ستون

آثارالبلاد و اخبارالعباد / زکریا محمد بن محمود قزوینی / جهانگیر میرزا قاجار / میرهاشم محدث

از عجایب اسکندریه، آن است که ستونی است که او، موسوم است امروز به «ستون سواری» و نزدیک دروازه‌ای است موسوم به «شجره». و آن، ستونی است بسیار بزرگ و یک‌پارچه و بر بالای سنگی عظیم و مربع، این ستون را گذاشته‌اند. و سنگی مربع به اندازه همان سنگ که در زیر ستون است در بالای آن ستون نهاده‌اند. گویا که آن سنگ مربع، خانه‌ای است. و هر که این سنگ را ببیند و عظمت آن را ملاحظه نماید، یقین کند که عامل این عمل‌ها، اشخاص قوی جثه بوده‌اند و دخلی به اشخاص این زمان نداشته‌اند.

ابوریحان در آثارالباقیه از عجایبات اسکندریه نوشته است که در آن‌جا، مناره‌ای است متحرک به حرکت آفتاب؛ چنان‌که چون آفتاب از محل زوال گذرد و مایل شود، در زیر این ستون چیزی توان گذاشت، پس از آن‌که آفتاب مرتفع شود، دیگر آن چیز را که در زیر ستون گذاشته‌اند، نتوان برداشت و اگر ظرف با شیشه در زیر این ستون گذارند، چون آفتاب مستوی شود، آن‌ها شکسته شوند و صدای شکستن آن‌ها شنیده شود.

اقلیم پارس / محمد تقی مصطفوی

به مسافت ۶۰۰ متر شمال شرقی آرامگاه بقایای کاخ معظمی وجود دارد که یک ستون آن برجای مانده است وسعت این کاخ مجموعاً ۲۶۲۰ متر مربع بوده و طول آن تقریباً شرقی غربی ۵۶ متر و پهنای آن تقریباً شمالی جنوبی ۴۴متر و مشتمل بر تالار بزرگ ۸ ستونی در وسط و چهار ایوان در چهار سمت و اتاق‌هایی در دو گوشه بوده است ـ ستون‌ها و آستانه‌ها و ازاره‌ها و جرزهای دو جانب ایوان‌ها و کف کاخ از سنگ سفید بوده پایه ستون‌ها و سرستون‌ها و کف آستانه‌ها و سکوها و زینت کف ایوان‌ها از سنگ سیاه بوده است و اساساً به کار بردن سنگ‌های سفید و سیاه در کاخ‌های پاسارگاد یکی از امتیازات مخصوص این ابنیه است ـ ارتفاع ستون موجود مجموعاً ۴۴/۱۳ متر بوده بر بالای جرزهای سنگ سفید که در انتهای ایوان‌های کاخ قرار دارد به خط میخی به زبان‌های پارسی و بابلی و عیلامی جمله «من (هستم) کورش شهریار هخامنشی» منقور است ـ قسمت مهم فرش سنگی سفید تالار مرکزی و ایوان جنوبی این کاخ را برای احداث بنای اسلامی سابق الذکر از بین برده‌اند ـ برسنگ‌های سیاه درگاه‌های تالار کاخ مزبور نقوش برجسته وجود داشته قطعات و نمونه‌های عالی آن در کاوش‌های ۱۳۲۹ به دست آمده است ـ ایوان شمال شرقی این کاخ دارای ۴۸ ستون در دو ردیف و ایوان جنوب غربی دارای ۲۸ ستون در دو ردیف بوده هر یک از ایوان‌های شمال غربی و جنوب شرقی هم ۱۶ ستون در دو ردیف داشته است ـ ارتفاع تالار مرکزی کاخ در حدود ۱۶ متر و ارتفاع ایوان‌ها مجموعاً در حدود ۶ متر می‌رسیده است.

با مختصر توجه به بعضی از ابنیه سلطنتی صفویّه در مازندران و از جمله کاخ شاه عباس اوّل در ساری و کاخ چهلستون اصفهان مخصوصاً ایوان بزرگ دو ستونی کاخ اخیراًلذکر که مدخل اصلی تالار بزرگ آن را تشکیل می‌دهد به خوبی می‌توان دریافت که شیوه بسیار زیبای ایوان دو ستونی عهد زندیّه نیز پیروی این‌گونه ایوان‌ها از عهد صفویّه به شمار می‌رود که به وضعی بس متناسب و به تعداد زیاد در دوران زندیّه و پس از آن در عهد قاجاریّه احداث گردیده تقریباً به صورت معماری مشخصی از شهر شیراز و یادگاری از شهریار زند درآمده است و در ابنیه متعدّد سلطنتی طهران و حسینه‌ها و کاخ‌ها و باغ‌ها و حتی خانه‌های متوسط و معمولی شیراز که در دوران قاجاریّه ساخته شده است از این‌گونه ایوان‌های دو ستونی به طور فراوان دیده می‌شود که هنوز هم بسیاری از آن‌ها بر پا و موجود می‌باشد.

ایران در عهد باستان در تاریخ اقوام و پادشاهی / محمد جواد مشکور

. دمرگان فرانسوی ستونی سنگی از نارامسین Naramsin یافته است که آن پادشاه در آن نقش قیافه‎های سامی دارد و سیاهان را به غیر ورزی سوق می‎دهد. این ستون به یادگار فتح لولوبی که ناحیه‎ای بین بغداد و زاگرس بود در کوه‎های کردستان هنوز موجود است. نارامسین پادشاه اکد بود، و در نقش مزبور به خوبی معلوم می‌شود، که در لشکر پادشاه نام برده یک عده سیاهان بودند. از این گشته در دره‎ حلوان آثار دیگری از یکی از سلاطین سامی موسوم به «آنوبانی‎نی» کشف شده که تاخت و تاز اکدها را به این نواحی ثابت می‎کند، منظور از این جنگ‎ها نبرد با عیلام بوده است.

