ایرانیــــــــــــادبود

برترگزیده‌ تاریخ معماری ایرانزمین

مسجد جامع نایین

مکان
فاصله
ویکی پدیا
نایین
ایرانشهرپدیا
اطلس تاریخی ایران
تارنماهای وابسته:
کتاب های وابسته:
اخبار وابسته:
گزیده‌ی کتاب:
معماری و تزئینات اسلامی / درک هیل / اولک برگر / مهرداد
مسجد نائین یکی از بناهای انگشت‌شمار دوران پیش از سلجوقی در مرکز ایران است. از گچبری‌های برجسته بنا که به وضوح از طرح‌های ساسانی و اوایل اسلام در بین‌النهرین اقتباس شده معلوم می‌شود که در قرن دهم میلادی ساخته شده است.
گزیده‌ی کتاب:
سیر تحول معماری ایران / غلامرضا نعیما
بنای اولیه این مسجد را به عمربن عبدالعزیز، خلیف هشتم امویان که دوران خلافتش از 99 تا 101 بوده است نسبت داده‌اند ولی در این‌باره شاهدی به دست نیامده است. واقف منبر مسجد بر اساس کتیبه آن ملک‌التجارجمال‌الدین حسین بن عمربن‌عفیف و سازنده آن استاد محمود شاه بن محمد نقاش کرمانی بوده است، معروف است که این منبر را به دستور حاج میرجلال الدین احمد خطیب مسجد جامع ساخته‌اند.
منبر منبت‌کاری شده مسجد، کتیبه‌ای دارد به مورخ سال 711 هجری-ق، که قدیمی‌ترین تاریخ ثبت شده در بنا است. بر کتیبه در چوبی مسجد تاریخ 784 دیده می‌شود.بر دیوار و ستون‌های شبستان جنوبی چند سنگ مزار نصب شده که یکی از آنها به تاریخ 1108 هجری-ق است.
اس فلاری مسجد جامع نائین را از آثار نیمه دوم قرن سوم هجری قمری دانسته است. او تزئینات این مسجد را با تزئینات چند بنای دوره عباسیان مقایسه کرده و وجود این تزئینات را نشان‌دهنده یک مرحله پیشرفت در تاریخ هنر اسلامی دانسته است. به نظر او محراب این مسجد بی‌تردید اصیل‌ترین نمونه هنر محراب‌سازی در دوره عباسیان است.
مسجد جامع نائین از معدود مساجد اولیه شبستانی است که کمتر دستخوش تغییر و تحول شده و صورت اولیه خود را تا به امروز حفظ کرده است به اعتقاد کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و براساس کاوش‌های دهه‌های اخیر ساختمان اولیه مسجد در قرن دوم هجری قمری احداث شده که شامل قسمت زیادی از مسجد فعلی بوده است. این مسجد شامل صحن و شبستان‌هایی در سه جبهه آن و رواقی در جبهه مقابل قبله بوده و با دیواری خشتی محصور می‌شده، که امروزه هنوز قسمت‌هایی از این دیوار باقی است در گوشه شمالی مسجد قسمت کوچک و ویژه‌ای وجود دارد که احتمالاً مسجدی قدیمی و کوچک بوده و پس از احداث مسجد جامع در کنار آن جزو قسمتی از شبستان شمال غربی آن شده است. احتمالاً محراب قدیمی محراب دیگری هست که به نظر می‌رسد از آثار قرن هشتم هجری قمری است.
در قرن چهارم قمری، طاقی مرکب از طاسه‌های سوار بر هم بر فرازهای محراب اصلی مسجد ومنبر ساخته شده که از یک سو بر دیوار خشتی و از سوی دیگر بر ستون‌های شبستان استوار است. مشابه این طاق در سوی دیگر صحن، بر فراز ایوان میانی رواق این جبهه، وجود دارد. تا قرن چهارم هجری-ق، محدوده‌ای زائد مانند، شامل فضای جلوی محراب و منبر و یک ردیف طاق در دو سوی جنوب شرقی و دو ردیف طاق در سوی شمال شرقی آن، از دیوار خارجی شبستان این جبهه مسجد بیرون زده بود. در آن دوره، شبستان از دو سوی محراب گسترش یافت و به صورت فعلی درآمد. جرزهای قطور این قسمت باقیمانده دیوار خشتی پیرامون مسجد است.
