضیلت مسیر مطالعه و تحقیق را پیموده و با مرکب رهوار تفکر در سختی‌ها فائق آمده‌اند و طومار حقایق را برای نسل‌های آینده می‌گشایند.
پای صحبت سالخوردگان روستایی و شهری باید نشست و به بیان و لهجه‌های محلی آن‌ها گوش فراداد تا سرنوشت قلعه‌ها، برج‌ها و باروها شنیده شده و شناسنامه‌ای برای اثری و یا ساختمان ویرانه‌ای تهیه و بدین وسیله بنیاد تمدن‌ها گذاشته شود.
کتاب “برج‌های کبوتر اصفهان” قسمتی از کارهای مطالعاتی سیدمحمد محمودیان و علی چیت‌ساز است که در آن گوشه‌هایی از آثار به جا مانده از پیشینیان اصفهان و حرکتی اقتصادی در راه احیای کشاورزی این شهر تاریخی را نشان داده و به نیکوترین وجه آن را ارائه نموده‌اند.
زراعت غیر از آب و کوشش انسان زمین حاصلخیز می‌خواهد اگر آب پیدا شد و زمین کم قوت و خام بود حاصل کار و کوشش انسان خطر می‌رود و برای حاصلخیزی باید به زمین کود داد.
در روزگاران قدیم این حقیقت مورد توجه ساکنان این سرزمین واقع شده و در این راه فکر بدیع کرده‌اند یعنی استفاده از فضولات کبوتر، چه فکر بدیعی!
برای کبوتران لانه می‌سازند کم و بیش به آن‌ها دانه می‌دهند و آنان را از دستبرد حیوانات به‌خصوص مار، جغد و غیره محفوظ می‌دارد و بالاخره به اصطلاح رایج روز، برج را گرم نگه می‌دارند تا گرم شود (کبوتر در آن جکع شود) و بالاخره از کود آن‌ها زمین را حاصلخیز سازند.
ساختن برج کبوتر و همچنین فکر استفاده از فضولات کبوتران بدیع است و نیاکان ما در این راه، سخت پیشرفته بودند. وجود انواع این برج‌ها که در اطراف و اکناف، آثار آن‌ها باقی است، نشان قدرت اندیشه سازندگان آن است.
مولفان این کتاب تحقیقات عمیقی در این‌باره کردند و زحمات آن‌ها قابل تقدیر و تمجید است. بسیاری از برج‌ها را دیده‌اند، عکسبرداری کرده‌اند، نکات فنی و معماری و مهندسی آن را براساس موازین علمی جدید سنجیده‌اند و بالاخره این رشته علم و فن گذشتگان را در صفحات این کتاب جاویدان ساخته‌اند.
از لحاظ اقتصادی این برج‌ها حائز اهمیت است، همچنین از لحاظ پرورش طیور و افزایش امکانات شکار، این برج‌ها می‌تواند مورد توجه بسیار واقع شود.
امروزه برای تهیه کود به کودهای شیمیایی روی آورده‌اند ولی بی‌هیچ شک و شبهه کود حیوانی و فضولات کبوتر بر آن‌ها ترجیح دارد. می‌توان روزی را پیش‌بینی کرد که ساختن این برج‌ها با توجه به همه فنون و هنری که در ساخت آن‌ها از دیرباز به کار می‌رفته است، تجدید حیات نماید و این کارخانه‌های کودسازی طبیعی دوباره به کار افتد.
کوششی که در تهیه این مجموعه به عمل آمده به منظور معرفی یکی دیگر از صدها آثار تاریخی‌ای است که هریک سند افتخاری بر صفحات پر نشیب و فراز این مرز و بوم می‌باشد.
اگرچه اهمیت این برج‌ها به پای دیگر آثار تاریخی ارزشمندی چون مساجد، مقابر، پل‌ها، کاخ‌ها و کاروانسراها نمی‌رسد ولی این نکته را نباید از نظر دور داشت که این برج‌های خشتی و گلی با مصالح ضعیفشان، هنوز هم پس از گذشت چندین قرن کم و بیش در گوشه و کنار مزارع و باغ‌ها پابرجا بوده از آن‌ها بهره برداری می‌شود و این می‌تواند سند زنده دیگری از اصالت و ذوق و هنر و دانش و فن معماران این خطه باشد.
آنها با چنان مهارتی در خور ستایش توانسته‌اند شاهکارهایی به وجود آورند که بر پهنه دشت اصفهان جلوه‌ای خاص داشته باشد. قدمت این برج‌ها به درستی معلوم نیست اما تنها سندی که شاید بتواند تا حدود قدمت این برج‌ها را مشخص کند این است که: غازان خان هفتمین پادشاه از سلسله ایلخانیان (۷۰۳-۶۷۰ هجری قمری) برای حفظ و حمایت کبوتران، صیادان را از شکار در نزدیکی برج‌ها منع و قدرت نموده‌است(جامع التواریخ).
برج‌های اصفهان و حومه را به طور کلی از نظر بهره‌برداری کود و دارا بودن کبوتر می‌توان به سه دسته تقسیم نمود: فعال (گرم)، نیمه فعال (سرد) و مخروبه. در استان اصفهان ۳۴۱ برج فعال، ۱۴۸ برج نیمه فعال، ۲۳۴ برج مخروبه وجود دارد.
برج‌های کبوتر آتشگاه، انوشیروان، ابهر، خاتون‌آباد، شمس‌آباد، شهرستان، قاب شیرنون، فردون، کوجان، کردآباد، کلم خواران، مارچین، هزارجریب مهرآباد، هفتان، درچه پیاز، پینارت از جمله برج‌های کبوتر در شهر اصفهان هستند.

چاپ اول کتاب “برج های کبوتر اصفهان” سال ۱۳۷۹ در ۲۱۶ صفحه توسط انتشارات گلها اصفهان با شمارگان ۲۰۰۰ نسخه به چاپ رسید.

آثار ایران / آندره گدار / کبوترخانه اصفهان

آثار ایران / آندره گدار / کبوترخانه گلپایگان

مقاله‌های وابسته:

برج کبوترخانه

برج کبوتر

مطالب مرتبط

آتشکده آتشکوه

آتشکده اصفهان

آتشکده نطنز