در این زمان دولت آشور قدم به عرصه‎ وجود نهاد، و دوباره بابل را تسخیر کرد (1275 ـ 1100پیش از میلاد). ولی این تسلط موقتی بود، و سرانجام به شکست آشور منتهی گشت. در زمان این سلسله، یعنی کاسی‌ها روابط بین مصر و بابل حسنه بود. باز در این دوره شاه عیلام شوتروک‌نان خون‎تا بابل را تسخیر و ثروت آن را غارت کرد، و به شوش برد. از جمله ستون نرامسین بود که در حفریات شوش به دست آمد. و دیگر پیکر خدای بزرگ بابلی‎ها بلمردوک، که 30 سال در شوش بماند و سپس به بابل وارد شد. تاخت و تاز عیلامی‎ها بالاخره سلسله‎ کاسور را از پای درآورد، و منقرض ساخت.

بازرگانی چین و عرب / اف دبلیو هیل

… در خلیج فارس به ساختن پایه‌ها و ستون‌های مزینی اقدام شده که شب‌ها بر روی آن‌ها مشعل‌ها‌یی را روشن می‌کردند که مردمانی مسافر و کسانی که سوار بر کشتی‌ها بودند، از مسیر اصلی منحرف نشوند… به نقل از کای تان، چینی که راهنمای کشتی‌رانی خود را در بین سالهای ۷۰۸ ـ ۸۰۵ میلادی (۱۹۰ تا ۱۸۹ م ـ ق)

بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران / وحید قبادیان

طرح مساجد اولیه در ایران شامل حیاطی مرکزی و شبستانی در سمت قبله و رواقی سرتاسری در سه ضلع دیگر حیاط است که غالباً با ستون‌های آجری و تاق‌های قوسی بنا شده‌اند. اگرچه پلان این مساجد شبیه مساجد عربی است، ولی نوع قوس‌های به کاررفته روی ستون‌ها و اصول آجرچینی و زدن تاق‌ها، مشابه شیوه‌های زمان ساسانی است. ولی این سبک در ایران گسترش زیادی نیافت و از قرن 6 هجری به بعد سبک چهارایوانی در مساجد ایران متداول شد، هرچند در سایر کشورهای عربی، سبک مساجد قرون اولیه اسلام تا قرن حاضر ادامه داشته است.

در این روستا (ابیانه) مصالح مورد استفاده، سنگ لاشه و خشت و تیر چوبی است. جهت کرسی چینی از سنگ لاشه، دیوارها از خشت و سقف‌ها، بالکن‌ها و ستون‌ها از تیر چوبی استفاده می‌شود. از آن‌جایی که در اطراف روستا درخت زیاد وجود دارد، نیازی به زدن تاق‌های قوسی که از لحاظ اجرا نسبتاً مشکل است، نمی‌باشد و با تیر چوبی، تخته و کاه‌گل، بام‌های مسطح سریعاً اجرا می‌شود. اگرچه سردر بعضی از خانه‌ها و همچنین سردر مسجد جامع تاق قوسی است، ولی اکثر قریب به اتفاق تاق‌ها در ابیانه به صورت مسطح اجرا شده است.

بغ مهر / احمد حامی

آئین مهر در زمان هخامنشیان ـ پورداود در کتاب آناهیتا درباره مهر نوشته است که: مهر همپایه اهورا مزدای اناهیتا بوده است. در سنگ نوشته‌های به جامانده از هخامشیان، بارها از مهر یاد شده است. از اردشیر دویم (404 تا 358 پیش از میلاد) روی یک سنگ نوشته در کاخ آپادانای شوش، از همین پادشاه زیر ستونی در همدان پیدا شده که در موزه ایران باستان تهران نگاهداری می‌شود و روی آن اردشیر از میترا یاد کرده است، باز هم همین پادشاه روی زیر ستونی که در همدان پیدا شده و اکنون در موزه لندن نگاهداری می‌شود، از میترا و اهورا مزدا و آناهیتا یاد کرده و از آنان یاری و پشتبانی خواسته است. اردشیر سه‌یم پسر و جانشین او در یک سنگ نوشته در تخت جمشید از «بغ مهر» یاری خواسته است.

پرستشگاه زرتشتیان / رشید شهمردان

در اکباتان نزدیک همدان معبد باشکوه آناهیتا قرار داشت. ستایش آناهیتا، ایزد آب، در زمان شاهی آرتاکزرسس دوم هخامنشی در ایران معمول بود. ستون‌های این معبد با خشت‌های زر و سیم آراسته و مزین بود و مقدار زیادی از خشت‌ها نز در گنجور آن انبار. اسکندر آن را غارت نمود بلی به این معبد تجاوز نکرد. لیکن آنتیگینوس خشت‌های زر و سیم ستون‌ها و دیوار معبد را بکند و گنجینه آن را غارت کرد و از آن‌ها سکه ضرب نمود مزد سپاهیان خود را ادا کرد. پادشاهان اشکانی معبد باشکوهی در کنگاور به نام اردویسور آناهیتا بنا نموده بودند که ایسیدور چراکس یونایی در سده اول میلاد آن را بسیار آباد دیده و از آن سخن می‌راند.

تاریخ ایران پژوهش آکسفورد / تورج دریایی

هخامنشیان به صناعات هنری، با هر خاستگاهی، علاقه داشتند، به ویژه نوع تجملی آن، هدف هنر آن‌ها تصویر دنیای زیبای اهورامزدا(frasha) به بهترین شکل بود. خشایارشا چهار متن سه‌زبانه روی ستون‌های «دروازه خود در تخت جمشید نقش کرد که شامل اعلامیه زیر است:

به خواست اهورامزدا این دالان همه کشورها را من ساختم. بسیار چیزهای زیبای دیگر در این )شهر) پارس) تخت جمشید (کرده شد، که من کردم و پدر من کرد. هر کاری که به دیده زیباست آن همه را به خواست اهورامزدا کردیم.

ویرانه‌های تخت جمشید گواه دستاورد فرهنگی یک امپراتوری جهانی است که برای ساخت آن از هنرمندان ملت‌های گوناگون کمک گرفته شد، ستون‌ها، سرستون‌ها، گچبری‌ها، پیکره‌ها و سبک و سیاق این کاخ‌ها شبیه دیگر بناهای کهن یادبود هستند؛ با این همه، آثاری ایرانی شناخته می‌شوند و این به دلیل طرح‌ها، سوژه‌های پیکرتراشی، استفاده از فضا و ارتباط کارکردی تک‌تک بناهاست.