در دیوار جلوی محراب این مسجد در بررسی‌های اخیر، کتیبه‌ای از لاجورد و طلا، متعلق به قرن دوم هجری-ق، در پشت گچبری‌های دیوار این محل به دست آمده است.
مناره این مسجد نیز با توجه به تزئینات زیر نعلبکی آن، از آثار قرن هشتم هجری-ق است. در قرن هشتم هجری قمری، شبستان اصلی مسجد را با احداث سقف‌های کمرپوش در قسمت‌هایی از آن دو طبقه کردند. در دوره تیموریان شبستان جنوب شرقی به اندازه یک ردیف طاق به طرف خارج بنا گسترش یافت، به طوری که مناره مسجد در داخل شبستان واقع شد. شبستان واقع در پشت جبهه شمالی غربی مسجد، از الحاقا قرن سیزدهم یا چهاردهم هجری-ق است. ستون‌های شبستان‌های مسجد اولیه در قرن دوم هجری-ق، مقطع هشت ضلعی داشته که در تغییرات و الحاقات دوره‌های بعد به صورت جرزهای مربع یا مستطیل درآمده است.
ورودی‌های مسجد اولیه در دو سوی ایوان شمال شرقی آن قرار داشته است و در آن زمان از جهت قبله وارد مسجد می‌شده‌اند. سردر گوشه شرقی مسجد در قرن هشتم هجری-ق هم‌ زمان با توسعه شبستان ساخته شده است. سردر ضلع جنوب شرقی مسجد، که امروزه ورودی آن است، احتمالاً از آثار دوره صفویان است. مسجد پایابی دارد که از طریق پلکانی به صحن راه می‌یابد.
اولین محراب کتیبه‌دار که مربوط به دوران آل بویه است، محراب مسجد نائین است. در این کتیبه آغاز و انتهای هر حرفی به صورت برگی درآمده است که گاهی در بالای برگ و یا در پایین آن یک برگچه سه‌لتی تبدیل شده است.
سابقه‌ی این برگچه‌ها به دوران ساسانی برمی‌گردد. (نظیر آن در پلکان گچی مکشوفه از بیشابور به کار رفته است) در مسجد جامع نائین دو نوع کتیبه وجود دارد که یکی از آن گچبری است و دومی با رنگ روی گچ ترسیم شده است.
کتیبه‌هایی که با رنگ ترسیم شده است متعلق به قرن پنجم هجری و به خط کوفی است و کلاً بر روی سردر ورودی مسجد از داخل می‌باشد. کتیبه‌های دیگر مسجد مسجد که گچبری است و در اطراف بالای محراب قرار دارد به قرن چهارم هجری تعلق دارد و به آن تاریخ حدود 350 هجری-ق داده شده است.
کتیبه‌های گچبری شده مسجد عمداتاً قرآنی است، به جز در قسمت بالای محراب، قسمتی از کتیبه که در پشت منبر قرار گرفته است.
گزیده‌ی کتاب:
مناره ها / محمد علی مخلصی
منارهای منفرد: این دسته از منارها دارای بدنه‌ای بلند و کشیده می‌باشند که از نظر تنوع و فرم به سه دسته تقسیم می‌شوند.
1 – منارهای استوانه‌ای: که به‌جز معدودی، اغلب دارای بدنه‌ای ساده و یا دارای تزئینات اندک‌اند مانند خرم آباد، گلپایگان، منار مسجد جامع تفرش، منار شیخ دانیال خنج لارستان.
٢- منارهای مخروطی: این نوع منارها غالباً کشیده و به صورت مخروط ملایم و موزون می‌باشد. به عبارت دیگر سطح قاعده منار در پائین از مقطع فوقانی آن بزرگتر است. (1) و این امر باعث ایستائی بیشتر منار می گردد . بعنوان مثال می‌توان از منارهای دامغان، سمنان، بسطام، منارهای ساربان، منار علی در اصفهان و دهها نمونه دیگر نام برد. (۲) قرن پنجم و ششم را می‌توان دوران شکوفائی معماری مناره‌ها دانست. در این دوره مناره سازی به حدی به درجه تکامل رسیدند که بجاست آنان را شاهکارهائی از هنر و معماری و جلوه‌ای از ذوق و سلیقه معماران آن زمان به حساب آورد. زیباترین نمونه‌های تکامل معماری منار را در بعضی از منارها مطبق سلجوقی می‌توان دید. این مناره‌ها دو یا سه طبقه‌اند. به عبارت دیگر این منارها دارای سه طرح شکل سازی است که هر کدام از دیگری باریک‌تر و کوتاه‌تر بر روی هم قرار گرفته‌اند یا دارای دو یا سه موذنه و تاج می‌باشند.
از نکات قابل توجه در بعضی از منارهائی که در قسمت پائین دارای پلان چند ضلعی می‌باشند وجود طاق‌نما و نغول در اصطلاح چندگانه است که با ایجاد سایه روشن والقاء زیبائی بنا را از حالت خشک و یکنواختی خارج می‌سازد مانند منار مسجد جامع تبریز و منار گلپایگان.
3- منارهای منشوری: از این نوع منار که معدودی از آن در ایران به چشم می‌خورد و عبارتست از طرحی چند ضلعی که هر چه رو به بالا می‌رود از قطر قاعده آن کاسته می‌شود. منار بلند و زیبای مسجد جامع نائین و منار کوتاه مسجد امام حسن عسگری آمل از این جمله‌اند.
گزیده‌ی کتاب:
گنجینه آثار اصفهان / لطف الله هنرفر
مسجد جمعه نائین در ردیف مساجد قدیمی ایران است و سبک ساختمان آن از نظر معماران و باستان شناسان بسیار جالب است. با شروع قرن ششم هجری بطوریکه در مساجد سلجوقی اصفهان بیان خواهد شد مسجد نمونه ایرانی به صورت (مسجد چهار ایوانی) جانشین مساجد قبلی شده است ولی بطوریکه در مسجد جمعه نائین مشاهده می‌شود دخالت‌های دوره سلجوقی در این مسجد کمتر بوده و بالنتیجه مسجد نائین بیشتر از سایر مساجد ایران سبک مساجد اولیه‌ای را که در ایران بنا شده حفظ کرده است.
سردر اصلی این مسجد در گوشه شمال شرقی صحن آن واقع است و در جنوب شرقی نیز در ساده دیگری دارد. صحن آن که وسعت زیادی ندارد چهار ضلعی است و در سه جانب شرقی و جنوبی و غربی چهلستون‌هایی دارد که مداخل بلند و باز آنها مشرف به صحن است. نمای داخلی چهلستون‌ها کارهای آجری ساده است که ضمن تعمیرات بعدی بیشتر قسمت‌های آنها با گچ ساده پوشیده شده اما نماهای اطراف صحن از آجرهای ساده برجسته تزئین شده و به کارهای آجری سردر مسجد دیلمی (جورجیر) در اصفهان شباهت زیاد دارد.
ساختمان‌های ضلع شمالی از کف صحن اندکی مرتفع‌تر است و از ایوان‌های کوچکی تشکیل شده که داخل آنها گچ ساده و نمای خارجی آنها کارهای آجری برجسته است. مناره آجری مسجد که در زاویه جنوب شرقی صحن آن واقع شده و در حدود 28 متر ارتفاع دارد از نظر ساختمانی وضع مخصوص دارد و بطور کلی با ساختمان مناره‌های سلجوقی اصفهان تفاوت کلی دارد.