تاریخ ایران کمبریج جلد چهارم / از اسلام تا سلاجقه / ریچارد نیلسون فرای / حسن انوشه

در درجه اول تردیدی نیست که چون تازیان اسلام را در ایران معمول کرده بودند، از این رو هم آن‌ها بودند که ساختن مساجد ستون‌دار را که در سال‌های میان ۱۴ق/۶۳۵میلادی و ۸۱ق/۷۰۰م در عراق احداث نموده بودند در ایران رایج کردند. با تحقیقات باستانشناسی که به عمل آمد معلوم گردید که مساجد ستون‌دار در سیراف، نایین، دامغان،در واحه مرو، در بخارا و سمرقند وجود داشته است. می‌توان تصور کرد که این گونه مساجد در یزد، دماوند، اردستان، اصفهان، و در هر تعداد از جاهای دیگری که بر اساس نوع دگرگونی‌هایی که در مساجد اصلی این شهرها در سده ششم هجری/ دوازدهم میلادی یا دیرتر داده شده نیز وجود داشته است. در تعدادی از متون نیز به وجود مساجد ستون‌دار اشاره شده است.

اگر شایسته به نظر می‌آید که گمان رود بیشتر مساجدی که از طریق منابع ادبی پی به وجود آن‌ها برده‌ایم ستون‌دار بوده‌اند، دلایل آن یا در تنوع جزئیات کوچک نظیر شمار دروازه‌ها یا آتش‌هایی است که در برخی از مراحل تاریخ بنا ستون‌های چوبی آن را سوزانده است، یا مبتنی بر حقیقت است که …

. در مغرب ایران به تقلید از شیوه ساسانی از سنگ بی‌تراش در ساروج بنا نیز استفاده می‌شد. هیچ یک از مساجدی که باقی‌ مانده‌اند هیچ گونه تکاملی در ظرافت آجر دیوارها نشان نمی‌دهند. پایه‌های داخلی اصلی مرکب از ستون‌های چوبی (بی گمان این شیوه در شمال شرق ایران نسبتاً عمومیت داشت، اما در مغرب ایران نیز احتمالاً آن را می‌شناختند) و جرزهای آجری چند پهلو یا مدور بود. جرزهای آجری عموماً ضخیم و سنگین می‌باشند که نشان دهنده عدم اطمینان از ماهیت پایه واحد در فضای بسته می‌باشد که از معماری دوره ساسانی میراث رسیده بود. بیشتر دیوارها و ستون‌ها را با گچ می‌پوشاندند، و گه گاه نظیر مسجد نایین آن‌ها را با گچ‌بری می‌آراستند.

با حفاری‌هایی که در ترمذ انجام گرفته پاره‌های زیادی از گچ‌بری‌ها به دست آمده که به بازسازی‌های دوره‌های بعد و نیز اطراف ساختمان تعلق دارند که از آن جمله است تالارهایی که ستون‌های بلندی دارند و به روی ایوان‌ها حیاط اطراف باز می‌شوند…مجموعه لشکری بازار شامل عناصر بسیار بدیعی است که از آن جمله است راهروهای داخلی چلیپاواری که می‌توان آن را به کاخ قیرق‌قیز منتسب دانست و نیز ایوان ستون‌داری که شبیه ایوان‌هایی است که در ترمذ کشف شده

بی‌گمان بنایی که مرکب از گنبدی تنهاست که بر چهار ستون استوار است مأخوذ از معماری پیش از اسلام ایران می‌باشد. همچنین مفصل‌بندی دیوارهای بیرونی از جرزهای بزرگ یا احتمالاً سبک آجرکاری و طرح چهارایوانی که در یک مزار بودایی در آسیای میانه پیدا شده و طرح چهارایوانی که در یک شکل ساده شده در کوه خواجه سیستان وجود دارد، اقتباس از معماری پیش از اسلام ایران است.

در گچ‌بری اسلامی ایران تصویر کردن صورت انسان و جانور تقریباً به کلی از میان می‌رود و اگر شمار چندی از حواشی آرایشی که بیانگر زمینه‌های معماری است یا مثلاً برای ایجاد سرستون‌ها و رگه‌های سرجرز، نظیر مسجد کوچک بلخ پدید آمده‌اند را مستثنی کنیم، بیشتر گچ‌بری‌های تزیینی مشتمل بر چهارگوشه‌های منفردی است که تشکیل واحدهای جداگانه‌ای می‌دهند.

تاریخ ایران کمبریج / جلد ششم / دوره تیموریان / پیتر جکسن / یعقوب آژند / معماری دوره تیموری / رالف پیندر ویلسون

از ویژگی‌های قوس، نوک تیزی آن بود که عموماً از چهار و یا سه کانون ساخته می‌شد؛ قوس دو کانونی به ندرت وجود داشت. قوس مدوّر و مقطع وجود نداشت. نیم‌رخ‌های بیضوی بود و یا از سه یا چهار کانون ساخته می‌شد: در دوره مورد بحث ما گنبد پیازی‌شکل رواج داشت. مفصل‌بندی نمای پیشین با کاربندی تاقگان کاذب، قاب‌بندی‌های تو رفته و ستون‌های چهارگوش توکار حاصل می‌شود. تمام نو‌آوری‌ها و تجربه‌های جدید در کاربست روابط صوری قواعد پذیرفته شده خلاصه می‌گشت.

تاریخ قومس / عبدالرفیع حقیقت

تاریخانه به معنی خانه خداست و آن را مسجد چهل‌ستون هم می‌نامند و این رقم اغلب در ایران نماینده آن نیست که حتماً چهل ستون داشته باشد، بلکه به معنی ستون‌های متعدد است نقشه این بنا نقشه مساجد صدر اسلام است.

آنچه از ساختمان مسجد باقی‌مانده ستون‌هایی است مدور که با آجرهایی به طول 35 و به عرض 34 و قطر 7 سانتی‌متر ساخته شده و به نام چهلستون معروف است. تعداد ستون‌ها 26 عدد می‌باشد که 18 ستون آن در یک طف و 5 ستون در سمت دیگر و 3 ستون در مقابل قرار گرفته است. محیط هر ستون در حدود 5 متر و ارتفاعش از سطح زمین تا محلی که تاق‌ها بر آن متکی است 84/2 متر و تا پشت بام 6 متر می‌باشد.