در زیر صحن مسجد شبستان وسیعی است که دارای ستون‌هایی از رس طبیعی می‌باشد و به وسیله قطعات سنگی مرمری از بالا روشنایی می‌گیرد.
این شبستان بمنزله سرداب وسیعی است که ایام تابستان از آن استفاده می‌شود و دارای دو مدخل است که به وسیله پله‌هایی از صحن مسجد به داخل آن وارد می‌شوند.
چهلستون جنوبی وسیع‌تر از چهلستون‌های دیگر مسجد است و در وسط ضلع جنوبی این چهلستون محراب عالی گچ‌بری شده مسجد و منبر نفیس آن قرار دارد. اصولا محوطه محراب و منبر بهترین قسمت تزئین شده مسجد است و تزئینات این قسمت همه گچ‌بری‌های نفیس به صورت گل و بوته و خطوط ساده است.
تزئینات مزبور تمامی محراب مسجد و هلال طاق‌نما‌های اطراف آن و پشت بغل‌های هلال‌ها و ستون‌های گرد طرفین آن را فرا گرفته است و از نظر گچ‌بری از کارهای بسیار ممتاز و برجسته مساجد ایرانی است.
پرفسور پوپ (مستشرق معروف آمریکایی) ساختمان مسجد نائین را سال 350 هجری (961 میلادی) تعیین کرده و آقای گدار (رئیس اسبق باستان‌شناسی ایران) این بنا را از دوره دیالمه کاکویه می‌داند.
خطوط کوفی گچ‌بری شده در بالای محراب شامل آیه(18) از سوره توبه می‌باشد و خطوط کوفی گچ‌بری اطراف هلال طاق‌نمای جلوی محراب شامل آیه چهلم از سوره (نمل) و آیه آخر سوره (توبه) است.
منبر مسجد نائین به رنگ قهوه‌ای باز و تمام منبت‌کاری از بهترین منبرهایی است که در مساجد اصفهان و حومه آن وجود دارد و تاریخ ساختمان آن که سال (711 هجری) است بر یکی از جوانب آن کنده‌کاری شده. این منبر از لحاظ شلک هم طبق طرح مخصوصی تهیه شده که در مساجد دیگر نظیر آن  دیده نمی‌شود. منبر مزبور مدخلی از چوب منبت‌کاری دارد که در قسمت فوقانی پله اول منبر قرار گرفته و به خط ثلث برجسته بر زمینه جوبی نوشته شده:
« ولله ملک السموات والارض و مافهین وهو علی کل شیئی قدیر.»
بر جبهه چپ منبر به خط ثلث برجسته در دو سطر نوشته شده:
« وقف الصدرالاجل‌المنعم‌المحترم‌ ملک‌التجار‌جمال‌الدین حسین‌ابن‌المرحوم عمربن عفیف هذاالمنبرعلی مسجد‌الجامع فی مدینة‌ النائین تقبل‌الله منه فی رجب سنة احدی عشر و سبع مائه »
و بر جانب راست منبر به خط ثلث برجسته نوشته شده است:
« عما‌ل‌الاستاد افتخارالصناع محمودشاه‌ بن محمدالنقاش‌الکرمانی خدایش بیامرزد هر که فاتحه خواند به جهت……»
این منبر دارای هیجده پله است و در حدود پنج متر ارتفاع دارد.
بر روی دیوار و ستون‌های چهلستون جنوبی مسجد بطور پراکنده چندین سنگ لوح هم که مربوط به وفات بعضی اشخاص است نصب شده و محض نمونه یکی از آنها را نقل می‌کنیم:
عبارت یک سنگ لوح کوچک که در قسمت پایین یکی از ستون‌های چهلستون جنوبی نصب شده:
« وفات مرحوم میرشاه کمال ولدمیرعرب تباتبا فی شهر جمادی‌الاول سنه 1108 »
پایان نامه های وابسته:
مقاله های وابسته:

مطالب مرتبط