در آن زمان تمام ایوان‌ها به حال همان ایوان مرکزی مسجد است، که امروز دیده می‌شود رواق این مسجد تاق نداشته، و به کلی بی‌سقف بوده و بنّای محلی که مامور اصلاح شده است به جای این‌که تاق‌های ضربی سابق را بسازد از بالای ستونی به بالای ستون دیگر و موازی با دیوار روبه قبله دستک‌هایی کار گذاشته و روی آن‌ها گنبدهای کوچکی را که معمول معماری امروز ایرانی است ساخته، وانگهی به سهولت می‌توان دانست که ستون‌های محکم تاریخانه برای آن نبوده است که این چنین گنبدهای سبک و نازک را روی آن بسازند و در اصل هیچ تناسبی در میان تاق‌های عریض ساسانیان و این تاق‌های گلابی نازک نیست.

ساختمان مسجد عبارت است از صحن مرکزی که دور آن را دالانی احاطه نموده و دهلیزهایی دارد که در طرف قبله عمیق‌تر‌اند. تاق‌های اطراف صحن از آجر ساخته شده و این آجرها برخلاف معمول به حالت عمودی و دو رجه یکی فوق دیگری قرار داده شده است. تاق‌ها قدری متمایل بر تیزی است ولی مع‌هذا خیلی شبیه به تاق‌های ساسانی است، پایه‌های این تاق‌ها روی قطعه چوبی است که توی ستون‌ها نگاهدارنده تاق قرار داده شده است. این ستون‌ها مدور و یک متر و نیم قطر هر یک از آن‌ها است و از آجرهای بزرگی که 34 سانتی‌متر مربع است، ساخته شده این آجرها به حالت عمودی روی یکدیگر قرار داده شده است.

ساختمان ستون‌ها کاملاً شبیه به ستون‌های قصر ساسانی است که دکتر اشمیت در تپه حصار نزدیک دامغان کشف نموده است.

اهمیت تاریخانه نه تنها به واسطه آن است که به سبک عربی ساخته شده بلکه برای آن است که بسیاری از اسلوب ساسانی را نیز دربر دارد تاق‌هایی که بدون مجاورت دیوار روی ستون‌ها ساخته شده به خاطر می‌آورد که ستون‌سازی از خصائص معماری قدیم ایران است.

در زمان ساسانیان ستون خیلی ضخیم گردیده و از سنگ نتراشیده و یا آجر و آهک ساخته می‌شده است، این قسم ستون را در مساجد نیز می‌توان دید.

تاریخ مهندسی در ایران / مهدی فرشاد

ساختمان‌های دوره هخامنشیان مثل پاسارگاد، تخت جمشید و شوش در قسمت پایه‌ها و ستون‌ها و سردرها از سنگ ساخته شده است. این سنگ‌ها به صورت قطعات بزرگ تراش داده شده وبدون ملات روی هم قرار گرفته و با بست‌های آهنی و یا چوبی به یکدیگر اتصال یافته است.

از زمان قدیم چوب در ایران به صورت مصالح ساختمانی در قسمت‌های مختلف ساختمان‌ها به کار می‌رفته است. سقف اتاق‌های بزرگ در شوش و تخت جمشید از سیستم تیرهای چوبی تشکیل می‌شده است. این تیرها به ابعاد 25×18 سانتی‌متر روی ستون‌های سنگی و یا چوبی قرار داشته.

در زمان هخامنشیان چوب سدر در ساختمان قصرهای شوش و تخت جمشید و در سایر کاخ‌ها به عنوان ستون و تیر به کار رفته است.

چوب بلوط که از قرار معلوم همان چوب یاکا می‌باشد دارای خصوصیت فیزیکی عالی مثل دوام و سختی زیاد است و از قرار معلوم در پایه ستون‌های کاخ‌های هخامنشی به کار می‌رفته است. در کتیبه شوش داریوش در ساختن شوش به هر دو نوع چوب سدر و بلوط اشاره شده است…..

در ساختمان‌های دوره ساسانی و اسلامی و سایر دوره‌ها از تیرهای چوبی برای کلاف کشی در ساختمان‌ها نیز استفاده کامل به عمل می‌آمده است. سقف بیشتر مساجد و ستون‌ها و درهای آن‌ها از چوب ساخته و تزیین می‌شده است…یکی از انواع دیگر چوب که برای ساختن اجزاء ساختمانی مثل در و پنجره‌ها و ستون‌ها در ایران معمول بوده و از آن در قرن شانزدهم یاد شده، چوب چنار بوده است.

هنگام کم آبی، تهاب رودخانه را از جایی که باید پایه پی ساخته شود برگردانده‌اند زمین جای پی را تا روی لایه نیلاب (لایه د جی به کلفتی نزدیک به 8% متر در گودی 4 تا 5 متر از کف رودخانه، که پی پل فلزی هم روی آن ساخته شده است) کنده‌اند روی لایه نیلاب، در سطح پی، ستون‌های تنبوشه بزرگ چسبیده به همدیگر چیده‌اند و در ستون‌های را کشیده‌اند و درون ستون‌های تنبوشه شفته آهکی ریخته‌اند. پس از گرفتن شفته آهکی، روی ستون‌های تنپوشه پی ساخته‌اند. این روش ساختمان، مانند شمع کوبی زیر پی است در زمین‌های سست و لجنی.

در زمان آل‌ بویه شهرباستانی استخر در فارس یکی از شهرهای عمده به شمار می‌رفت. این شهر دارای سه برج دفاعی بود که در مواقع حمله و محاصره به این قلاع از منبع بزرگی که سقفش روی ستون‌هایی قرار داشت و مخزن کاملاً پوشیده بوده آب آورده می‌شد. عضدالدوله این مخزن را ساخت. ابن البلخی (اوایل قرن دوازدهم میلادی) در این مورد چنین می‌گوید:

تحلیل معماری مساجد ایران / رضا شاطریان

زادگاه اولین نمونه‌های معماری اسلامی ایرانی را خراسان می‌دانند، به همین سبب است که سبک معماری بناهای این دوران (امویان، عباسیان، طاهریان و…)، «خراسانی» نامیده می‌شود. در این شیوه که نقشه عمومی بناهای آن از مساجد صدر اسلام اقتباس شده، مساجد به صورت شبستانی یا چهل ستونی ساخته شده‌اند. این رقم، تنها به معنای حضور ستون‌های متعددی است که گرداگرد حیاط مرکزی قرار می‌گیرند و شبستان‌ها یا رواق‌ها را می‌سازند.

سبک شناسی / محمد تقی بهار (ملک الشعرا)

زبان پهلوی از عهد اشکانیان زبان علمی ‌و ادبی ایران بود و یونان‌مآبی اشکانیان، به گفته‌ پژوهشگران، صوری و بسیار سطحی بوده است و از این رو دیده می‌شود که از اوایل سده‌ نخست میلادی به بعد این رویه تغییر کرده سکه‌ها، کتیبه‌ها، کتاب‌های علمی‌ و ادبی به این زبان نوشته شده و زبان یونانی متروک گردیده است و قدیم‌ترین نوشته‌ سنگی به این خط کتیبه اردشیر اول در نقش رستم و شاپور اول است که در شهر شاپور بر روی ستون سنگی به دو زبان پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی کشف گردیده است. زبان پهلوی و خط پهلوی به دو قسمت تقسیم شده است:

سبک شناسی معماری ایران / محمد کریم پیرنیا / غلامحسین معماریان

ساخت‌مایه‌های این مسجد مصالحی بودند که در اطراف آن وجود داشتند مانند تنه درخت خرما که برای تیر و ستون از آن بهره‌گیری شد . پوست چهارپایان که برای پوشش سقف به کار برده شد و سنگ‌هایی که برای پوشش دیوارها مورد استفاده قرار گرفت.

سیاحت نامه شاردن/ ژان شاردن / محمد عباسی

در انتهای میدان، در سی و پنج گامی آبراهه، دو ستون بزرگ مرمرین به ارتفاع هشت گام، به فاصله پانزده گام از یکدیگروجود دارد، این ستون‌ها برای گذرگاه ورزش گوی و چوگان سوار مورد استفاده است من تعریف و توصیف این بازی را سابقاً کرده‌ام

سیر تحول معماری ایران / غلامرضا نعیما

…این مسجد مبنای مسجد جامع اصفهان می‌شود. تا این زمان مسجد به صورت شبستانی بوده و در سمت قبله (در شبستان جنوبی) شش ردیف ستون با عمقی برابر با شش فرش‌انداز و در سمت شمال (ورودی اصلی) چهار ردیف ستون با عمقی برابر چهار فرش‌انداز و در دو جهت شرقی و غربی دو ردیف ستون با عمق دو فرش‌انداز داشته است. ضمناً محراب نیز در امتداد محور شمالی ـ جنوبی مسجد و کاملاً متقارن در انتهای شبستان اصلی به صورت یک تورفتگی در دیوار ایجاد می‌گردد. ستون‌های مسجد آجری بوده و بین آن‌ها با استفاده از قوس به صورت آجری پوشیده می‌شده است. دیوار دورتادور مسجد از جنس خشت و به صورت دیوار قلعه با پشت‌بندهایی ساخته شده بود. در شبستان‌های شمالی و جنوبی دهانه مرکزی بزرگ‌تر از سایر دهانه‌ها بوده است.

بر دیوار و ستون‌های شبستان جنوبی مسجد جامع نایین چند سنگ مزار نصب شده که یکی از آن‌ها به تاریخ 1108 هجری است.

نام دیگر مسجد «مسجد سلطانی وکیل» می‌باشد. صحن این مسجد 3600 مترمربع و شبستان آن 2700مترمربع مساحت دارد. ستون‌های سنگی به کار رفته در شبستان از شاهکارهای حجاری دوره زندیه محسوب می‌شوند.

این مسجد دارای صحن وسیع و سردر و شبستان چهل و هشت ستون سنگی زیبا می‌باشد.

علاوه بر ستون‌های سنگی ذکر شده از عناصر دیگر این مسجد می‌توان به منبر پله‌ای آن که از سنگ مرمر یک‌پارچه است و همچنین تزیینات کاشی‌کاری آن اشاره داشت.

فرهنگ مهرازی / علی محمد رنجبر کرمانی / ندا رفیع زاده / بیژن سرشکی

ستون، همواره یکی از بخش‌هاب بنیادی ساختمان بوده است. با این همه می‌توان آن را هنگامی که در شمار بخشی از کالبد ساختمان در نما به کار رفته است بررسی کرد. به ویژه شیوه‌هایی از مهرازی ایران که در آن‌ها از آسمانه تخت به روش تیر و ستون بهره‌گیری شده است. گرچه در شیوه‌های دیگر مهرازی هم شایان توجه است. پیشینه ستون به 4600 سال پیش باز می‌گردد که در شهر اوروک سومری شناخته شده است. هم‌چنین می‌توان از مهرازی اورارتوییان یاد کرد که در آن آسمانه‌های تخت بر ستون‌های کلفت چوب سرو و شاه‌تیرهای پوشیده از رز نهاده شده بود. سپس از مهرازی هخامنشیان در شیوه پارسی که شکوهمندترین و پرکارترین ستون‌ها را در مهرازی آفریدند. ستون‌هایی از سنگ یک‌پارچه با بلندایی نزدیک به 19 متر که در تخت جمشید کار شده است. پایه آن‌ها مانند جام‌های وارونه نیلوفر آبی است که نماد نیروی زندگی بود. سرستون‌های ایوان آپادانا نمایش درختان خرما با چتر برگ‌های آویزانش است. آن سوتر پیچک‌های بالارونده نشانه‌ای از شکوفایی است. همه سرستون‌های دیگر مانند سر جانوران به گونه پشت در پشت است. گاو نر نماد سپند (مقدس) نیروهای آفریننده نخستین بود و در اینجا انگار درختان نگاهبان را بارور می‌ساخت که به گونه ستون‌ها در آمده بودند. تنه ستون‌ها بیشتر با برآمدگی‌هایی به نام خیاری یا خیاره آذین شده‌اند که کشیدگی اندام آن‌ها را بهتر می‌نمایاند. پس از شیوه پارسی دیگر هیچ‌گاه به این گونه ستون پرداخته نشد. شیوه پارتی از ستون کمتر بهره می‌برد و پس از اسلام ستون‌ها در شبستان‌های ستون دار به کار رفتند. گرچه در بعضی مسجدهای کهن دارای آسمانه تخت کنده‌کاری و آذین بر ستون‌ها می‌توان یافت (مسجد ابیانه) با این همه آذین‌های ستون اندک است.ستون‌ها دارای سه بخش اند: پایه / تنه / سر

ایوان یکی از کهن‌ترین اندام‌های بنیادی در مهرازی ایران است. دخمه‌های سنگی که در دل کوه کنده می‌شده و کاخ‌های برجای مانده به ویژه از روزگار هخامنشیان، همه دارای ایوان هستند. در کاوش از خانه‌های پیرامون تخت جمشید نیز نشانی از ایوان یافت شده است که همه آن‌ها دارای بام‌های تخت بوده‌اند که بر روی ستون‌ها برپا می‌شده‌اند.

پس از اسلام از سده دوم، رخنه مهرازی ساسانی در ساختمان‌های همگانی و خانه‌ها با ایوان‌های رو به میانسرا پدیدار گشت. در شیوه رازی در زمان سلجوقیان، برخی از مسجدهای دارای شبستان ستون‌دار را دگرگون کردند و برای آن‌ها ایوان‌هایی در پهلو (ضلع)های میانسرا (حیاط) ساختند و آن‌ها را چهارایوانه کردند. نمونه پرشکوه آن مسجد کهن اِسپَهان است. این گونه مسجد، الگویی برای ساخت مسجد در سده‌های پسین شد.

فن شناسی معماری ایرانی / محمود گلابچی / آیدین جوانی دیزجی

ب) پیش‎بُر کردن: در این روش، خشت آجر را پیش از خشک شدن با سیم و کارد بریده و شکل می‎دهند و یا اینکه با مُهره آن را منقوش می‎کنند که آجر پیش‎بُر به دست می‎آید. این روش عکس حالتی است که آجر پخته شده را با تیشه به قطعات مختلفی تقسیم می‎کنند. این آجرها در دو گونه ساده و مُهری فراهم می‎شوند که خود آجرهای مهری نیز به گونه‎های لوزی ـ بادامی ـ ستاره‎ای و پیلی (صلیبی) ساخته می‎شوند. از آجر پیش‌بُر در ستون‎ها، ستون‌چه‎ها نوارهای آذینی و نَغِل‎ها بهره‌گیری می‎شود.

قلاع و استحکامات نظامی / کاظم ملازاده / مریم محمدی

صحن اصلی قلعه ۲۱×۲۹ متر وسعت دارد و در پیرامون خود دارای ۱۶ اتاق و ۱۱ کفش کن (مابین اتاق‌ها) است. کف اتاق‌ها یک متر و نیم بلندتر از کف حیاط است. در قسمت جنوبی این صحن سه تالار به ابعاد 80/3× 80/10 متر و دو راهرو مابین آنها، هرکدام به عرض90/1 متر ساخته‌اند، در میانه اضلاع شمالی و جنوبی نیز تالار یا اتاق ستون‌دار بزرگی قرار گرفته و در اطراف آن نیز چند اتان و راهروی مستطیل شکلی وجود دارد. تالار ستون‌دار جنوبی از طریق یک فضای ایجاد شده در بدنه برج جنوبی قلعه، گسترش یافته‌است. نطر ستون‌های آجری این اتاق‌ها ۹۷×۹۷ سانتی‌متر است، اتاق‌های این دو ضلع پنجره‌هایی به داخل و بیرون قلعه دارند.

ماد، هخامنشی، اشکانی / علی اکبر سرفراز / بهمن فیروزمندی

معمول‌ترین شکل تاق زمان ساسانی تاق‌نماهای نیم‌دایره‌ای است که اغلب اوقات از ستون‌های خود عقب‌تر زده شده است. تاق‌های شلجمی‌شکل را در قسمت بالا با گچ پر می‌کرده‌اند تا این‌که به شکل نیم‌دایره جلوه‌گر شوند. ستون در بناهای ساسانی چندان معمول نبود، آن‌ها از شبه‌ستون استفاده می‌کردند.

شهر تاریخی بیشاپور به استناد سنگ ‌نبشته‌ای به دو خط اشکانی ساسانی که روی یکی از دو ستون در مکانی به نام جایگاه نذورات نقر شده به سال 266 میلادی ساخته شده، ویرانه‌های این شهر تاریخی در فاصله 140 کیلومتریِ شیراز و 23 کیلومتریِ غرب شهرستان کازرون در حاشیه رودخانه‌ای که به همین نام معروف است قرار گرفته است.

در داخل بنای سروستان و در کنار اتاق‌های جنبی تالار گنبددار مجموعه‌ای از ستون‌های گردِ کوتاه به صورت دوقلو روی دیوارهای کوتاهی ساخته شده که فوق العاده چشم‌گیر است و یادآورِ بناهای دوره اسلامی به ویژه صدر اسلام. این ستون‌ها جرزهاو پایه مستطیل‌شکل را در قسمت بالا تشکیل می‌دهند که به صورت پاکارقوس از آن‌ها استفاده شده است.

مصالح شناسی سنتی / حسین زمرشیدی

هنر گچ‌بری دوره قاجاریه: در دوره قاجاری هنر گچ‌بری رونق فوق العاده‌ای به خود گرفت. به علت مسافرت پادشاهان و بزرگان قاجار به فرنگ از هنر گچ‌بری اروپا تقلیدهایی در کاخ‌های شاهی بخصوص در سرستون‌سازی‌ها، گلویی‌سازی‌ها و سقف‌سازی‌ها در کاخ‌هایی چون گلستان و عشرت آباد و پاره‌ای دیگر حدود پیروی گردید.

در برخی از بناهای کاخ‌های هفده گانه تخت جمشید در بین ستون‌های چوبی از خشت دیوارسازی بین فضاها را به وجود آورده است که بقایای آن‌ها تا امروز با پوشش اندود کاه‌گل نگهداری شده است.

بناهای تخت جمشید که دارای تالارهای متعدد، به ویژه تالاری به نام تالار صد ستون بوده، از آثار سده پنجم قبل از میلاد است. در این بنا سنگ‌ها در ابعاد بزرگ بر روی یکدیگر و با رعایت پیوندهای اساسی استقرار یافته و ستون‌های بلند آن، همراه با انواع سرستون‌سازی‌ها می‌باشد که برخی از ستون‌های این بنا حدود ۲ متر ضخامت و 80/ 21 متر ارتفاع داشتند، که امروزه قدری از ارتفاع آن‌ها کم شده است. به طور کلی این بنا از زیباترین انواع حجاری و همچنین پیکرتراشی‌ها برخوردار بوده تا جایی که این بنای عظیم را در شمار ارزنده‌ترین آثار معماری جهان می‌شناسند.

در عصر زندیه و قاجاریه از وجود سنگ برای ستون‌های باربر در بناهای مساجد عمومی و بزرگ و برای ستون‌های پیش ایوان و موارد مشابه استفاده می‌شد.

معماری اسلامی / روبرت هیلن برند / باقر آیت الله زاده شیرازی

نیم‌قرن اول معماری اسلامی نظام پوشش سقف‌سازی هنوز ابتدایی بود و حتی زمانی که ستون‌ها و تیرهای سقف جای تنه‌های خرما و اندود کاه‌گل را گرفت هنوز ابتدایی بود. طرح اساسی (بصره، کوفه و واسط 83/702) و حتی مسجد کبیر سامراء همین روش اولیه را ادامه داد، هرچند احتمالاً نمای حیاط به این صورت نبوده است. سازه نوع تیر و ستون که از دیرباز در بناهای یونان و روم رواج داشت، بدین ترتیب، پایدار ماند و رنگ‌وبوی فراگیر معماری کلاسیک با استفاده زیاد از قطعات استفاده شده از دیگر بناها تقویت گردید. این‌ها گاهی همانند سرستون گاودار مسجد استخر، ریشه هخامنشی داشتند. سقف‌های چوبی که روی قوس‌ها قرار داشتند به تدریج رواج یافتند و مقدمه‌ای برای پوشش‌های تاقی کامل با مصالح مقاوم گردیدند (به خصوص در ایران: مساجد تاریخانه دامغان و مسجد جامع فهرج که هر دو احتمالاً مربوط به قرن نهم هستند و مسجد جامع نایین که شاید مربوط به قرن دهم باشد). چون تمام مساجد اولیه از ستون استفاده کرده‌‌اند لذا دارای سقف‌های نسبتا کوتاه‌تری هستند. در قرن نهم میلادی جرز‌های باربر ستون‌ها را که تا آن زمان اجزای اصلی باربر بودند از میدان به در کردند و چنین پدیده‌ای در برخی از مساجد نظیر جامع دمشق، بعلبک و حران رخ می‌دهد ولی هنوز در ساختمان مساجد، ستون، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در مناره‌های سلجوقی معمولاً دو شکل راه‌پله قابل‌ ملاحظه است: پله‌هایی که به دور ستون مرکزی پیچ می‌خورند و پله‌هایی که در داخل ضخامت دیوار خارجی ساخته شده و روی تاق‌های کوچکی گذاشته شده‌اند.

معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان / دونالد نیوتن ویلبر / عبدالله فریار

شرح محراب مسجد ارومیه: دیوار صفحه محراب دارای تاق سه برگه درمرکز است. در طرفین نغول ذوزنقه ستون‌های نیمه مدور قرار دارد که سرستون شیاردار آن در دوقسمت مجزا است و روی این ستون‌ها نغول تاق نوک تیز، که تقریباً به شکل نعل اسب است، قرار دارد و بالای آن حاشیه محدب ساخته شده است.

نوع نقشه: مقبره برجی گنبددار رادکان؛ از داخل هشت گوش و از خارج سی و شش نیم‌ستون روی پایه دوازده‌ضلعی ساخته شده است.

نمای خارجی: پی از پاره سنگ؛ پایه دوازده‌ضلعی آجری؛ ستون‌های نیمه گرد آجری که از بالای پایه تا قرنیس ممتد است و در بالا به وسیله تاق‌چه سه برگه آجری ستون‌ها به هم متصل می‌شود؛ دو سردر دخولی در جنوب شرقی و شمال غربی؛کتیبه دورتادور از‌سفال؛ گنبد خارجی و مخروطی شکل.

خصوصیات ساختمانی: بنا دارای تعدادی لبه برجسته یا ستون از نوع ابنیه شمال و شمال شرقی ایران است (مانند مقبره برجی کاشمر؛ مقبره برجی اعلاءالدین در ورامین؛مقبره برجی بسطام؛ ری؛ و گنبد قابوس).

2ـ قدیمترین مقبره برجی در ایران بانیم ستون متصل درسطح خارجی است.

در دوره اول در هشت گوشه نیم‌ستون‌های چسبیده به دیوار سلطانیه ساخته شد. مطلب مهمتر از جزئیات جداگانه هر دوره این است که کارگران و طراحان موفق شدند که دو سیستم تزیینی کاملاً مختلف را با ترکیب مختلف مصالح طراحی کنند و بسازند.

معماری ایران دوره اسلامی / یوسف کیانی

تالارسازی تشریفاتی در بناهای اشرافی اورارتویی نیز در قرن‌های هشتم و نهم قبل از میلاد مشاهده می‌شود. با وجود شناسایی بناهایی شبیه به کاخ در روستای روزایی اورتور واقع در بسطام (۷) و سایر کاخ‌های اوراتویی در ایران و یا خانه‌ای که به نام خانه فرماندهان در قلعه بسطام نام‌گذاری شده است، مسئله تالارسازی در یک کاخ اوراتویی که در کف قلعه سی نزدیک آدیل سهواز (۸) ترکیه از زیر خاک بیرون آورده شده بیش‌تر آشکار است. در این بنا حیاط‌ها و راهروهای طولانی و پهن با معابر ارتباطی ستون‌دار به تنها تالار بزرگ بنا که به اتاق‌های کوچک اطراف خود راه دارد مربوط می‌شوند.

در سال ۸۰۰ قبل از میلاد در گودین تپه (۱۰) یکی از فرمانروایان کوچک ماد کاخ حصار داری بنا می‌کند. تالار اصلی بنا دارای شش معبر است و سقف آن بر پنج ردیف ستون که هر ردیف شامل شش ستون می‌باشد استوار شده است. با استفاده از این ستون‌ها دو راهرو و یک محل برای زندان یا انبار آذوقه ایجاد شده است و هر یک از این راهروها دارای سه معبر می‌باشد.

در میان صفحات تاریخ معماری کاخ‌سازی هخامنشی سه دوره متمایز وجود دارد: که اولین دوره از سال ۵۵۰ قبل از میلاد در طراحی یکی از کاخ‌های پاسارگاد با ایجاد یک تالار بزرگ که برخلاف تالار مادی گودین تپه با یک مستطیل بزرگ که دارای سه معبر است آغاز می‌شود. قسمت شمالی شرقی آن کاملاً طولانی و ستون‌دار است و دو اتاق شبیه برج در گوشه شمال غربی و جنوب غربی آن ساخته شده است.

از دوران سلوکیدها هنوز کاخی در ایران یافت نشده است اما آثار باقیمانده از دو بنا که با طرح یونانی ساخته شده‌اند در خورهه واقع در مرکز ایران وجود دارد که به وسیله حفاران ایرانی به عنوان کاخ‌های اشکانی شناخته شده است…بنا تا آن‌جا که مورد شناسایی قرار گرفته، عبارت است از چند حیاط و تعدادی راهرو و اتاق‌های کوچک که در قسمت شرقی آن یک تالار ساخته شده که از طریق فضای مسقفی شامل هشت ستون به باغ راه دارد. به آسانی می‌توان ستون‌ها را معرف تشریفاتی بودن این کاخ دانست.

همچنین کاخ سروستان که در قرن پنجم بعد از میلاد ساخته شده است علاوه بر این‌که یک کاخ می‌باشد عنوان تقدس نیز داشته است. بنا که ساختمان‌های مخروبه زیادی آن را احاطه کرده است شامل یک ایوان ورودی و گنبد مرکزی و حیاط است. در دو طرف طولی بنا تالارهای ستون‌دار فضای مرکزی را احاطه کرده‌اند. ستون‌ها که از لحاظ شکل کاملاً ساسانی می‌باشد خیلی نزدیک دیوارها قرار دارند.

در قزوین طرح یک کاخ صفوی در داخل محدوده فعلی شهر قرار دارد که فقط سردر (عالی قاپو) آن همراه با یک کوشک باغی که در زمان قاجاریه تغییراتی در آن داده شده مشاهده می‌شود. این کوشک را شاه طهماسب، دومین پادشاه صفوی که در زمان او (۱۵۷۶ ـ ۱۵۲۴م.) قزوین پایتخت ایران بوده بنا کرده است (۱۸). کوشک عبارت است از بنایی با یک فضای مرکزی که چهار ایوان در اطراف و چهار برج در گوشه‌های آن واقع شده است و اطراف آن را یک راهروی مسقف ستون‌دار احاطه کرده است.

چهلستون از یک تالار شاهانه اصلی پر از نقش و نگارهای روغنی و یک تالار سقف باز در جلوی آن و یک استخر بزرگ آب ترکیب یافته است. سقف این تالار بر بیست ستون استوار شده که تصویر این ستون‌ها در آب استخر مجموعه‌ای از چهل ـ ستون را نشان می‌دهد که کاخ هم یه همین دلیل به چهلستون نام‌گذاری شده است و در کم‌تر بنایی این نوع معماری را می‌توان مشاهده کرد.

نمی‌توان این مسئله را نادیده گرفت که در ساختن تالار بزرگ آثار ضعیفی از تأثیر معماری اروپایی دیده می‌شود. از این تأثیر در طی سال‌های قرن ۱۹ میلادی تدریجاً افزایش می‌یابد به خصوص در دوره ناصر الدین شاه این تأثیر در سر ستون‌ها و قسمت‌های مختلف داخلی اتاق‌ها به ویژه در تالارهای بزرگ و استفاده از گلدان‌ها و نظائر آن در فضای داخلی بنا به عنوان تزیین بیش‌تر مشاهده می‌شود. باید اضافه کنیم که تنها معماری غربی نیست که بر معماری بومی ایران تأثیر می‌گذارد بلکه استفاده از سر‌ستون‌هایی به فرم یونانی و نیز مقرنس‌کاری در سقف‌ها مورد توجه ایرانیان قرار می‌گیرد.

اما در مورد شاهان ساسانی درحالی که آنان یک‌دست هوادار آیین درست زرتشتی نبودند مقررات سخت به خصوص آن آیین دایر بر دور انداختن اجساد که تصور می‌شد عفونت روحی مرگبار آن‌ها زمین را آلوده می‌ساخته، هرنوع تمایل به مرده پرستی و معماری آرامگاهی مربوط به ‌آن را از بین می‌برد. لاشه‌ها را به روی سکوهای برافراشته یا در خمه‌ها که ترجیح می‌دادند در جایی دورافتاده باشد آشکار قرار میدادند و هنگامی که مرغان لاشخور یا جانوران گوشت‌های آن‌ها را برمی‌داشتند استخوان‌ها را گردآوری کرده در ستون‌ها و تربت‌دان‌ها دفن می‌نمود بدین طریق هنگامی‌که اسلام به ایران آمد هیچ سنت آرامگاهی زنده‌ای وجود نداشت تا الهام‌بخش میل مسلمانان برای احداث چنین بناهایی باشد.

منارکله از سر انسان‌های بی‌گناه و یا شورشیان سرکوب شده از این مقوله جنایات است که نه تنها در دوران مغولان خونریز و تیمور لنگ سفاک صورت گرفت بلکه در دوران صفویه و افشاریه که سلاطین آن مدعی دین پروری بودند نیز تاریخ شاهد چنین فجایعی بوده است حتی بعضی از سیاحان و جهانگردان خارجی که به ایران سفر کرده‌اند تصاویری از این منار کله ارائه داده‌اند من‌جمله توماس هربرت معتقد است که این منارها از سر شورشیان بنا گردیده تصویری را که رسم نموده ستون ساده‌ای است که بر روی آن جمجمه انسان‌ها نقش گردیده است.

ساختمان کاروانسراها معمولاً دارای حصاری است که در گوشه و گاهی در میان اضلاع دیواره‌های آن برج‌هایی قرار گرفته، به طوری‌که دروازه میان دو برج یا شبه ستون جای دارد و دارای سردری است که گاهی بر فراز آن ساختمان دو طبقه‌ای ساخته‌اند.

تعدادی از این کاروانسراهای ایران با تالار ستون‌دار بنا گردیده‌اند و از تالارها عموما به عنوان اصطبل استفاده شده است. نمونه از این کاروانسراها عبارت است از کاروانسرای عسکرآباد بین جاده تهران قم و کاروانسرای خاتون آباد در ۲۵ کیلومتری تهران در جاده گرمسار ـ سمنان.